Illae C. annuivarietates, quibus sapor non pungens sed dulcis sit, a productoribus comestoribusque nomine semper distinguuntur. Latine "capsicum dulce" appellantur.[4]
Capsicum e verbo Graecitatis Byzantinae κάψικον derivatur, quod invicem e vocabulo Latino capsa mutuatur. Ioannes Actuarius, medicus Graecus saeculi XIII, κάψικον pluries, semel κάψικον Ἰνδικόν (i.e. "capsicum Indicum") in praeceptis medicamentorum scripsit, sine explicatione. Ioannes Ruellius, versionis Latinae Actuarii confector, "capsicum" et "capsicum Indicum" sine pluribus scripsit.[7] Idem, auctor postea De natura stirpium, "cardamomum" hoc vocabulo Graeco intellegendum esse censuit,[8] quem Carolus du Cange secutus est.[9] Sed Casparus Bauhinus in Phytopinace, Actuario per editionem 1567 citato, idem vocabulum "capsicum/κάψικον" sicut synonymum "piperis Indici" intellegit, etymologiae falsae utens (non e vocabulo Latino capsa sed e Graeco κάπτω "haurio" deduci suasit)[10] geographiamque et historiam deviam assumens: hoc enim genus, non in India sensu normali sed in Indis occidentalibusAmericaque continente ortum, Actuarius scriptor saeculi XIII Europaeus cognoscere nequibat. Rubrica Bauhini "Capsicum seu Piper Indicum" nihilominus ab aliis botanistis accepta (praesertim a Gregorio de Regio qui de his fructibus mox utilissime disseruerit) omnes fere eruditi recentiores hoc nomen adhibent.
Ají, nomen origine Arawakense, Christophorus Columbus primus Europaeorum anno 1493 audivit:[11] quod nomen ex Hispaniola in usum Hispanorum omnium Novi Mundi incolarum apprehensum est. Petrus Martyr ab Angleria (De orbe novo decades) hoc vocabulum ad Latinitatem suam anno 1530 accommodavit: "De pipere insulari continentique nunc parum ... dico piper quum non sit piper, quia piperis habeat vim et aroma ... vocant ipsi haxi ultima acuta".[12][13]
Piper (ut qui ad aroma Piperis nigri alluderet) est nomen in linguis Europaeis iam ab anno 1493 saepissime adhibitum quia capsicum locum piperis in arte coquinaria Americanorum habuisse censebatur (ita iam Columbus et Petrus Martyr supra citati) atque mox in gastronomia Europaea talem usum usurpare incipiebat. Piper Indicum plures saeculo XVI scripserunt, ea ratione quod "Indiae occidentales" et "orientales" ab initio apud Europaeos haud distinguebantur; alii inter quos Carolus Clusius, ambiguitate huius nominis suasi, Piper Americanum scribere maluerunt.
Pigmentum (i.e. tinctura, conditura) est origo Latinus nominis in variis linguis hodiernis adhibiti sicut synonymum piperis vel speciarii.
Quiya atque recentius cayenne, nomina tam pulveris culinarii quam cultivarietatis, e nuncupationibus in lingua Tupi capsicorum in Brasilia saeculo XVII cognitorum derivantur, sit quiyaqui, quiya-apua, quiya-cumati, quiya-carapo apud Bontium;[15]quiya-apua, quiya-cumeri, quiya-uca;[16]kyynha, varietates kyynhavi, kyynhai;[17]quiya, quiynhá.[18] Unde Anglice a principio kian, chian, chyan, kayan, cayan appellabatur, denuo ab anno 1783 cayenne pepper.[19]))
Uchu est nomen in lingua Quechua adhibita.[20] Hodie apud Peruanos varietates Peruvianas denotat, ají varietates Mexicanas et Caribicas.
Primus Europaeorum Christophorus Columbus de capsico fructu in ephemeride primae navigationis sub die 15 Ianuarii1493 refert: "Abundat etiam ají, videlicet piper huius gentis e quorum magis quam piper valeant, sine quo nullus unquam cenat, quod saluberrimum est; quo quinquaginta caravellae quotannis in hac Hispaniola onerari possunt."[11] Ipse semina huius fructus ad reges Hispanicos statim reddidit, sicut ex epistula anno insequenti in insula Isabella scripta constat: "illius axí quod nos piper nuncupamus, de quo e prima navigatione ad Exc. vestr. adduximus, hinc recipietis quantum mandabitis; cuius semina in hortis serta crescuntur."[22]Didacus Alvares Chanca etiam, particeps huius navigationis, in epistula anno 1494 scripta ait: "Tanquam speciem ad condimentum habent speciem agí appellatam, e qua tam pisces quam aves quantas capiant comeduntur; quae multis varietatibus prodit"[23]Conquisitator anonymus (sic nuncupatus) qui cum Cortesio Mexicopolim anno 1519 venit de "pipere" nundinis huius urbis venditato ait:[24] "Habent varietatem piperis condimentarii, chil appellati, sine quo nullum cibum comedunt."[25]
Seminibus a Columbo in Hispaniam remissis, cultus in hortis usque in Germaniam anno 1539 penetraverat, ubi Hieronymus BockSpirae in urbe observans originem speciei nescivit: deutscher Pfeffer nuncupavit.[21] E talibus observationibus Leonhartus Fuchsius anno 1542, nomina vernacularia indianischer et Calecutischer Pfeffer citans, speciebus a maioribus definitis "siliquastro" et "piperitide" frustra attribuere temptans, optimas imagines varietatum quattuor (inter quas fortasse Capsici chinensis) divulgavit.[29] Quem sequens Guilielmus Turnerus anno 1548 capsica in hortis Angliae aliquibus coli relatus est (granis non albis sed flavis collectis) eisdemque nominibus usus est.[30]Conradus Gesnerus anno 1561 e scientia horticultorum Germanorum "Aestiva est herba" recte ait "et nisi primo vere apud nos seratur, siliquas suas pulcherrime rubentes non perficit".[31] Ergo Iohannes Gerardus, de Anglia anno 1597 loquens, has plantas e terris extraneis in Hispaniam Italiamque importatas "unde nos" ait "semina in nostros hortos Anglicos accepimus, cuius capsicum non iam ad illum splendidum colorem rubrum maturabat quem suá naturá possidet" causa adversitatis climaticae.[32]
Nec praetermittendum est piper ex Indiis nostris missum, quandoquidem non modo in medicum usum receptum est, sed planta est excellentissima et totae Hispaniae notissima: nam nullus est hortus, in quo non seratur ob fructus pulchritudinem. Vidi aliquando in hac urbe ad arboris altitudinem excrescentem. Folio est viridi, ocymo latifolio simili, florealbo, ex quo pullulat fructus diversae formae, oblongus, rotundus, melope[po]nis forma aut ceraseorum, sed immaturius viridis est, maturus vero colore rubro gratissimo. Particulatim concisum et iusculo maceratum, meliorem saporem edulus conciliat, quam piper vulgare, ideoque eius usus est in omnibus, in quibus aromata ex Maluccis insulis et Calecutio delata commendantur, in eo solum differens, quod illa multis aureis emuntur, hoc sola satione adquiritur: nam in una planta colliguntur aromata in totius anni usum, minore dispendio et maiore commodo. Flatus discutit, utlie pectori et perfrictionibus, calefacitque et roborat partes internas. Caliditatis et siccitatis in quarto fere gradu particeps:[33]
Litteris parvis addidit ipse Clusius: "Capsicum hoc seu piper Indicum (Americum potius) diligentissime colitur tota Castella cum ab hortulanis, tum a mulieribus in fenestris aedium suarum. Etenim eo utuntur per totum annum, cum virente tum sicco, pro condimento et pipere. Spectatur varia forma ... sed et haec omnia genera aliquando vidi colore flavescente, in Lusitania, monasterio quodam circa Olysiponem".[34]
Clusius postea se "Ulyssipone Conimbricam" proficiscente hanc speciem "nonnullis Lusitaniae locis" vidisse meminit, "caule in cubitales ramos diviso, graciliores tamen quam in vulgari", fructu exiguo "tam acris et fervidi saporis, ut gullatum fauces incenderet".[35] Quod ille piper Brasilianum appellabat, nos sub nomine Capsici baccati recognoscere possumus.
Idem Clusius primus omnium de cultu prope Hungariam hac annotatione relatus est: "Memini etiam videre anno Christi M.D.XXCV magná copiá cultum in suburbanis Brunnae celebris marchionatus Moraviae urbis hortis, e quo cultores non contemnendum quaestum faciebant; erat enim apud vulgus frequens eius usus". Hodie eadem fere regione tritura paprica nomine e varietatibus capsicorum admodum mitioribus producitur.
Garcias Lasus Inca primus omnium, in Hispania exsul saeculo XVII ineunte scribens, species tres Peruvianas cultas generis Capsici distinxit, videlicet rocot uchu (C. pubescens), chinchi uchu (C. chinense), tertiaque cuius nominis oblitus est, id est, kellu-uchu (C. baccatum var. pendulum). Los de mi tierra, ait, son tan amigos del uchu, que no comeron sin el, aunque non sea sino unas yervas crudas ("gens patriae meae capsicum tam amant ne ullus cibus sine illud comedatur etiamsi nihil nisi paucae herbae crudae").[36]
Cultus capsicorum a scriptoribus saeculo XVIII describitur, generis "climatum calidissimorum Americae et Africae oriundi" cui tempus sationis in Europa ultima hebdomas mensis Februarii esse debet;[37] solam plantam esse (fabis exceptis) asseveratur "cui rustici Provinciae Francicae Occitaniaeque curas minutiores volenter dabunt: promptiores mense Februario, alii Martio serunt".[38] Saeculo XIX ineunte botanistae separatim species tres, videlicet annuam, frutescentem, baccatam recognoverunt,[39] saepe et quartam fructibus dulcibus.[40] Speciem C. chinenseNicolaus Iosephus Jacquin anno 1776 ex horto botanico imperiali Vindobonensi descripsit.[41]
Capsicum "ubique" in Corea, secundum Yi Su-gwang, anno 1614 colebatur: "piper barbarorum meridianorum", i.e. Portugallensium, nuncupatum est; ab Iaponia in Coream introductum erat.[43]
Fructus capsaicinum, substantiam facile in pingue dissolventem (lipophilicam) continet, quod dolorem ingentem et acerbum per receptorium capsaicini (TrpV1) inurit.[44]. Antagonista TrpV1 dolores mitigare queant.[45]
Tali sensu statim agnito, diaetetici Europaei iam medio saeculo XVI capsicum calidum ad gradum tertium vel et quartum ordinabant. Usque in medium saeculum XVIII, sicut antea, auctores hoc aroma hominibus sub climate tripico habitantibus, neque aliis, utile esse aiunt: ita Vincentius La Chapelle, scriptor de re coquinaria Francicus, habitudines "Indicas", scilicet Indiarum occidentalium, explicavit: C'est la manière Indienne. Au lieu de safran ce sont des racines de safran dont ils se servent, et à la place de poivre, c'est du piment ("mos est Indorum: loco crocicurcumam, loco piperis capsicum adhibent").[46]
Eodem fere tempore horticultor quidam Anglus primus omnium utilitatem capsicorum aceto conditorum confessus est: The flower is inconsiderable, but the fruit is conspicuous in the highest degree ... it affords an excellent pickle ("Flos eius haud notabilis, fructus autem conspicuissimus condituram optimam praebet").[47] Distinctio saeculo XVIII exeunte inter provincias septentrionales mediasque Franciae relata est, capsicis hic ad comesum cottidianum et loco piperis, illic ad hortos ornandos cultis. Insuper provinciis meridianis capsica ad ientaculum loco cepae et allii consumebantur. Idem auctor condituram capsicorum sicut anguriorum refert atque (primus omnium) confectionem aceti e capsicis per iniectionem capsicorum in cupas acetarias "ut vim aceti maturescentis augetur".[48] Illi autem, qui usus "Indorum" Caribicorum Hispanorumque et Lusitanorum descripserunt, alias confectiones varias enumeraverunt: capsica e saccharo condita; sorbitiones patinasque et elixa e capsicis accommodata; parationem butyri cayennae.[49]
Fructus capsicorum inter pabula salubriora gallinis dari solet.[50] In medicina veterinaria aut capsaicinum aut "capsici fructus acer" (i.e. fructus siccus capsici cayennensis) aut Capsicum frutescens praescribitur ad morbum Newcastle(en) avium, praesertim gallinarum curandum.[51] Fructus capsicorum praescribuntur a populo Aguaruna Peruviae ad diarrhoeamcanium venatorum, sicut et hominum, medendam.[52]
↑Bauhinus (1596); Casparus Bauhinus, Pinax Theatri botanici (Basileae: sumptibus Ludovici Regis) pp. 101-103
↑ 11.011.1Tambien hay mucho ají, ques su pimienta, della que vale mas que pimienta, y toda la gente no come sin ella, que la halla muy sana; puédense cargar 50 carabelas cada año en aquella Española: Columbi ephemeris (1493)p. 286 editionis 1858
↑Christoph Gottlieb von Murr, Reisen einiger Missionarien der Gesellschaft Jesu in Amerika. Norimbergae, 1785 (p. 519 apud Google Books)
↑Theodoro J. H. Langgaard, Novo formulario medico e pharmaceutico (1868) (p. 537 apud Google Books)
↑"cayan-butter", "cayan-pepper" in ((ec|id=Cassidy et Le Page (1967)|c=F. G. Cassidy, R. B. Le Page, Dictionary of Jamaican English (Cantabrigiae: Cambridge University Press, 1967) p. 97; "cayenne" in The Oxford English Dictionary (Oxonii: Clarendon Press, 1989. 20 voll.)
↑del axí, a qui deçimos pimienta, del que truxe el otro viaje a V. Al., aquí ay y abrá cuanto V. Al. mandare, que les siembran y naçen en huertas: Columbi liber copiarum (1493-1503)no. 2
↑Tienen por especia, por lo adobar, una especia que se llama Agí con la cual comen también el pescado, como aves cuando las pueden haber: Chanca (1494)p. 370 editionis 1858
↑Piperitis called also siliquastram after the judgemente of Fuchsius ... called in Englishe Indishe peper ... If thys herbe be not it that it is taken for, the yealow seedes whiche oughte to be whyte do onely hynder. The herbe groweth in certeyne gardines in Englande: William Turner, The Names of Herbes in Greke, Latin, Englishe, Duch and Frenche (Londinii: John Day, 1548) s.v. "Piperitis" (James Britten, ed., The Names of Herbes, by William Turner [Londinii: English Dialect Society, 1881] p. 63)
↑These plants are brought from forren countries, as Ginnee, India and those parts, into Spaine and Italy; from whence wee have received seede for our English gardens, where they come to fruit bearing, but the cod doth not come to that bright red colour which naturally it is possessed with . . . by reason of these unkindely yeeres that are past: Gerard (1597)
↑Clusius (1574)p. 71. No quiero dexir de dezir de la pimienta que traen delas Indias, que non solo sirve a medicina, pero es especie excelentissima, la qual es conocida en toda España, porque no ay jardin ni huerta ni maceton que no la tenga sembrada por la hermosura del fructo que lleva. Es planta grande, tanto que yo he visto en esta ciudad alguna que ygualava con algunes arboles. Echa las hojas verdes a modo de albahaca de la ancha que llaman charanfoli. Echa unas flores blancas de que sale el fructo, que es en diversas formas: unos pimientos son largos, otros redondos, otros de hechura de melones, otros de ceresas, pero todos son al principio quando no estan maduros muy verdes, et maduros muy colorados, con un color muy gracioso. Usan dellos en todos los guisados y potages, porque haze mejor gusto que la pimienta comun: hecho tajadas y echadas en caldo, es salsa excelentissima, usan dellos en todo aquello que sirven las especies que traen de Maluco y de Calicud. Desieren en que las della India cuestan muchos ducados: estotra no cuesta mas que sembrarla, porque en una planta ay especias para todo el año, con menos daño y mas provecho nostro. Conforta mucho, ressuelve ventosidades, son buenos para el pecho, y para los frios de complexion, calienta y conforta, corroborando los miembros principales. Es caliente y seca casi en quarto grado: Nicolás Monardes, Dos libros. El uno trata de todas las cosas que traen de nuestras Indias Occidentales (Hispali, 1565) quaternion f 6
↑It is a native of the warmest climates of America and Africa ... The last week of [February] will be the proper time for sowing them: Hill (1757)
↑C’est la seule plante, après les fèves, pour laquelle les paysans de Provence et de Languedoc ne plaignent pas les petits soins ... Les plus pressés sèment en février, les autres en mars: Rozier (1789)
↑Foreign pepper (fanjiao 䔐㢺): it has dense growth. The flowers are white. The fruits look just like the worn-out tip of a writing brush. Their flavor is hot/spicy (la 彋). Their color is red. They are very pleasing to look at. They grow from seeds: Gao Lian (1591): vide Dott (2020) p. 132
↑Dans la majeure partie de nos provinces du nord, on ne cultive cette plante que pour la décoration des potagers ... Il n’en est pas ainsi dans les provinces de l’intérieur, son fruit dans la maturité et quand il est sec tient complètement lieu de poivre dans les cuisines des grandes et petites fermes. Dans nos provinces du midi, leurs habitans préfèrent un poivron à l’oignon et à l’ail pour le repas du matin. Le poivron est ce fruit encore petit et vert, et qui n’a pas encore changé de couleur. Lorsque sa robe a pris la teinte du corail, il ne sert plus que pour la cuisine ... Le fruit tient lieu de poivre à une très-grande partie des habitans de ce royaume. Quelques personnes font confire dans le vinaigre les poivrons, de la même manière que les cornichons. Les marchands de vinaigre ont grand soin d’ajouter une certaine quantité de poivrons murs et secs dans leurs barriques de vinaigre, dont ils augmentent singulièrement la "force": Rozier (1789)
↑Les Indiens les préfèrent au poivre ordinaire, et les mangent crus. On les confit aussi au sucre et l'on en porte sur mer pour servir dans les voyages de long cours ... On les cueille aussi en vert ... La plupart des autres espèces de piment sont en usage chez les Indiens, qui en mêlent dans leurs ragoûts [et] en font des espèces de bouillons ou de décoctions très-fortes ... Les Portugais établis dans ces contrées appellent ces potions stomachiques caldo di pimento ... C'est particulièrement avec le piment à petites baies que les Indiens préparent leur beurre de cayan: Descourtilz (1828)
Jean-Patrick Ferrari, Georges Aillaud, "Bibliographie du genre Capsicum" in Journal d'agriculture traditionnelle et de botanique appliquée vol. 18 (1971) pp. 385-480
Fontes antiquiores
1493 : Christophorus Columbus, Ephemeris primae navigationis a Bartholomaeo Casao rescripta, in Martin Fernandez de Navarrete, ed., Colección de los viages y descubrimientos vol. 1 (2a ed. Matriti, 1858) pp. 153-313
1493-1503 : Christophorus Columbus, Epistulae ineditae in Antonio Rumeu de Armas, ed., Libro copiador de Cristóbal Colón: correspondencia inédita con los Reyes Católicos sobre los viajes a América (Matriti, 1989) Editiones interretiales
1494 : Didacus Álvarez Chanca, Epistula de secunda navigatione Christophori Columbi, in Martin Fernandez de Navarrete, ed., Colección de los viages y descubrimientos vol. 1 (2a ed. Matriti, 1858) pp. 370-371
c. 1530 : Toríbio de Motolinía, Memoriales (Joaquín García Icazbalceta, ed., Memoriales de Fray Toribio de Motolinia [Mexicopoli, 1903] pp. 74-78, 129, 134, 205, 291)
1535 : Gonzalo Fernandez de Oviedo y Valdés, La historia general delas Indias (f. 75r apud Google Books); José Amador de los Rios, ed., Historia general y natural de las Indias, islas y tierra-firme del mar Océano (4 voll. Matriti: Real Academia de la Historia, 1851-1855 vol. 1 p. 275)
c. 1536 : Bartolomé de las Casas, Apologética historia sumaria cap. 10 (M. Serrano y Sanz, ed., Historiadores de Indias vol. 1 [Matriti: Bailly-Baillière, 1909] p. 27)
ante 1542 : Codex Mendoza (liber pictus, c. 1534/1542) f. 51v-52r etc.; cf. Frances Berdan, Patricia Anawalt, The Essential Codex Mendoza (Berkeleiae, 1997) pp. 132-133 etc.
ante 1569 : Bernardinus de Sahagun, Historia general de las cosas de Nueva España lib. 10 f. 48v-49r (Charles E. Dibble, Arthur J. O. Anderson, edd., Florentine Codex: Book 10: The People [Santa Fe: School of American Research, 1961] pp. 67-68)
1572 : Girolamo Benzoni, La historia del Mondo Nuovo (Venetiis) ff. 63v, 74r, 103v ("il pepe del paese ... il suo pepe")
1575 : Lorenzo Pérez, Libro de Theriaca. Toleti: en casa de Juan de Ayala (pp. 285-286 apud Google Books) ("pimiento de las Indias, siliquastro, capsico")
c. 1599 : Gaspar Afonso, "Relaçam da viagem e successos da nao S. Francisco no anno de 1596" in Bernardo Gomes de Brito, ed., História trágico-marítima (Olisipone, 1735-1736) vol. 2 p. 416 ("hagi, que he a sua pimenta vermelha")
1601 : Israel Spachius, interpr.; Ioannes Fragosus, Aromatum, fructuum et simplicium aliquot medicamentorum ex India utraque .. in Europam delatorum ... historia brevis. Argentinae (f. 33r apud Google Books) "Piper Indorum Occidentalium, quod vocant Axi"
1614 : Yi Su-gwang, Variae commentationes Jibong (Jibong yuseol: vide Dott (2020) p. 24)
c. 1622 : Ioannes Smith, The Historye of the Bermudaes or Summer Islands (ed. J. Henry Lefroy. Londinii: Hakluyt Society, 1889 p. 277)
1625 : Ioannes de Laet, Nieuwe wereldt, ofte Beschrijvinghe van West-Indien. Lugduni Batavorum: Isaack Elzevier, 1625 (p. 5 et passim apud Google Books); eiusdem Novus orbis, seu Descriptionis Indiae Occidentalis libri XVIII (1633) pp. 7, 280, 610 ("Axi")
1630 : Bartholomaeus Ambrosinus, Panacea ex herbis quae a sanctis denominantur concinnata ... accessit Capsicorum, cum suis iconibus, brevis historia. Bononiae: apud haeredes Victorii Benatii
1635 : Ioannes Eusebius Nierembergius, Historia naturae maxime peregrinae (Antverpiae: ex officina Plantiniana, 1635) pp. 363-364
ante 1636 : Francesco Carletti, Ragionamenti di Francesco Carletti Fiorentino sopra le cose da lui vedute ne'suoi viaggi (Florentiae: G. Manni, 1701) p. 110 (Herbert Weinstock, interpr., My Voyage Around the World, by Francesco Carletti [Novi Eboraci: Random House, 1964] p. 62)
1636 : Antonio de Leon Pinelo, Question moral, si el chocolate quebranta el ayuno eclesiastico. Matriti: por la viuda de Juan Gonçalez (f. 6r apud Google Books)
1642 : Iacobus Bontius, De medicina Indorum libri IV (Lugduni Batavorum: apud Franciscum Hackium) (pp. 90-91 apud Google Books) "An nescis, eos addere fructum ricini Americani, quod lada Chili Malaii vocant, quasi dicas Piper è Chile, Brasiliae contermina regione ..."
1645 : Guillaume Coppier, Histoire et voyage des Indes occidentales, et de plusieurs autres regions maritimes et esloignées. Lugduni: Jean Huguetan (pp. 80-81, 92, 112 apud Google Books)
1648 : Thomas Gage, The English-American his Travail by Sea and Land, or A new survey of the West India's. Londinii: John Sweeting pp. 98-101, 108-111, 140-143
1658 : Iacobus Bontius; Gulielmus Piso, ed., De Indiae utriusque re naturali et medica libri (Amstelaedami: apud Elzevirios) pars i (Piso) pp. 225-226 ("Quiya sive piper Brasiliense ... Teste Ximene Mexicani hanc plantam Chilli vocant, quae fert siliquas illas Hispaniolae Incolae Axi et Antiqui Siliquastrum, Hispani Piper vocant Americanum, et Auctarius Capsicum"), pars iii (Bontius) p. 200
1682 : Johan Nieuhof, Johan Nieuhofs Gedenkweerdige Brasiliaense zee- en lant- reize (Amstelodami: Jacob van Meurs) p. 203 ("Chili lada of Brasiliaense peper. De roode peper, gemeenelijk Brasiliaense peper by d'onzen, en chili lada by de Brasilianen genoemt ...")
1691 : Madame d'Aulnoy(fr), Relation du voyage d'Espagne. Hagae Comitum: chez Henri van Bulderen (vol. 3 pp. 147-148 apud Google Books) ("pimento")
1719 : Histoire naturelle du cacao, et du sucre. Lutetiae: Laurent d'Houry (p. 135 apud Google Books) ("a été transporté en France ou il croît comme en Amerique en gousses piramidales de deux à trois pouces de long; elles sont d'abord rouges, puis jaunes, rouges et noires successivement; on les confit au vinaigre comme les capres et les cornichons"). — 2a ed. Amstelodami, 1720 (fasc. 6 p. 135 apud Google Books)
1723-1735 : Aerae Yongzheng Chorographia Shandong (山东通志): 秦椒,色红有子与花椒味俱辛 ("Pipera qin colore rubra, granis plena, tam calida quam zanthoxyli fructus")
1741 : "Piper Hispanicum, Piper Indicum" in Arthur Conrad Ernsting, Nucleus totius medicinae. Nova ed. (vol. 1 pp. 611-612 apud Google Books)
1742 : Savary des Bruslons, Dictionnaire universel de commerce, d'histoire naturelle et des arts et métiers. Nova ed. Genavae (vol. 2 coll. 272-273 apud Google Books) ("Poivre de Guinée")
"Malaice Lada Tschili, ac tantummodo Tschili, unde multi crediderunt, hoc Piperis genus primum ex regno Chili fuisse translatum, quod cum vero non videtur convenire" (lib. 8, cap. 50).
1752 : "Brasilien-Pfeffer" in Carl Günther Ludovici, Eröffnete Akademie der Kaufleute, oder vollständiges Kaufmanns-Lexicon vol. 1 (Lipsiae, 1752) (coll. 2091-2095 apud Google Books)
1753-1761 : Pehr Kalm, En resa til Norra AmericaTextus (fide Andrews (1995) p. 32)
1756 : Patrick Browne, The Civil and Natural History of Jamaica. Londinii: White (pp. 176-177 apud Google Books)
1757 : John Hill, Eden, or a compleat body of gardening (Londinii: Osborne, 1757) pp. 13-14
1783 : Martin Dobritzhofer, Geschichte der Abiponer, einer berittenen und kriegerischen Nation in Paraquay. Vienna: bei Joseph Edlen von Kurzbek, 1783 (vol. 1 p. 63 apud Google Books)
1789 : Abbé Rozier, Cours d'agriculture (12 voll. Lutetiae, 1781-1805) vol. 8 pp. 170-171 ("Poivre d'Inde ou de Guinée, ou poivre long, ou corail des jardins")
1813 : John Gabriel Stedman, Narrative of a Five Years' Expedition against the Revolted Negroes of Surinam (Londinii: J. Johnson, 1813) vol. 2 pp. 74-76 et alibi (vol. 1; vol. 2)
1820 : John Crawfurd, History of the Indian Archipelago. Edinburgi (vol. 1 p. 377 apud Google Books)
1828 : Michel Étienne Descourtilz, Flore médicale des Antilles fasc. 6 (1828) pp. 172-181, tabb. 422-423 ("vulg. Poivre d'Inde; Piment zozo, piment enragé, poivre d'oiseau, piment caraìbe")
1832 : Edwin Lankester, Vegetable Substances Used for the Food of Manpp. 313-314
1841 : Morris Mattson, The American Vegetable Practice, or a new and improved guide to health. Bostoniae: Daniel L. Hale (vol. 1 pp. 180-191, 278-279 et passim apud Google Books) ("Capsicum, Cayenne")
1841 : Samuel Thomson, The Thomsonian Materia Medica, or botanic family physician. 13a ed. Albaniae Novi Eboraci (p. 752 et passim apud Google Books) ("strong pepper sauce")
1850 : J. W. Comfort, The Practice of Medicine on Thomsonian Principles. Nova ed. Philadelphiae (pp. 101-105 et passim apud Google Books) ("pepper sauce, capsicum tea, cayenne pepper")
1885 : William Dymock, The Vegetable Materia Medica of Western India. Bombay (pp. 640-643 apud Google Books)
1889 : George Watt, A Dictionary Of The Economic Products Of India vol. 2 (Calcuttae) pp. 134-140
1919 : E. L. Sturtevant; U. P. Hedrick, ed., Sturtevant's notes on edible plants (Report of the New York Agricultural Experiment Station, 1919, pars 2. Albaniae, 1919) pp. 134-140
Lexicographica
"ají", "chile", "cumarí", "malagueta", "uchu" in Georg Friederici, Amerikanistisches Wörterbuch (Hamburgi: Cram, De Gruyter, 1947) pp. 46, 174-175, 225, 369-371, 639 (Paginae selectae apud Google Books)
Eruditio recentior
Araceli Aguilar-Meléndez et al., edd., Los chiles que le dan sabor al mundo. Massiliae: IRD Editions, 2019 Textus
Heather Arndt Anderson, Chilli: a global history. Londinii: Reaktion Books, 2016. ISBN 978 1 78023 635 3
Jean Andrews, Peppers: the domesticated capsicums. 2a ed. Austin: University of Texas Press, 1995
D. J. Cotter, A Review of Studies on Chile. NMSU Cooperative Extension Service and Agricultural Experiment Station, 1980
"Chilli" in Alan Davidson, The Oxford Companion to Food (Oxonii: Oxford University Press, 1999. ISBN 0-19-211579-0) pp. 169-171
Amit Krishna De, ed., Capsicum: The genus Capsicum. Londinii: Taylor & Francis, 2003 (Paginae selectae apud Google Books)
Janet Long-Solís, Capsicum y cultura: la historia del chilli. 2a ed. Mexicopoli: Fondo de Cultura Económica, 1998
Elizanilda Ramalho do Rêgo, Mailson Monteiro do Rêgo, Fernando Luiz Finger, edd., Production and Breeding of Chilli Peppers (Capsicum spp.). Springer, 2016
Vincent M. Russo, ed., Peppers: Botany, Production and Uses. Wallingford: CAB International, 2012 (Paginae selectae apud Google Books)
Vito Teti, Storia del peperoncino: un protagonista delle culture mediterranee. Romae: Donzelli, 2007. — 2a ed. 2015
Katherine L. Chiou, Christine A. Hastorf, Capsicum spp. at the Preceramic Sites of Huaca Prieta and Paredones, Chicama Valley, Peru. Berkeleiae: UCB Archaeobotany Laboratory, 2012; Textus
Katherine L. Chiou et al., "Appendix 4: Chile pepper distribution and use" in Tom D. Dillehay, ed., Where the Land Meets the Sea (Austinopoli: University of Texas Press, 2017) pp. 645-655
Katherine L. Chiou, Christine A. Hastorf, "A Systematic Approach to Species-Level Identification of Chile Pepper (Capsicum spp.) Seeds: Establishing the Groundwork for Tracking the Domestication and Movement of Chile Peppers through the Americas and Beyond" in Economic Botany vol. 68 (2014) pp. 316-336 JSTOR
Barbara Pickersgill, "The Archaeological Record of Chili Peppers (Capsicum Spp.) and the Sequence of Plant Domestication in Peru" in American Antiquity vol. 34 (1969) pp. 54-61 JSTOR
De historia prae-Columbiana
Cecil H. Brown et al., "The Paleobiolinguistics of Domesticated Chili Pepper (Capsicum spp.)" in Ethnobiology Letters vol. 4 (2013) pp. 1-11 JSTOR
Sophie D. Coe, America's First Cuisines (Austinopoli: University of Texas Press, 1994) pp. 60-65
Janet Long, "Orígenes, rutas y evolución del Capsicum" in Artes de México no. 126 (2017) pp. 8-17 JSTOR
Janet Long Towell, "Los senderos prehispánicos del capsicum" in J. Long Towell, Amalia Attolini Lecón, edd., Caminos y mercados de México (Mexicopoli: Universidad Nacional Autónoma de México, Instituto Nacional de Antropología e Historia, 2009 ~) pp. 79-106
Paul E. Minnis, Michael E. Whalen, "The first prehispanic chile (Capsicum) from the U.S. Southwest/Northwest Mexico and its changing use" in American Antiquity vol. 75 (2010) pp. 245-257 JSTOR
Barbara Pickersgill, "Migration of chili peppers, Capsicum spp., in the Americas" in D. Stone, ed., Pre-Columbian plant migration (Papers of the Peabody Museum of Archeology and Ethnology vol. 76. Cantabrigiae Massachusettensium: Harvard University Press, 1984) pp. 105-123
Jean Andrews, "The Peripatetic Chilli Pepper: diffusion of the domesticated capsicums since Columbus" in Nelson Foster, Linda S. Cordell, edd., Chilies to Chocolate: Food the Americas Gave the World (Tucson: University of Arizona Press, 1992) pp. 81-94 (Paginae selectae apud Google Books) Exemplar mutuabile
Michael Krondl, "The chile diaspora: unravelling evidence from sixteenth century botanicals" in Mark McWilliams, ed., Herbs and Spices: Oxford Food Symposium 2020 (Londinii: Prospect Books, 2021)
André Luís Cote Roman, Lin Chau Ming, Maria das Graças Piras Sablayrolles, Pimentas Capsicum L. no Brasil: notas sobre botânica, histórica, concepções indígenas e folclore]. Porto Alegre, 2020 Textus
Marie-Christine Daunay, Henri Laterrot, Jules Janick, "Iconography and History of Solanaceae: Antiquity to the XVIIth Century', in: Jules Janick, Horticultural Reviews, vol. 34 (2007), pp. 1-112 (Paginae selectae apud Google Books)
Zoltán Halász, Hungarian Paprika Through the Ages. Budapestini, 1968
Angela Jianu, Violeta Barbu, edd., Earthly Delights: Economies and cultures of food in Ottoman and Danubian Europe, c. 1500-1900 (Leiden: Brill, 2018) pp. 107-108, 162-163
A. Terpó, "Kritische Revision der wildwachsenden Arten und der kultivierten Sorten der Gattung Capsicum L." in Feddes repertorium vol. 72 (1966) pp. 155-191
Sven W. Meckelmann et al., "Compositional Characterization of Native Peruvian Chili Peppers (Capsicum spp.)" in Journal of Agricultural and Food Chemistry vol. 61 no. 10 (2013) pp. 2530–2537
Barbara Pickersgill, "Chile Peppers" in Rafael Lira, Alejandro Casas, José Blancas, edd., Ethnobotany of Mexico: Interactions of People and Plants in Mesoamerica (Novi Eboraci: Springer, 2016) pp. 417-438 (Paginae selectae apud Google Books)
Paul Rozin, Deborah Schiller, "The nature and acquisition of a preference for chili pepper by humans" in Motivation and Emotion vol. 4 (1980) pp. 77–101
Paul Rozin, "Getting to like the burn of chili pepper: Biological, psychological and cultural perspectives" in B. G. Green, J. R. Mason, M. R. Kare, edd., Chemical senses, Volume 2: Irritation (Novi Eboraci: Marcel Dekker, 1990) pp. 231-269 pars 1pars 2
Valdir Florencio da Veiga et al., Chemistry and Nutritional Effects of Capsicum (Food Chemistry, Function and Analysis, 37). Royal Society of Chemistry, 2023
Joshua J. Tewksbury et al., "Evolutionary ecology of pungency in wild chilies" in Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America vol. 105 (2008) pp. 11808-11811
Amal Naj, Peppers: A Story of Hot Pursuits. Novi Eboraci, 1992
Sota Yamamoto, Eiji Nawata, "Use of Capsicum frutescens L. by the Indigenous Peoples of Taiwan and the Batanes Islands" in Economic Botany vol. 63 (2009) pp. 43-59 JSTOR
Praecepta culinaria
1898 : Encarnación Pinedo, El cocinero español. Franciscopoli (Dan Strehl, Victor Valle, edd., Encarnación’s kitchen : Mexican recipes from nineteenth-century California [Berkeleiae: University of California Press, 2003] pp. 120-128)