Cula paròla Ticines a sa inteend i dialett che i è parlaa in Tesin (vün dai 26 cantón svizzer) e in Mesulcina e Calanca (dó vall dal Canton Grison).
In realtà a parlum mia da na lingua, ma da n dialètt da la lengua Lumbarda.
Da na part a l'altra dal Canton a sa parla vari dialett e spéss i è anca veramént diferént vün da l'altru: par esémpi i dialètt dala Leventina, dala Val da Blégn, dala Val Magia e dala Val Verzasca i è cunsideraa dialett lumbard alpin.
Vist che gh'è tüta sta diferénza a sa parlarà sura tütt da chell püssée parlaa: ul dialett da Lügan.
In dal dialett ticines i è staa dubiaa par la prima völta in lengua lumbarda düü film american, ciuè Se ta cati ta copi e Düü testimoni scomod.
Carateristigh e variant
«Il Ticinese è parlato nella parte settentrionale del Cantone Svìzzero d'egual nome, al norte del Monte Cènere, in parecchie varietà, tra le quali distìnguonsi sopra tutto le favelle delle Valli Maggia, Verzasca, Leventina, Blenio e Onsernone.»
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 4)
«Il Ticinese, del pari che tutti i dialetti montani, varia non solo da valle a valle, ma da luogo a luogo, per modo che sovente nella valle istessa distìnguonsi di leggeri tre o quattro dialetti diversi ripartiti in parecchie varietà. Ivi la sola proprietà, che dir possiamo generale, consiste nella rozzezza delle forme e dei suoni; ma sì le une che gli altri vàriano all'infinito, sicchè ardua impresa sarebbe il contrassegnarli ed enumerarli. [...] A spiegare questa moltiplicità di dialetti in sì angusta superficie, oltre alle inòspite catene di monti che interròmpono e rèndono malagèvole il frequente commercio tra le popolazioni che li pàrlano, è da notarsi ancora l'influenza dei vicini dialetti romanzi e germànici, i quali, tra le vicende polìtiche di molti sècoli, pentetràrono a vicenda nell'una o nell'altra vallata. Ond'è, che i dialetti delle Valli Leventina e di Blenio distìnguonsi anocra, per molte radici e forme romanze, da quelli delle vicine vallate, corrotti da forme e radici germàniche.»
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 11-12)
Besogna dì che 'l nom "tisines" el gh'ha una funziun suratüt pulitiga e 'l serviss a ciamà in d'un modu cumpagn tücc i parlà del Cantun: intant podum truvà una bela diferenza tra i dialet che se tröven a nord e a süd del Munt Scender: quei de sota (ciuè quei de la zona de Mendris e de Lügan, ma anca quei de la cità de Belinzona e de Lucarn), se sluntanen minga tant del mudel insübrigh central (ciuè quel de Milan, Brianza, Com, Lech, Vares); quei de sura inveci (dunca i parlà di distret de Belinzona, de Lucarn e di vai) gh'han di carateristigh "alpinn", e hin el tisines ver e propi. Inultra di vai Magia, Unsernun, Cent Vai e Verzasca (che varden in direziun del Lagh Magiur) gh'han una sua inflüenza sura l'Alt Ussulan, intanta che quei de la Riviera e di vai Bregn e Leventina hin ligaa a quei de la Mesulcina e de la Calanca e, in fund, anca un poo al Rumancc.
Tendenzialment, i dialet "tisines", cume 'l diseva anca l'abaa Pietro Monti in del 1841, cunserven di carateristigh püssee arcaigh respet ai dialet de la Lumbardia, püssee inflüenzaa di inuvaziun del Milanes (e dunca, de luntan, de l'Italian):
Despess i A tonigh se trasfurmen in E (sia avert che saraa), cume 'l che süced ancamò in del milanes pienta (e cume 'l che 'l sücedeva al dialet lüganes fina al Votcent).
Per vess o begna näss (per vess besogna nass).
El se cunserva el son dür de la Z, sparii a Milan tra el Ses'cent e 'l Setcent.
Al cuntrari del Milanes e de l'insübrigh central, la O sarada l'è ben püssee cunservada, anca in pusiziun atoniga.
Se dupera despess el prunom clitigh u/o per la terza persona singular maschil.
La schwa la tend püssee vers la pütost che a la E.
In d'una quai valada gh'è 'l plüral metafunetigh.
un rat, dü rät.
In d'una quai zona, la Ö la se trasfurma in E sarada.
ins. fögh = tic. fégh.
ins. bögna = tic. bégna.
ins. ögg = tic. égg.
L'articul determinativ el pò vess ul, ur, or, ol, er, el, al.
La S denanz ai cunsunat la se prunüncia 'me una SC, cumpagn de quel che 'l süced anca in Laghee, Valtelines e Verbanes (föra che a Malvaja e in certi zonn del Lüganes).
Gh'è un fort rutacismu, che 'l vör dì che la L tra dò vucai la se trasfurma in d'una R (föra che in de la Valmagia, in de la Val Unsernun, in di Cent Vai, in di Ter de Pedemunt, in del bass Mendrisiot, in Val Mesulcina e in Val Calanca).
De norma quei là a hinn anca i sit induve la spariss anca la [ø], che la vegn una [e] semplis (o 'na [o], a segunda de la pusiziun). Anca in d'un quai paes de l'Ossula el se ved quel mestee chì (per esempi a Dravegn, che un temp el se ciamava Dravögn).
In ogni cas, cul passà del temp l'è nassüü una specie de dialet cumün, una koinè basada suratüt sül dialet de Lügan e de Belinzona, i cità püssee grand e impurtant del Cantun.
Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 44
Un omen ul gh'ieva düü fiöö.
El piü ponzel de 'sti düü u gess al pà: "Pà, dam er part der mè robe ch'am vengg a mì!" e 'l pà u 'j dividè e de longh ugh dè 'r part.
Da gnò a poich dì, el piü ponzel el se tirè el tut sot lüi e 'l se 'n giè da luntagn, dove 'l burdigò er sostanze malament con or bozerre.
Quand u iva 'biüü magjou el tut, in quii part u vignè una gran carestia, e cominsiè a balà biot.
L'è näicc ad atacàss ad una cà d'un bon starent de quel paes, e u l'ha mandou a pastürgà i purghi.
Là a l'auress volüü impinì er büseghe der corobia che maghiavan i porsei, ma nessün i 'gh davan brigh.
Finalment, avend rifletrii, ul dis: "Quäncc famej in er cà du mè pà i maghien assessenn, e mì assidi qui der fam!
A vuj levà, e pù a vuj nà dal mè pà, a 'gh vuj dì: Pà, hoo pecou contra er siel e contra tì; mì ne son piü degn d'esser ciamou tò fiöö; fam servizzi de metem co gli tuò famej".
El s'è vultou intant, e l'è vegnüü con er pà. E l'era ach mò da lungg e 'l sò pà ul vidè, u s'è metüü in compassion, l'è corüü a vetàss sül ciul e u l'ha pasciou sü.
"Pà", ugh dis el filiu, "hoo pecou contra er siel e contra tì; mì ne son piü degn d'esser ciamou tò fiöö".
Ma 'l pà ugh dis ai servitor: "Portè chilò una sgiaghe 'r piü boriola e vestìl, metìgh nel dit un anel, e metìgh sü i calzei in di pee;
Menègh fuori un videl grass e strübièl giù, maghièm e stèm alegri.
Perchè 'sto mì fiöö l'era mort e l'è tornaa a vivà; l'era perdüü e u s'è troväicc" e i han incominsiaa a fà festin.
Intant el fiöö maiuu, che l'era in er campagna, l'è tornäicc e quand l'è stäicc aprö der cà, l'ha sentii ch'i sonavan e cantavan.
E domandè a vügn di sò servitor: "Quel chi fan in cà mea?"
Ugh dis el servitor: "Qui l'è vegnüü el sò fradel, e 'l sò pà l'ha fäicc mazzà el videl piü grass, perchè l'ha ricüperou el filiu sagn e sald".
Quest ignora, rabiou, u n'ìva volüü piü nà en er cà; e lo pà, näicc fora, u l'è metüü dress a pregàl.
Ma lüi u gi ha respondüü al pà: "Guarda, quäncc agn l'è che mì son er tò comandament; e ti m'è mai däicc un iörì perchè stassom alegro con i mè amis;
Ma l'è vegnüü el tò fiöö, che ti ha gh'la maghiou tut er sò part der robe con i pitann, e tì ti j'è fäicc strübià giü er videl piü grass".
El pà u gh'ha respondüü: "Fiöö, tì ti see semper stäicc con mì, e tut el mè l'è tò;
Ma bentava ch'a stassom alegri e che a festeggiassom, perchè 'l tò fradel l'era mort e l'è tornaa a vivà; l'era perdüü e 'l s'è tornaa a trovà". Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 44
Dialet da la Val da Bregn
Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 46
Ün um o gh'eva doi fant.
E r'ha dicc ol pü piscen de quigl: "Oh, pà, dem ra part dra roba ch'o 'm toca!" e lü o gh'ha spartii ra roba.
E 'd lì a poch, miss insema tücc cuss, ol fant pü piscen o l'è nacc viagiand 'n ügn pais luntagn, e là r'ha bütou ol facc sò vivend in bagurd.
E dapù ch'r'ha 'biüü consümou tücc cuss, r'ha facc 'na gran carestria in col pais, e corü r'ha 'menzou a ess nessità.
E r'è nacc e o s'è miss con ün zitadin 'd col pais; e 'l r'ha mandou a ra soa campägna a pass i pörsc.
E o bramäva d'impì ol sò botasc dil scörsa ch'i majava pörsc, e onzügn ga 'n dava.
Ma lü, tornou in sè stess, r'ha dicc: "Quancc famej in cà dol mè pà i gh'ha pagn a sbach, e mì chì sbasiss dra fam!
Am drizzrò e narò al mè pà, e 'gh dirò: O pà, hoo pecou contr'or sciel e inass a voi; Mò 'n sun mia degn d'ess ciamou vust fant; fèm cum vügn di vust famej".
E o s'è alzou e r'è nou da sò pà. E r'era ancamò luntagn lontagn che sò pà o r'ha vist e o s'è möss a compasgion e, corend, o gh'è saltou al cöl, e o r'ha basou.
E ol fant o gh'ha dicc: "O pà, hoo pecou contr'or sciel e inass a voi; mò 'n sun degn d'ess ciamou vust fant".
Ma ol pà r'ha dicc ai sò famej: "Prest, tirei fora ol sgiupogn dra festa, e meteigla indöss, e meteigh ügn anil in deit, e i calze in pee.
E tirei fora ol vedil ingrassou e mazzèl, e majem e fem past.
Ché 'sto mè fant r'era mört, e r'è resüssitou; r'era pers e r'è trovou". E i ha 'menzou a fà past.
Intratant ol sò fant majoo r'era in campägna e, quand r'è tornou e r'era arent a cà, r'ha sentüü ol sangh e ol bal.
E r'ha ciamou vügn d'igl famej e o gh'ha dmandou cuss i era 'sti cuss.
E corü o gh'ha dicc: "Vust fradil r'è tornou e vust pà r'ha mazzou ol vedil ingrassou, perchè o r'ha ricovrou sagn e salv".
E o gh'è 'gnüü ra räbia e no 'r vurìa mia nà in cà; donca sò pà, vegnüü 'd fò, r'ha 'menzou a pregà.
Ma lü, rispondend, r'ha dicc a sò pà: "A ra fé, da tancc agn mi a ov servia, e n'hoo maigl trapassou ugn vust prezet; e maigl no m'hei dacc ugn cauret da fà past coi mè amis.
Ma dapù che 'sto vust fant, ch'l'ha majou ol facc sò coi sgualdrign, r'è vegnüü, hii mazzou per lü ol vedil ingrassou!".
Ma lü o gh'ha dicc: "Oh, fant, tì t'è sempra con mì, e tüta ra roba mia r'è tou;
Ma 'zügnäva bé fà past e stà alegro, perchè 'sto tò fradil r'era mört, e r'è resüssitou; r'era pers e r'è trovou". ibidem, pag. 46
Dialett da Locarn
Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 47
On um a l'ha 'vüd düü fiöö.
E 'l piü giovan da custor o gh'ha dii al padar: "Pà, dem la mea part ch'a 'm toca!" e 'l padar o gh'ha fai fora i part.
Da lì a poch dì, dop che l'ha metüü insema tütcoss, el fiöö piü giovan o s'è toi sü e o 's n'è andai via luntan, e lì l'ha fai balà tütcoss in stravizzi.
E pö, quand l'ha 'vüd finid da sgürà tant com o n'aveva, l'è vegnüda ona gran carestia in quel paes, e lü l'ha comenzad a sentìssla in di cost.
O 's n'è dunca 'ndai e o s'è tacad adree a on sciur da quel paes, ch'o l'ha mandad in d'ona sova vila a cürà i porscei.
E costü o voreva pür anch podèss intesnà la büseca con quii giandasse ch'a mangiava i porscei: ma nissün a ga 'n dava.
Alora l'è tornad in sè stess e l'ha dii: "Quanta servitoraja là in cà 'd mè padar la noda in bondanza, e mì intant chinscì a crep da fam!
A vöj propi tòm sü, e andarò dal mè pà e a 'gh dirò: Pà, a l'hoo propi faia grossa col Signur e con vü; Ormai a no merit piü da vess ciamad vost fiöö; fèm come vügn di vost servitur".
E, tojendas sü, l'è vegnüd dal sò pà. Quand pö l'era anch mò lontan, o l'ha vedüd el sò pà, e o s'è movüd a compassiogn e, corendagh incontra, o si gh'è bütad sül col e o 'l basà sü.
E 'l fiöö o gh'ha dii: "Pà, a l'hoo propi faia grossa col Signur e con vü; ormai a no merit piü da vess ciamad vost fiöö".
Ma el padar l'ha dii ai servitur: "Presto, portee chì el piü bel vestid e vestìl sü, metìgh l'anel in did e i scarp in pee;
E menee scià on vedel ingrassad, e mazzèl sgiò, e mangem e fem past;
perché 'sto mè fiöö l'era mort e l'è tornad in vita; l'era pers, e o s'è trovad". E lì i s'è metüd adree a fà past.
L'era mò el sò fiöö magiur in campagna e, in dal vegnì e in dal vesinàss a la cà, l'ha sentid a sonà e cantà.
E l'ha ciamad on servitur e o gh'ha domandad quel ch'l'era 'sta roba.
E costü o gh'ha dii: "L'è vegnüd el vost fredel, e 'l vost pà l'ha mazzad sgiò 'n vedel ingrassad, perché l'è tornad salv".
L'è donca andai in colera, e o no voreva miga andà in cà; peró l'è vegnüd fora el sò pà, e o s'è metüd adree a pregàl.
Ma costü, respondend, o gh'ha dii al sò pà: "Ecco, i è già tanci ann che mì av stagh in obedienza, e a no son mai andai fora ona volta dai vost comand; e a m'hii mai dai on cavret par stà on poo alegar coi mè amis.
E inscambi, apena ch'o l'è rivad 'sto vost fiöö, che l'ha consümad tüt el fat sò coi strasciunn, a gh'hii mazzad sgiò 'n vedel ingrassad".
Ma lü o gh'ha dii: "Fiöö, tì te seet sempar con mì, e tüt el mè l'è tò;
Ma bisognava fà past e stà alegar, perché 'sto tò fredel l'era mort e l'è tornad in vita; l'era pers, e o s'è trovad". ibidem, pag. 47
Una nuvela dal Bucasc
Dialet da Locarn (e da la Val Verzasca)
Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 628
Av disaroo donchia chie in di timp dur prim re de Cipru, dopu chie Gotifré de Bügliom l'ha fäcc sova 'r Tera Santa, l'è chiapitoo che r'üna femna polida de Guascogna l'è näcia a trovà 'r Santo Seporcro e, vignend indree, cand r'è büda a Cipro, l'è stäcia urtregiada da certi discrianzä. E lee, sbofferomnazzo, tüta marinconica de 'sta roba e sanz'un zich de cunsuraziom l'ha pansäcc de nà r'a cerchià sgiüstizia dar re; ma intramezz o gh'è stäcc dicc chie la traress via er fadighia, perchié lü l'era un umenazzu poch permaros e chie o s'an lassäva fä aicì lü e o vendichiava né quij de lü stess né quij dei älcc, anzi o 'j sustegneva: e ingora vüm che l'avess um poo de rabia o 's vendichiava e o 's sfughiava col fägn a lü. Sentend 'sta roba quela femna e sanza vess pussibru fä er vendeta, par pudè 'vègh um poo da pas l'ha pansoo de tuchiàl propi in du vivo der suva vita; e näcia piansgind denanz a lü, la gh'ha dicc: "El mè sciur, mì a vegni micia ar tova presenza par 'vègh sgiüstizia dei dispressi ch'i m'ha fäcc, perchiè a m'an speci gnanchia; ma, par 'vègh um poo 'd pas, mostrum tì ar manera de sufrìi cume tì quij chie 't vegn fäcc, e ignora a pudrò imprend ar manera de supurtà cun pazienza 'r mea disgrazia, chie o 'r sa ur Signor, se mì 'r pudess fàl, vuruntera 't daress ar mea, perchiè tì ti seet inscì bom de supurtài".
Ar re, fign ignora purtrom, squasi chie o 's dessedass, scumenzand da r'ingiüria fäcia a 'sta femna, chie l'ha vendichioo, l'è daventoo tremendo perseguitor de tücc chie contra r'unor der sò regnu quaicossa i fasess da quel dì inanz. Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 628-629
Dialet da Unsernon
Donca a geva che in di tiemp du prim re de Cipru, dopu la cunquista dla Tera Santa fada da Gotifré Bujon, una sciora de Guascogna l'è nada in pelegrinagg al Santu Sepolcru; e quand, nel turnà indree, l'è rivada a Cipru, a j'ha truväcc di baloss ch'a ghi ha fäcc di dispresi da vilan. Lii, 'sta povra femena, tuta sciagrinada, e nö pudend meghia dàss pas, la j'ha pensov da nà a lamentàss cul re; ma quichiün i ghi ha dicc che l'era fadeghia butada veia, perchè quel re l'era tantu rilassov e inscì un linecc che l'era meghia dumà incapazz da punì i tort de leit, ma con viltà vergognosa u 'n sufriva täncc ch'i 'gh feva a lui; tant che chissesseia ch'a ghi ess 'biuu di querel, u 'j sfugava cul fàgh quech dispet o insult. Quela femena, sentend inscì, e perdend vormai la speranza de vendicàss, par truvà un poo de refrigeri al sé dulor la s'è metuda in ment da ponsg i miseri da quel re. La s'è presentada donca piansgend da lui e la ghi ha dicc: "Scior, mei a vign meghia inanz a tei par utignì vendeta du dispressi ch'i m'ha fäcc; ma, par dàm sudisfazion, at pregh da insegnàm cumè ti fee a suportà quij ch'i m'ha dicc ch'i 't fa a tei: par ch'a pussa imparà da tei a tulerà u mié, che sa pudess, u 'l za 'l Signor sa te 'l daress vuluntiera, postu che ti siee un fachegn inscì brav."
U re, che fign alora l'era stov lent e pegrizios, cumè ch'u 's dessedass dal segn, u j'ha cumenzov a vendicà durament da l'ingiuria fada a quela femena, e pee l'è diventov un tremendo persegutor de tut quij che de depos d'alora i fava calcossa contro l'unor dla só curona. ibidem, pag. 630-631
Esempi del dì d'incöö: pruverbi ticines
Tücc quei pruverbi chì hin staa ciapaa del Vucabulari di Dialet de la Svizzera Italiana.
Cent Vai e Ter de Pedemunt
A l'opera u 's cugnóss l'operari.
Dai früit u 's cognóss la planta.
Tüt u 's cónscia, men l'oss du col.
Sa ti seet cuntint, ti campi un dì pisséi.
Se ti véi stà san e cuntint, sta luntant dai té parint.
A 'sto mond, a s'ha sempru da tribulà; quand a 's riva a vess un poo cuntint, alora a 's mér.
Il Signor u j'ha i mai da fer e i péi da stópa, indù ch'u riva u cópa.
Quand u Són u fa ogjign, u vegn sgiü l'aqua pal copign.
L'óm u vegn da la porta, ma i gugnit i vegn dal chér.
Per fà stà ben l'anima, bisögna mantegnì ben u corp.
Sia da paja sia da fegn, basta che il corp u sia piegn.
Dona bianca, dona negra e dona brüna, sota la cova i è tüt'üna.
Chi mangia üga d'avóst, i la caga a sö cóst.
A cà sóa a sa scalda il cjüü e ancja la cóa.
Un bon mercant u cumpra a credit e vind in cuntant.
In fign, a drémum tut sot a una cuverta.
Sia da paja sia da fegn, basta che il corp u sia piegn.
Còrp piegn u vòo ripòs.
Par fà stà ben l'anima, bisögna mantegnì ben u corp.
Dui fradéi, dui cortéi.
Cun pizz e curai, a 's marida i tusai.
Quand i scorbat i vola a cent a cent, o ch'a piòu o tira vint.
La campana la sóna mia se ti tiri mia la corda.
I corni i è come i dint, i fa maa ma i serviss per cagnà.
D'april gnanca un fil, magg adagg adagg, da sgiügn slarga 'l pügn.
Par Sant'Agnesa va la rapola sü la scesa.
Per San Sgiuan, gropèe l'aj.
Il cazzuu usa chel ca gh'è int la padela.
Pulenta e festa, e carn a la festa.
Val Unsernun
Ai efet u 's cunuss i fät.
I ucéi i 's cunuss al cant.
Cumè ch'i 's cunscia sot, i dérm dent.
Cher cuntint al suspira suvint.
Quand ch'a piòu e ch'a fa vint, al diavul al va in cunvint.
Aqua passada la fa piü pozz.
S'a piòu al dì de la Scension, per quaranta dì i è bon.
S'a piò al dì de la Scensa, tüt al grägn perd la sumenza.
Sant Andrea da la barba bianca, s'u la trova in la culma u la porta in la curt, e s'u la trova in la curt u la porta in la culma.
Cun l'art e l'ingan a sa viv mezz l'an, cun l'ingan e l'art sa viv l'altra part.
Avost l'è cap d'invern.
Avost u salta cumè i ligrost.
A gj'è megja sabut senza sol, cumè ch'a gj'è megja amor senza absit.
Égg ch'a ved mégna, chér ch'a dòo mégna.
Dopu set an e set mis, l'aqua la turna al sé pais.
Tüt i rob i viegn a taj, fign i ungg da pelà l'aj.
Ul pòuvru ch'a vò crumpà ul pagn u pò migja mantignì cagn.
Rispeta ul cjän pal padron.
Ai cjäi märsc a 'j va dree i moscj.
Digrazzia du cjägn, furtuna du luu.
Al dutur u viv de carna malada, l'avucat u viv de carna rabiada, al prèvat u viv de carna morta.
Carlavà a cà de l'äit, Natal a cà suva.
Val Verzasca
L'è asen da natüra chel ch'a chignuss miga er sù scritüra.
Dar pianta i 's chignóss i früt.
Er consolazióm d'um desperóo l'è vedèn un altro a nä in malóra.
Content el cör, content tüt.
Via di ögg, fòra dal cör.
Sant Andrea, se 'r nev u 'r trova in piagn u 'r cascia in colma; e se u 'r trova in colma u 'r cascia in pagn.
Er nev de Sant André, tüt l'invern intorn al pé.
Er aqua da verì l'è tant öri sül pråv, l'è tant fögh sül covign di cjauri.
Con püssee l'è oncia, con püssee la passa sgiü corenta.
Quand u piòv d'aost, u piòv most; se piòv ai des l'è amär, sa piòv ar Madona l'è ancamò bona, a San Bartremé l'è pü nemà de lavà i pé.
Er alba rossa, er sira la bofa, er matign la gota.
Om bom cjavree o fà desgropà i nesel de fevree.
Un óm sanza barba u n'è nè nech nè cavra, e una femna sanza tet la n'è nè cavra nè bech.
O scampa püssee 'nä cjavra magra che un ción grass.
Chi che ha magliò i cander, ch'i 'gh pénsigja a cjagà i stopit.
U 'n va pissèe de sgióna carna al macél ca de végia.
Sira de Denedaa e de Carnavaa, tücc adree al sö frugaa.
Val Magia
Al poltrón a sa stanta mia a cognóscial.
Prima da cunussan vügn, u s'ha da mangià inséma un sacj ad saa.
L'è püsséi cjünsc a scund um mulinèe che um morós.
L'è püsséi cjünsc a mòv al montagn che rostà l'invidia.
Mint a 's cunscia sü lu lecc, u sa dörm int.
Vastid cunsciäo, onor dla femna.
A 'sto mond u j'è nassügn ad cuntent.
Cör cuntint, colp d'acidint.
La regola la mantegn al convent.
Se 'l corp u sta begn, incja l'anima la patisc mia.
Tosa pientada e vacja dascuvada i na val pü nuta.
Se 'l còrp u sta begn, incja l'anima la patisc mia.
Chi i ha fradéi, i ha curtéi.
Lingua ingiüriosa, coscinzi tignosa.
Cul fiur da la curnaa, u näsc lu dalauraa.
Chi ch'a j'ha pressa, ch'i córi.
L'è mia 'l cor ch'a fa, ma lu rüà a temp.
La vólp, la léura la ciäpa senza cór.
Quand parla 'l còr, u täs tüt.
A cör cuntint, nauta u 'j mancja.
O 's vér el còr di chiält quand o 's vér el sö.
El còr o j'ha da fà la carità quand che la magn la pò mia.
Chi che ha bóm còr, i 'l muscia.
Cand ch'a piòva a l'Ascensiom, sgent e bes'ci i va burlom.
Se ch'a fioca 'l da Sant Andrè, tüt l'an la vederè.
L'om l'ha i än in di bräsc.
An d'erba, an da merda.
Quand ch'a truna d'aurì, lauree i cröv da starnì.
Aurìa u 'j n'ha trenta, ma s'a piovess trentün u faiess maa a nissün.
Quand ch'u piòu d'aóst, o piòu a mil e móst.
Palta ed mansg, spii d'aost.
Ul mes d'aust u va cumè una brancada 'd musch.
La prima aqua d'aost la va cum ur car d'pülasc e ügn ad musch.
Pa la metà d'aost, cu ch'a s'ha moss, a s'ha moss.
La fam e l'amor i fa nà d'acordi cul Signor.
L'amor u basta mia per mantegnìss in ligia.
L'amor e la merda gl'è düi serpint: ügn u scärpa 'l còr, cal alt i cundint.
In basest, tüt quint i ha dò test.
L'an bisest a 's marida tüt i tampest.
L'amor u basta mia per mantegnìss in ligia.
L'afeziom e 'l raspet nè i 's crumpa nè i 's vind.
Chi agnel a 's fa, dal lüu sa fa majà.
Sant'Agnesa e Sant Antoni, gli è marcantui ad la nev.
San Güstign loda la fign.
Test in l'är e i fa mai ciär.
L'airom o porta tüt per ari.
L'è mej fà cul cazz che cul brazz.
Quand la léurs l'è in per, tüt i cjii i buia dree.
Cand i nìul i va in montagna, ciapa la sapa e va in campagna; cand che l'acqua la vegn ad sot, ciapa la sapa e tirat sot.
L'è l'om ça cüra i camp.
A cjünta pissèi un vegg in un canton che un sgióan in un cjampon.
Cjärn ch'a cress no la pò stà in sest.
La cjarn al diau e i öss al Signor.
Carnavaa in piazza, Pasqua in brascja.
Cjarn senz'öss u gn'è mia.
Verban e Lucarn
I sgent i 's cunuss mia cul parlà.
Chi mangia üga d'avost, i la caga a sö cóst.
I parol romp mia i còst.
La femna bona la var una corona.
Par cognóss la tosa bisógna guardà la mam.
La mort la cónscia tanti rob.
L'óm savi u 's contenta del poch.
Quand ch'a piòu e tira el vent, sara l'uss e sta in convent.
Parola dicia, cuntrat facc.
L'è mej vess mórt che senza credit.
La féma bóna la var una coróna.
Mört el corp, mört el porch.
Sangh de fredél, sangh de cortél.
Fign ch'a pudii, tegnii al curtél in magn, s'a vorii mia restà sinza un töch da pan.
De coscienza ä n'è comè on grän de formenton in tut el mond.
La coscienza l'è comè la tripa, la vegn da tücc i part.
El coragg u 's pò migja crompàl.
Chi ch'a gj'ha coragg da fà el maa, i gj'ha la fascia da fàl vedé.
I tosann dal bon costüm i va a drömì senza la lüm.
I cavii da la cópa i fan dervì la bóca, e quii dal vis i fa vardà in Paradis.
El cör e l'ögg i vò la sò part.
Chi ch'è bon da chér, i far à mai furtuna.
Quand che una cà l'ha da fundàn, u manca mai aqua.
Se piòv per l'Ascension, ä piov per tucc i funzion.
Se ch'u piòv per l'Ascension, u piov per tücc i messon.
Quand che piòv al dì de l'Ascension, tuta la fruta la va in d'un canton.
Sant Andrea l'è un gran ladrón, Sant Antoni l'è un bon padron.
Ogni an u 'n passa vön.
Ai donn u se 'gh cünta mia i an.
L'an de nev l'è an de begn.
L'an biset l'è l'an da tücc i pest.
Avrì pioverent, avrì fiorent.
Se pióv d'april, el dì de Pasqua va vin come aqua.
L'aqua d'april la impiniss el baril.
Er rusada d'aust la fa maa.
L'an bisest l'è l'an da tücc i pest.
El letigat u 's tira adoss di gräncc fastidi.
Quand ch'i perd l'afezion, i fa più navot da bon.
Prima da crä el gnel, el Signor el crea el motarel.
S'ti vögn un bel ajegn, fal in del mès de feuregn.
Dò femen e un cjò d'aj, l'è un marcò bel e fai.
U va püssee cavrit a Pasqua e cauri a Natal.
Chi ch'a mangia cander, i cäga stopit.
El can u mangia mai da sò carn.
Can e cavai magar, i è pizzigad di mosch.
Chi che dérm coi cäi, i 's dessèda coi pures.
El cuntedin ch'u va gög, in del camp u 'n vegn fòra göb.
Carn al Só e péss in l'aqua.
Questa l'è la reson dal becher, che atò la catn o 'gh va i danee.
Legn da fò e carn da bò, i 'n dròva e 'in mangia chi che pò.
Carn ch'a créss, la mängie daspéss,
Natal in cà, Carnovaa in piazza.
Quand ch'u gh'è la festa, u 's taca sü el caldirö dra carn per tücc.
Belinzunes
Chii che i è ricununscent, i 's cugnuss in sül mument.
A 's cugnuss prima um busard ch'um zop.
Agost, setembar e otobar i è trii mes che no 's conóss né spus né tusann.
In fevrè u va 'l Sua per la cuntrada, la marìenda l'è turnada.
La rìegula l'è quéla che mantegn lu cunvìent.
E nà inanz e 'm rump er buca, e nà indree e 'm rump er cupa.
Chel ch'o 's gh'ha in bóco, l'è pós la cópo.
I cavii de la cópa i fa vèrd la bóca.
Er oli u sta de surevia ä r'aqua.
L'aqua la gh'ha mighi i ram.
Se pióv el dì da Senze, per quarante dì u n'em s'è senze.
Se u pciöv el dì de Sensiun, tücc i vacj i va burelun.
Sant Andria cu la nìev ai pìa.
An da fonsg, an da bastard.
Agn besest, fegn per tücc i crest.
L'agnel üman u teta la su mama, e un pò inca quela di ältra.
A la Ziriöra, da l'inverno sem föra.
I è semproi strasc che va in aria.
Quand el Pizz da Clar al gh'ha sü el capel, met via la ranza e tö scià el rastel.
Ai cauri, a dàgh paja i fa lacc da baia; a dàgh föja i 'n fa s'i 'gh n'ha vöja; a dàgh fen, sa 'n fa tücc i begn.
Per Pentecost es va 'e ris'c de rump i cost.
El tossigh u sta in la covo.
I umen i 's ciapa pe le parolo, i femen pii cuvazz.
El gat a la credenza, tal qual che u fa u pensa.
La hata da la cardinsi, da la qual ca la ha, la pinsi.
El ladru de la cardenza, inscì el fa e inscì el pensa.
Quand s'è giovin, tut i débat i soméa credit.
A pagà débat, sa quista credit.
Chi de curtél feriss, de curtél periss.
Er cuscienza i 'gj l'ha in buca dumà i baloss.
Curbat ä cent, o u fioco o vegn el vent.
I bés'c o sa i ciapa pai chérn, la sgint pai parol.
Avrì, tre gót al dì.
April, aprilin, tüt i dì un gutin.
Tempesta d'agost, gh'è piü né vin né most.
I sir d'aost i gh'ha sgià lun' i gäm'.
I nüri de ust i va tö legn de ruru.
Ä cräpe 'r caura d'un pòuru mustru, ma migja quele d'un sciur.
Chi che mangia la semenza, i caga la recolta.
Can che vusa, el mord miga.
Quand che la levre la perd el pass, la va in boche al can.
I pom da tera i dev sentì amò i campann.
Per San Gutard i fasö i gj'ha de vess in dal camp.
Ä gj'è migje carn in mazzulerie che prest o tard lä vagja vie.
Gj'è migja carn äl macél che prest u tard lä vaja migja via.
Quand marz al tóco gnì Pasqua gnì Carnavä, l'è um cativ an da regulä.
Denedaa e Carnavaa, ognitun al sò fogoraa.
Quand ch'u tira l'ariun, l'aqua la piöv sgiü in del spazzacà.
Sant'Ana no la manca mai da fà la sù rümada.
A Sant'Ana i arisc i 's vegh un tir de s'ciop a la lontana.
El meis da masg l'è 'l meis di asen.
I amis i 's cugnuss in di besögn.
Aurì, aurì, i bedri a lüsì.
Se 'l cucù u ne canta a mezz aurì, u che l'è mort u ch'u vò urì.
Se i castegn i fiuriss da lüj, sa 'n cata là gnanca un fregüj.
La castegna penina la carga la graa.
Chi che semina vent, cata sü tempest.
Par Santa Caterina sa pizza la pigna.
Santa Catarina, met i vach a la cassina; vegn sgiù la provina.
Donn che piangg, cavai che süda, falz come Giüda.
A 'n caval magru u 'gh va drè tüt i mósch.
Riviera
La fortüna la gh'ha la cova.
Tromba da cüü, sanità da corp.
Fò ad só boca, sgiü in sé corp.
Quand che o 's pò miga cjapä 'l cortél pal mänigh, convegn miga cjapàl pal fir.
Sgiögh da cortél, sgiögh miga bél.
A cünta miga corì, par rüvä in temp.
Sant Ambrös l'è om grand marcant da nev.
A Sant Endrè, rä nev äl pè.
Quand che bofa el mes da óst, bona l'üga e poch el most.
In avost i nüri i va comè i mosch.
I nüri d'agost i è balord come i oman al temp da most.
L'è miga l'abet ch'a fa el frä.
Quand el Möt da Polensg o met sü el capel, l'ha finid de fä bel.
Senza cazzuu, va la cä cul fond i su.
An' i pobi i vögn alt, pöü a 'gh piscia là i cäi.
Par Sant Ambröüsg, castegn sciücc e carn ed pörsc.
Val Leventina
La femna ciola l'è com un svej senza còst: la tegn int nóta.
U 's conóss la castegna a la pèrtia, ul pörcj dopo mazzoo e ul neguzziant dopo crapoo.
I zop e i ross gnä 'l diauru u 'j cunóss.
Nissün u 's cunóss daparlüi.
Ci l'é cuntent, l'é sciur.
La volp la cambia ol per ma mia i costüm.
Ogni cjä l'ha la sò crapa.
I pörsc e i creatüü u i va tegnii reguläi.
U nass 'na creatüra e u Signur u 'j da giä la sò pastüra.
Mia cred al sant, s'o no 's ved al miracro.
'Véj débat e mia pajài l'è cumé 'véj crédat e mia ciapài.
Ross de 'd zora, tö sü la faucc e va a lavorà, ross de 'd zot, tirat sot i cuvert e sta sot.
Sgiü 'l re, sgiü la cort.
S'u 's ved i cori a cent a cent, o ch'u fioco o ch'u vegn u vent.
I marcäncc de 'd cuscienza, de 'd la roba di autri i henan mäi senza.
Tücc a gh'han la coscienza e nissün agh l'han istéssa.
I böi u 's ciapan pai cörn, i feman pai cuvazz e i óman pa la parola.
Vardägh int in do cör a la sgent a 's pò mia.
Mäi nä cuntr'aqua a tö la spusa.
S'u piòu 'l dì de la Scenz, par quaranta dì sem mia senz.
Se piòu al dì dl'Ascension, i vach van sgiù pal valon.
Se u piòu u dì dl'Ascension, u va tütcòss in perdizion.
Sant Andrea marcant da neu, e Sant Ambrös marcant pionda gröss.
A Sant Andrea u monta l'ivern an cadrea.
Scova nova scova begn, ma scova piü iscì l'än ch'u vegn.
I oman a gh'han i ägn ch'a sentan e i feman chii ch'a mossan.
Än de nev, än de fegn.
Quänd ch'a l'è an basest, a 's maridan tücc i carogn e tampest.
U pò mia mancä ul can d'aurì.
Ul can d'aurì u l'ha mäi majoo 'l lüu.
La neu d'aurì l'è tanto ledam.
Gnè de 'd marz gnè d'aurì tö fò mia i tö vistì; im maisg fa cum ti vö tì.
Piesgì um bel marz, ma ghignee s'u piäsg aurì.
A Carend d'aurì, l'è bon se u vegn sgiü i stii.
Cu la prim'aqua ch'u pióu d'aurì, lavè begn la cjà s'a vurì mia dasgräzzi in quantità.
La fam, l'amor e la toss i péissan lou a fàss cunóss.
L'än basest l'è gram par gent e bes'cc.
Al pardon o rüva adoss senza savèl e senza vedèl.
I nuri niri ä fan tupu l'aria.
Dré l'älba rossa, o ch'u fioca o ch'u bofa.
Se la Fibia la met u capel, büta la faucc e ciapa u rastel.
Quand la bedra la büta ul büton, la cjaura la scüsa senza ul padron.
Cjaura che mängia, la vegn a cjà daparlei.
U ved piond pulid um prèved e un ciavréi che um prèved deparlù.
A 'j va malfidäss du can ch'u bòia mia.
Pan e nos, mangiä di spos; pan e curtel, mangiä da cägn.
Sa nò èl luf, al sarà can.
U 'j va sentì tücc i campann prima da giüdicä.
A un camp u 'j va tre rob: bel temp, bona semenza e boi bräsc.
Cärn cürva fa bon sangu.
Carnavä tüzzon, Pasqua gentil.
Val Bregn
Per ross, chi nu i crumpa nu i cugnuss.
Bisögna mangià insema un stéi 'd scendra per cognòsses.
Ra pulènta la cuntènta, ra pulantina la ruvina.
Cu ch'a 's cuntinta l'è piüsséi sciur.
A contantåss da tüt a sa stå ben dapartüt.
Ra craianza la stå ben anga a cå dal diåval.
Ul Signor l'hä fou prima ra pastüira ca ra craiatüira.
Amor da fradil, amor da curtil; amor da sroo, amor da rasoo.
Cörv a cènt a cènt, o ch'a piòv o ch'a få bel temp.
Ra cussenza l'è cume un gran ad mej, mità agh r'ha ul papa e mità agh r'am noi.
Borsa a cussenza l'è un cativ giüdicä.
Guardatan dal såss pandènt, dal fögh ardènt e dr'aqua curènta.
Christe cunctorum, domina pulenta: cun püssèi l'è vóncia, püssèi la pessa sgiö curenta.
Chi va curend, u 's rump i dent.
Chi nu gh'ha cör, i gh'ha gamb.
Sant Ambrös, taja sgiü e met a cöss.
Cu ch'è nacc a Sant Ambrös i ha perdüü la roca e 'l fös.
Chi ch'è nacc a Sant Ambrös, i perd ul lögh.
S'a Sant Andrea nu 'gh saròm a Sant Ambrös nu mancarò.
Chi mòr d'april, mòr d'invern.
S'a sbrousa in camadra ur prim d'april, prepara legne fegn pa 'r meis 'd maisg.
Aurì piovos, mes gioios.
In agóst a 's va a ròst.
Lüj e agòst, ol timp l'è mat.
Snai ra gran fradüra, avòst ra gran caldüra: r'üna a r'altra poch i düra.
A la Madona d'agost a scäpa un car d'püres.
Aló ca r'amor la gh'è, ra gamba la tirà ul pè.
An besest, donn e chiöu ben poch i 'n rest.
Quand cha Simån u få capil, bütee via ra folcc e ciapee ul rastil.
Ra chiåura la prafariss ra neiv a ra spala ca una bóna stala.
I chiåur i dis: fin a marz menum menum, marz e aurì fenum fenum.
Ra néuv dicembrina la mena i chiåur a la ruvina.
In maisg ra chiåura la vå al bósch e pü la få ul iö.
Stå luntån dal cån ch'a tas, ma mia da quel ch'a giopa.
Can nu maja can.
Cjempäne lgije, cjempäne disligje.
Donn, ralogg e campånn, i è débat tüt r'ånn.
Quand ca i nügra i vå in Calanca, aqua nun manca.
S'a få bel a Carnavà, a gh'è ra Pasqua sül fugarà.
Carnavä in piäzza, Päsqua al tizzon.
Val Calanca
A fà l'amor coi gióvan l'è uno gran consolazion.
Avó che l'ögg i vegj miga, cör i dó miga.
Chi ch'é stacc scotä da l'aqua calda, i 's cüra da l'aqua fregia.
S'o pciòv ol dì da l'Ascenzion, mogna om bel bocon.
Megl nà al bosch a segà che a segà d'agost in di prä.
San Lorenz o güzza om dent, San Bernard o 'n güzza on alt, San Bartolomè o 'n güzza tre.
Quand el Pizz Campel el gh'ha su el capel, nee miga via de cà senza l'ombrel.
I matan de la Calanca i la mola per ono palanca.
Val Mesulcina
I sant s'i cognóss ai miracol.
Per chel sant de là de l'aqua che n'un conóss miga, ora pro nobis.
El prim an a brasc a brasc; el second an patusc e fass; el terz an già a i an pò più, el quart an i s'è mai vist né conossuu.
El val pissee 'l cher cuntent che tut l'or e l'argent.
Contrat facc, mai pciù desfacc.
I rob facc a còtom i è rob facc a mezz.
La castegna la gh'ha la cova, el prim che la ciapa l'è la soa.
Chi gh'ha debet, gh'ha credet.
Se fevrei no fevresgia, marz marzesgia; e se marz marzesgia, april vegn dré con la curesgia.
El var pissee 'l chér content che tut l'or e l'argent.
Se 'l pciòv el dì de l'Ascens, per quaranta dì sem miga sens.
Se 'l trona d'avril, tucc i meis u 'm gh'ha la neiv ai fil.
Se 'l trona in april, prepara 'l baril.
A San Bartolomee, la montagnen lasselen dedree.
Chi de lugl i ne fena, d'agost i fa la pena.
Testa d'agnel, gamba d'uscel.
Caura grassa sta mai begn fin che magra no la vegn; cand che magra l'è vefnuda, la voriss gnanca vess nassuda.
Caura gióna e monton végg i impiniss cà e técc.
Quand el Pizz Combi el gh'ha su 'l capel, lascee la ranza e ciapee 'l rastel.
Inziga miga i can.
Tucc i can i mena la cóa, tucc i cojon i vó dì la sóa.
L'égg dal padron l'ingrassa el camp.
El bacilarà el governo, ma miga la Calanca d'inverno.
Se i nivol el va verz Calanca, tut el mond s'enlanca.
