Subotica (mađ.Szabadka) je najseverniji grad u Republici Srbiji, drugi po broju stanovnika u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini. Po popisu iz 2011. godine ima 105.681 stanovnika. Nalazi se na 10 km udaljenosti od granice Srbije sa Mađarskom, na severnoj širini od 46°5'55" i istočnoj dužini od 19°39'47". Administrativni je centar Severnobačkog okruga.
Subotica se prvi put pominje 1391. pod mađarskim imenom Zabadka. Godine 1527. Subotica je bila prestonica kratkotrajne srpske države samoproglašenog cara Jovana Nenada. Osmanlijsko carstvo je vladalo gradom od 1542. do 1686, kada je postala posed Habzburške monarhije. Od polovine 18. veka ime joj je promenjeno u Sancta Maria, po austrijskoj carici Mariji Tereziji. Ime grada je ponovo promenjeno 1779. u Maria Tereziopolis, a ime Subotica (Szabadka) joj je vraćeno 1845. Subotica je 1918. ušla u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Od 2007. Subotica ima status grada u Republici Srbiji.
Nazivi
Postoji mnogo različitih imena za grad Suboticu kroz istoriju. Ovo je zbog toga što je grad ugostio mnogo različitih ljudi od srednjeg veka. Svi oni su pisali o Subotici, nazivali je na svojim jezicima, ali, u najvećem slučaju, nisu popravljali izgovore sve do modernog doba.
Najranije zapisano ime je Zabatka iz 1391. godine. Ovo je jedna od varijanti trenutnog naziva grada na mađarskom jeziku Szabadka. Mađarski naziv grada sastoji se od prideva Szabad, koji znači „slobodan“, i sufiksa -ka koji je nežan deminutiv. Najranije ime Subotice, međutim, znači nešto kao „malo“ ili „drago“ „slobodno mesto“.
Srpski naziv grada Subotica potiče od reči dana u nedelji „subota“ i prvi put se pojavljuje 1653. godine. Pošto ime potiče od reči za dan u nedelji, subota celo značenje imena grada bi bilo nešto kao „mala subota“.
Drugi izvori [2] kazuju da je od prvog naziva Sopotnica (Sopot je mesto gde ima mnogo vode, izvorište, osobina terena - prema mađarskom izgovoru Zabatka) do današnjeg, promenjeno oko 200 naziva, i da grad ime nosi po Suboti Vrliću, rizničaru cara Jovana Nenada.
Subotica ima različite nazive na zvaničnim jezicima u Vojvodini: Szabadka (mađarski), Subotica (hrvatski), Maria-Theresiopel ili Theresiopel (nemački), Subotica (slovački), Subotica (rusinski), Subotica ili Subotiţa (rumunski).
Geografija
Geografski položaj
Severno od grada se nalazi peščara sa plodnim voćnjacima i vinogradima na južnim delovima, a na plodnoj zemlji crnici se razvija poljoprivreda.
Grad je smešten u Panonskoj niziji koji ima dugu tradiciju i bogato kulturno nasleđe. Opština, koja obuhvata grad i 18 prigradskih naselja, prostire se na površini od 1.008 kvadratnih kilometara.
Subotica je, zahvaljući svom geografskom položaju i marljivim žiteljima, tokom vremena postala najznačajniji administrativno-upravni, industrijski, trgovački, saobraćajni i kulturni centar u severnoj Bačkoj, a obližnje Palićko jezero je čini i turističko-rekreativnim centrom šireg područja.[3]
U blizini grada je i pruključak na autoputE-75 koji Suboticu povezuje sa Mađarskom na severu i Južnom Evropom preko Beograda na jugu. Takođe, Subotica je železnički povezana sa celom Evropom.[4]
U geomorfološkom pogledu ovo područje je homogeno i ima ravničarski karakter. Prostire se na delu velike zaravni, koja prelazi iz Mađarske na našu teritoriju, do linije Kula – Sombor. Karakter terena ima dobar poljoprivredni značaj: mogućnost primene pune poljomehanizacije i optimalne organizacije zemljišnog prostora za poljoprivrednu eksploataciju, zatim mogućnost navodnjavanja i dr.
Klima
U klimatskom pogledu ovo područje ima karakteristike kontinentalne klime (otvorenost prema Panonskoj niziji) koju čine: oštre zime, topla leta i nestabilnost padavina po količini i vremenskom rasporedu. Prosečna temperatura vazduha iznosi 11,4 °C, relativna vlažnost vazduha – 69%, broj dana sa kišom – 105, sa snežnim pokrivačem – 59, sa jakim vetrom preko 6 bofora – 104, vazdušni pritisak 1007,0 mb, padavine – 491,3 mm.[5]
Zemljište
Poseban tip zemljišta predstavlja pesak – peskovita zemljišta koja se javljaju u lokalnom pojasu Subotica – Horgoš (Subotičko-horgoška peščara), a nešto ga ima i kod Tavankuta. Ovaj pesak se odlikuje dvema važnim osobinama: karbonantan je, s površine ima jaku sposobnost akumulacije vode, (vlažan je na relativno maloj dubini, čak i leti). Ova druga osobina čini pesak pogodnim za proizvodnju visoko kvalitetnog voća i grožđa, zatim za industrijsku papriku (na crnom pesku), kao i šumsko drveće (bagrem, bor).
Istorija
Glavni članak: Istorija Subotice
Najstariji arheološki nalazi na široj teritoriji Subotice potiču sa obale jezera Ludaš, još iz perioda poslednjeg ledenog doba. Međutim u neposrednoj blizini grada postoje nalazišta i iz perioda neolita, bakarnog i bronzanog doba. Izvestan broj nalaza govori i o prisustvu Skita, Dačana, Gota, Huna i Avara na ovim prostorima. U vremenu kada se mađarska plemena naseljavaju na teritoriju Karpatskog basena, zatiču na ovim prostorima slovenske narodne grupe.[3]
Srednji vek i Osmanlijsko carstvo
Spomenik Cara Jovana Nenada
Subotica se u pisanim dokumentima prvi put pominje 7. maja1391, ali sigurno je da je mesto starije. Utvrđeno je da su ljudi na ovom prostoru živeli još pre tri hiljade godina. Sudbinu ovog mesta bitno je određivao položaj na putu između Evrope i Azije, a istorijski na granici dve sukobljene sile - Ugarske i Turske.
U čestim i velikim seobama u ovu vojnu krajinu došli su mnogi narodi: Srbi, Mađari, Nemci, Slovaci, Jevreji, Bunjevci, Grci... Često su se menjali gospodari a i ime grada. Od prvog - Zabatka 1391 - promenjeno je više od 200 naziva, ali su najkarakterističnija imena Szent-Maria, Maria-Theresiopolis, Maria Theresiastadt, Szabadka i Subotica.
Izgrađena na vetrometini, na raskrsnici puteva, ovaj je grad večito bio mesto burnih istorijskih događaja. Zato je erdeljski vojvoda Janoš Pongrac od Dengelega ovde 1470. podigao tvrđavu, ali ni ona nije uspela da odoli ljudima i vremenu. Od nje su do danas ostali tragovi na unutrašnjem zidu tornja Franjevačke crkve.
Jedna od bajkovitih ličnosti subotičke prošlosti, samozvani Car Jovan Nenad, javio se u istoriji posle poraza mađarske vojske od Turaka na Mohaču1526. godine. Njegovu tajanstvenost uvećavala je čudna crna pruga koja mu se pružala od slepoočnice do stopala noge, zbog čega su ga i prozvali Crni. On je nakratko potisnuo Turke iz Bačke i tu osnovao svoju državivu koja postoji nekoliko meseci i koja je pored Bačke uključivala severni Banat i mali deo Srema. Proglasio se carem, a Suboticu izabrao za prestonicu. Poginuo je 1527. u sukobu sa ugarskom vlastelom. Posle četiri veka, na godišnjicu njegove smrti, u Subotici mu je na glavnom trgu podignut spomenik koji je 1941. srušio okupator, a obnovljen je i ponovo postavljen 1991.
Turci su Suboticu zauzeli 1542. godine i vladali njome do 1686. kada je Subotica postala deo Habzburške monarhije. Evlija Čelebija navodi u svojim Putopisima da je "Sinan Paša, 1594. idući u vojnu protiv grada Janoka ponovo osvojio ovaj grad Suboticu", što bi značilo da nije u celom periodu od 1542. do 1686. bila u turskim rukama.
U Habzburškoj monarhiji
Seoba Bunjevaca u BačkuMađarska razglednica iz 1914.
Privilegijom iz 1743. godine Marija Terezija proglasila je Suboticu slobodnom komorskom varoši, za šta su Subotičani darovali carici 150 konja. Za odanu službu subotičkih graničara habzburškom dvoru, Marija Terezija proglasila je Suboticu 1779. slobodnim kraljevskim gradom. Za ovu važnu odluku Subotičani su poklonili carici pet hiljada zlatnika i platili otkup 166.666 forinti. Status slobodnog kraljevskog grada doneo je Subotici veću autonomiju i novo ime - Maria-Theresiopolis. Od te godine počinje planski i ubrzaniji razvoj grada.
U vreme Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, između 1849. i 1860. godine, u strogo centralizovanom sistemu, pažnja se ipak posvećivala i kulturi. Ovde je 1853. izgrađeno pozorište i mnoge kvartovske škole.
Posle nagodbe 1867, sve do 1914. godine, u Subotici se ubrzano razvija građansko društvo, a značajan je i razvoj samog grada.
Prema austro-ugarskom popisu stanovništva iz 1910. godine, grad je imao 94.610 stanovnika. Po maternjem jeziku:
Subotica se u moderan srednjoevropski grad razvijala krajem XIX i početkom XX veka. Za nepune dve decenije, jedne u XIX i jedne u XX veku grad je doživeo izuzetan urbani, industrijski, graditeljski i kulturni procvat. Brži razvoj zanata, industrije i trgovine podstaknut je još 1869. dolaskom prvog voza a ubrzan uzgradnjom električne centrale 1896. i tramvajskim saobraćajem 1897. Začetke današnje moderne industrije nalazimo krajem prošlog veka: preduzeće za izvoz mesa "Hartman i Konen" s prvom hladnjačom u zemlji, prvu subotičku fabriku sumporne kiseline i veštačkog đubriva "Klotild" osnovanu 1904, braća Ruf su 1917 počeli proizvodnju bonbona, industrija električnih motora "Sever" osnovana je 1923.
Prva srednja škola, preteča gimnazije, otvorena je u Subotici 1747, muzička škola 1868, dom za stare 1766, Palić postaje lečilište 1845, prva štamparija osnovana je 1844, prve novine izašle su 1848, prvu bioskopsku predstavu prikazao je ovde Anđelo Bjanki iz Pečuja 1899, a Aleksandar Lifka otvorio je prvi stalni bioskop 1919. Đuro Stantić osvojio je prvu olimpijsku medalju u Atini1896, a Ivan Sarić poleteo je avionom sopstvene konstrukcije 1910.
Krajem Prvog svetskog rata srpske i francuske jedinice ušle su u Suboticu 13. novembra 1918. Na velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu, 25. novembra 1918. proglašeno je ujedinjenje Banata, Bačke i Baranje sa Kraljevinom Srbijom, dok je konačna granica nove države utvrđena u Trijanonu 4. juna1920. Jedna od centralnih ličnosti ovog značajnog događaja bio je Blaško Rajić, župnik iz Subotice.
Početkom Drugog svetskog rata, 12. aprila1941, Suboticu su okupirali mađarski fašisti, a oslobodili su je 10. oktobra1944 Subotički partizanski odred i jedinice Crvene armije. U završnim borbama na železničkoj stanici poginuo je komandant Odreda, Jovan Mikić Spartak, jugoslovenski reprezentativac i rekorder u atletici.
Demografija
Etničko poreklo članova skupština mesnih zajednica u Subotici (2013. godine)
Glavni članak: Demografska istorija Subotice
U naselju Subotica živi 80722 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 39,7 godina (37,8 kod muškaraca i 41,4 kod žena). U naselju ima 37543 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,64.
Subotica je centar Rimokatoličke biskupije u Bačkom okrugu. Subotička opština ima najviše katolika u Srbiji. Blizu 50% stanovništva su katolici. Liturgijski jezici koji se koriste u katoličkim crkvama su najčešće mađarski i hrvatski. Postoji osam katoličkih crkvi, Franjevački duhovni centar, ženska dominikanska zajednica, i dve grupe avgustinskih sestara. Subotička biskupija je jedina koja ima katoličku srednju školu u Srbiji (Paulinum).
Subotička Jevrejska zajednica je treća po veličini u Srbiji, posle onih u Beogradu i Novom Sadu. Zaprepašćujuće proporcije i lepota Mađarskog stila sinagoge je nasledstvo jevrejske zajednice koja je nakad brojala preko 6.000 članova. Danas, je taj broj opao na manje od 200 Jevreja koji su ostali u Subotici.
Privreda
Iz istorije privrede i ekologije:
Subotičke fabrike - zagađivači Palića u 1939. godini[8]
Industrijski razvoj Subotice, koji je pun zamah dobio u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka, a nastavljen i u kasnijem periodu, dovodi do niza promena, od kojih su najuočljivije one u sferi socijalnih odnosa ali i brze izmene urbanističke slike grada.Paralelno sa tim procesima, jačaju i uticaji kojima se menja prirodno okruženje. Sa napretkom proizvodnje, u prvom redu fabričke, industrijske,javljaće se sve veći broj negativnih posledica u prirodi. Zagađivanje voda će biti samo jedan vid takvih delovanja.Većina podzemnih i površinskih voda sa područja grada uz otpadne vode odvođene kanalizacionom mrežom slivala se u prirodni vodeni rezervoar i prijemnik - Palićko jezero. Specifični hemijski sastav jezerske vode, alkalni sa velikom
koncentracijom soli, dovešće vrlo rano do njene upotrebe u svrhe lečenja a zatim i njenog korištenja u privredne svrhe - dobijanja sode.(1) Prirodne pogodnosti, lekovito blato i voda uz prijatnu klimu i izgradnju komunikacija sa gradom, dovešće do toga da Palić u drugoj polovini 19. veka počne da izrasta u pravi turistički banjski centar. Gradske vlasti su problem izlivanja otpadnih voda u jezero, prvi put razmatrale 1904. godine ali zbog nedostatka sredstava nisu preduzeli nikakve mere na njihovom prečišćavanju,pa su one i dalje direktno išle u Palić. Gradska kanalizacija,(2) čija dužina krajem tridesetih godina iznosi preko 30 km, koja je u prvo vreme odvodila samo vodu iz domaćinstava a zatim i industrije, znatno ubrzava prorodni proces odumiranja jezera, menjajući karakteristike vode, čineći je zasićenom sulfatima. (3) Tek 1938. godine, subotička opština u planovima za ulaganja u narednom periodu, predviđa i izgradnju postrojenja za prećišćavanje otpadnih voda.(4) Ni ovaj put,takvi planovi koji su uviđali dalekosežne štete od zagađivanja Palića i predlagali mere za njegovo svođenje na najmanju meru, zbog približavanja ratnog vihora, nisu bili
realizovani. Hemijska i biološka ravnoteža jezera, pored svih negativnih uticaja, još nije tada bila toliko alarmantno narušena, da bi onemogućila funkcionisanje Palića kao turističkog mesta. Zanatstvo i trgovina su u Subotici imali dugu tradiciju. Te privredne grane su po brojnosti prednjačile i krajem tridestih godina. Zanatskih radnji je 1937. godine bilo - 1726 a trgovačkih i ostalih - 1184. (5) Broj subotičkih fabrika je 1921. godine iznosio - 21, 1933. - 66 a 1938.godine - 53.Razvijenost poljoprivrede je uslovljavala upućenost industrije na nju, kao sirovinsku bazu i konzumenta gotovih proizvoda.Mlinarstvo se isticalo još u periodu Monarhije a u novim državnopravnim okvirima od 1918. godine je bilo čak predimenzionirano. Na poljoprivredu se u najvećoj meri oslanjala i razvijena prehrambena industrija, zatim proizvodnja štirke i lepila kao i veštačkih đubriva. Od ukupnog broja iskazanih fabrika 1938. godine bilo je: 13 mlinova, 4 štamparije, 2 pogona za izradu proizvoda od papira, 4 fabrike štirke, 2 su proizvodile sapun, 2 čokolade i konditorske proizvode, 7 ih je bilo iz metaloprerađivačke struke, 2
iz drvne, 6 iz tekstilne,2 su se bavile obradom kamena i izradom cementnih roba, te po jedna elektrana, hemijska fabrika, crevara, pekara, serum zavod, klanica, ciglana, fabrika ribljih konzervi, fabrika za izradu celuloidne robe i jedna se bavila trgovinom i sastavljanjem radio aparata. (6) Kraljevska banska uprava uputila je 10. juna 1939. godine, u vezi donošenja Zakona o slatkovodnom ribarstvu, subotičkom Sreskom načelstvu, dopis u kome traži spisak preduzeća koja upotrebljavaju vodu, sa podacima odakle je dobijaju, gde i kao ispuštaju otpadne vode i da li poseduju postrojenja za njihovo prećišćavanje. Načelstvo je 23. juna iste godine odgovrilo jednim tabelarnim spiskom. U njemu je navedeno 15 subotičkih preduzeća, sa traženim podacima.(7) Sva su se snabdevale vodom sa vlastitih bunara a većina je gradskim javnim kanalima ispuštala otpadne vode direktno u Palićko jezero. ( 8 ) Navedena su sledeća preduzeća:
"REKORD, TVORNICA ŠTIRKE", vlasnika Sabadoš Mikše.Na Daničićevom (Palićkom) putu br. 58. nalazila se fabrika, osnovana 1901. godine, koja je proizvodila štirku, dekstrin i ćiriz (lepilo) od žita i kukuruza.U krugu preduzeća je, pored instalacija za izradu štirke
bilo i 12 sušionica.
"ROTMAN MIRKO, FABRIKA ZA IZRADU GVOZDENOG NAMEŠTAJA" vlasnika Gabor Bele.Osnivač, čije ime je fabrika i nosila, započeo je sa proizvodnjom gvozdenog nameštaja i opruga u sopstvenoj radionici i livnici još 1888. godine. Ona se nalazila u ulici Cara Lazara br. 5.(i danas nosi to ime) Zet porodice Rotman, Bela Gabor, nakom smrti osnivača, upravljaće fabrikom, koju je uspešno vodio i razvijao. Zbog planiranog otvaranja radijalnog puta, fabrika će dobiti od grada zemljište na Daničićevom putu (danas se tamo nalazi bivša fabrika bicikala) gde će 1930.godine zaočeti izgradnjom novih, moderno opremljenih objekata u kojima će se izrađivati metalni nameštaj i "velosipedi" (bicikli). Topljenje metala obavljalo se u 2 kupolne peći. Nije koristila kanlizaciju pošto je imala "sopstvenu napravu za držanje iprećišćavanje vode" (9)
"PRVA SUBOTIČKA TVORNICA ŠTIRKE", vlasnika Šlezinger Aleksandra i Mirka.Osnovao ju je Josip Šlezinger 1901. godine na adresi Skotus Viatora br. 59. (Prvomajska), da bi je njegovi nasledili sinovi. Proizvodila je štirku, dekstrin i puder uz preradu 40 vagona žita i 50 vagona kukuruza godišnje.Otpadne vode nije ispuštala u kanalizaciju pošto je takođe imala sopstveni odvod za otpadne vode.
"MLIN SVOBODA ANTUNA".Radio je na motorni pogon. Proizvodio je brašno i prekrupu. Godišnji kapacitet obrade mu je bio do 360 vagona žitarica. Nije koristio kanalizacionu mrežu. <br
"ERIKA, TVORNICA SAPUNA" u vlasništvu Šporer Mavra. Osnovana je 1880. godine. Nalazila se na Beogradskom putu br. 105. Proizvodila je do 100 vagona sapuna i zapošljavala do 100 radnika. Pored sapuna za pranje izrađivala je i fini, kozmetički sapun.
"DEONIČKO DRUŠTVO ZA IZRADU CREVA".Herman Dajč (Deutsch) je osnovao ovu fabriku još 1897. godine, a u deoničko društvo je pretvoreno 1912. godine i od tada nosi ime "D. d. za izradu creva". Nije imalo konkurenciju u državi.Proizvodilo je creva za kobasičarske proizvoda, žice za instrumente, kao i za hirurgiju, i većinu robe izvozilo u inostranstvo. Godišnji kapaciteti su iznosili do 10 vagona ( ili do 2 miliona metara obrađenih creva ).Adresa je u međuratnom periodu glasila Petrogradska 46.(danas je to ulica Žarka Zrenjanina )
"TVORNICA ŠTIRKE MARCEL KOPP I SINOVI D.D."je radila od 1919. godine na adresi Majšanski put. br. 9. Ime "Štirak, Marcel Kopp d.d." dobija 1930. godine, kada je uspešno obnovljena posle požara koji 1924. godine uništio objekte preduzeća. Najveći je proizvođač štirke u Subotici i okolini. Proizvodila je pšenični i kukuruzni skrob a prerađivala je i krompir, dobijala glikozu, desetak vrsta lepila te sredstva za impregnaciju koža. Sopstvenim kolosekom je dopremala sirovine i odvozila gotove proizvode iz fabričkih prostorija.
"ARMIN ROT,TVORNICA ŠEŠIRA". Radila je od 1889. godine, kada ju je osnovao Armin Rot (Roth),u ulici Đenerala Milojevića br. 5.(Bose Milićević ) U početku je to bila mala šeširdžijska radionica koja 1911 ima 30 radnika. Arminov sin Dezider, koji je 1912. godine završio tehničku školu u Pagu, proširuje je i pretvara, 1924. godine, u fabriku sa 80 do 150 radnika, koji su dnevno proizvodili do 1200 šešira. Proizvodnja je 1937. godine iznosila 118 612 komada šešira i 26 109 kapa.
"OBILIĆ MLIN". U ulici Save Tekelije 37 ( danas Karađorđev put) postojao je mlin od 1898. godine. Žarko Glogovčan je preuzeo firmu u 1935. godini i proširio i obnovio postrojenja u 1938, tako da je spadao u modernije mlinove. Posedovao je svoju elktro centralu, koja se koristila samo za osvetljenje.
"OCEAN, TVORNICA RIBLJIH KONZERVI", vlasnika Gingold Salamona. Ona je osnovana 1916. godine i počela je da radi na adresi Skotus Viatora 12. ( Prvomajska ulica ), da bi se 1925. godine preselila u Nikolićevu ulicu 17. (Nade Dimić) Uvozila je ribe, pretežno haringe i rusle i pakovala ih u limenu i staklenu ambalažu. Mogla je da preradi do 80 000 kg riba godišnje.Posedovala je sopstveni pogon za izradu konzervi. Zapošljavale je do 100 radnika.
"GRADSKA PLINARA".Osnovana je 1890. godine i nalazila se pored kasarne, u ulici Oslobođenja br. 75. Preuređena je i modernizovana 1923. godine. Proizvodila je plin za industriju i grejanje domaćinstava, koji se ranije koristio i za gradsko osvetljenje, i kao nuzprodukte drveni ugalj i katran. U ovom periodu je proizvodila je do 20 000 kubnih metara plina (instalirani kapacitet je bio mnogo veći, do 800 000 m3). Pored ostalih uređaja imala je retortne peći za proizvodnju, tri velika rezervoara za plin i centrifugalne pumpe za vodu.
"TVORNICA LEDA", vlasnika Knapec Lojzije. Nalazila se na adresi Majšanski put 53. Radila je od 1930. godine kada ju je osnovao gostioničar Knapec Lojzija. Proizvodila je led u tablama. Maksimalni dnevni kapacitet je bio do 25 kubnih metara. (10)
"TVORNICA LEDA", vlasnika Lepedat Ilije. I u ovom slučaju reč je bila o gostioničaru, koji se bavio i proizvodnjom leda. Radionica sa postrojenjima, elektro motorom od 85 KS i kompresorom od 100 000 kalorija, pripadala je ranije filijali sarajevske deoničarske pivare. Nalazila na Daničićevom (Palićkom) putu br.20. (11) Dnevni kapacitet je bio 800 tabli težine 12 kg. U 1933. godini je proizvela 32 600 tabli leda.
"DEONIČKO DRUŠTVO ZA IZVOZ MESA". Od 1920. do 1927. godine bilo je registrovano pod tim imenom, a do 1939. radi kao "Hartman i Conen d.d." da bi do 1941. godine nosilo ime "Hartman i Comp.izvoz mesa d.d.". Osnovano je 1885. godine od strane nemačkog Jevreja Rafaela Hartmana (Hartmann). Nastaviće da radi u obliku deoničkog društva. Većinski akcionari će biti iz porodice Hartman i Konen (Connen). (12) Na prostoru preko puta kasarne na Palićkom putu, preduzeće će izgraditi klanicu, koja je izrasla u najveće i najmodernije opremljeno preduzeće te vrste u zemlji. Bavilo se izvozom živine, jaja, mesa i proizvoda od mesa. Kapacitet klanice je bio da 300 svinja na dan. Hladnjača podignuta 1897. godine, omogućavala je da se lageruje do 20 miliona jaja. U krugu fabrike držalo se i po nedelju dana tovilo do 25 000 pilića, koji su se nabavljali širom Vojvodine,u posebnim kavezima.O kapacitetima svedoči i podatak da se samo u Englesku izvozi do 150 000 ćurki. U inostranstvu su radile kacelarije za prodaju, u Parizu, Londonu, Berlinu, Zirihu, Bazelu i 2 filijale - hladnjače u Segeninu i Sentešu, pored 18 filijala u zemlji. Zapošljavalo je do 500 radnika."Preduzeće kako tu, tako i u inozemstvu, izvrsno je organizovano, u svojoj struci dominira svom pijacom u Jugoslaviji i priznato je kao najveće preduzeće svoje vrste. Vlasnici su poznati kao vredni, korektni, solidni i izvanredno bogati trgovci, koji osim imanja u Subotici poseduju znatne nekretnine u inozemstvu." stoji u izveštaju subotičke Opšte kreditne banke. (13) Ni ovaj gigant prehranbene industrije nije ispuštao vode u gradsku kanalizacionu mrežu, pošto je firma posedovala sopstveni taložnik u krugu preduzeća.
"ZORKA D.D, prvo jugoslovensko društvo za kemičku industriju". Ovaj hemijski kompleks, sa pretežnim učešćem austrijskog kapitala, osnovan je 1906. godine, pod imenom Klotild, na adresi Zapadni vinogradi 302. Posle skidanja sekvestra 1921. godine, dobija ime Zorka a pogon u Subotici radi kao filijala centrale koja je prvo bila registrovana u Zagrebu a zatim od 1936. godine u Beogradu. Proizvodila je plavi kamen, superfosfat, sumpornu kiselinu, glauberovu so. Maksimalni godišnji kapacitet je bio preko 10 000 vagona hemijskih proizvoda.Pre rata je zapošljavala 300-400 radnika, a krajem tridestih godina do 150. Ni "Zorka" nije direktno zagađivala Palić, pošto nije koristila kanalizacinu mrežu.
Od navedenih 15 preduzeća, 10 je ispuštalo otpadne vode direktno u kanalizacionu mrežu, odnosno u Palić. Najveći zagađivači su bili crevara, fabrika sapuna i posebno dve fabrike štirke, koje Sresko načelstvo u svom dopisu ističe kao one koje ispuštaju "prljavu vodu".
NAPOMENE:
1. Fabrika za dobijanje sode je izgrađena 1782. godine.
2. Gradski odvodni kanali su bili u prvo vreme otvoreni. Tek početkom tridestih godina se pristupa gradnji zatvorenih kanala i njihovom povezivanju u kolektorsku mrežu.1933. godine bilo je 22 964 m otvorenih jendeka i kanala, 21 064 m kanala građenih od cigle, 9 821 m kanala od betona ili cevi, 703 m drvenih kanala dok je 85 497 m predstavljala dužina ulica bez ikakve kanalizacije. Istorijski arhiv Subotica (dalje IAS), IAS, F:47.1571.1/934.
3. Đula Seleši, Jezero Palić, odumiranje i sanacija, Subotica 1973, st. 23.
4. IAS,F:47. 5419/1936
5 IAS,F:57.234/1937
6. Arhiv Vojvodine, F:126.VIII. 5185/1939
7. IAS,F:57.5545/1939
8. isto
9. isto
10.Česti su slučajevi da se firma registruje sa zvučnim nazivom "tvornica ili industrija" a po utvrđenim kriterijumima (Zakon o radnjama iz 1932. godine) spada u zanatske radnje.
11.IAS, F:56.79/1935
12. Neki od najvećih akcionara su bili: Rafaelova supruga, Tereza (rođena Šreger) i sin Josip, Šreger Lajoš, Hartman Julije, zastupnikfirme u Londonu i Parizu,Hartman Herman, koji je vodio kancelariju u Berlinu, Konen Vilim ( Diseldorf,1866.- Subotica, 1938.) i njegov sin Konen Vilim Jakobčić ( Subotica, 1903.) te Jakobčić Imre.
13. IAS,F:43.124. Direktor te Banke je bio Jakobčić Imre.
Saobraćaj
U saobraćajnom pogledu Subotica se, u pravom smislu reči, nalazi na raskrsnici puteva i pruga. U neposrenoj blizini Subotice prolazi autoput E-75, a u samom gradu se ukrštaju magistralni pravci prema Novom Sadu (M-22.1), Somboru i Kelebiji (Mađarska) (M-17.1), Horgošu (M-22.1) i Senti (M-24)(deo do autoputa E-75 je realizovan, a ostali deo je u planu). Trasa pruge Beograd - Budimpešta prolazi kroz urbano jezgro i tu se račva sa pružnim pravcima prema Somboru, Horgošu, Crvenki i Baji. Sve ove činjenice doprinose svrstavanju Subotice u jedan od značajnijih saobraćajnih čvorova u Republici Srbiji.
Saobraćajna infrastruktura
Putevi u subotičkoj opštini i severnobačkom okrugu kvantitativno izraženi:
Ukupna dužina puteva u subotičkoj opštini iznosi 444 km, od toga:
Kada je reč o savremenom kolovozu njegova dužina iznosi ukupno 261 km. Osnovnu okosnicu saobraćajnih veza opštine Subotica sa bližim i daljim okruženjem predstavlja mreža sastavljena od drumskih saobraćajnica: E-75 (M-22, M-1); Budimpešta – Subotica – Beograd – Niš – Skoplje – Atina, navedena u strategiji privrednog razvoja Srbije kao KORIDOR X; sledi poprečna veza: E-771 Subotica – Sombor – Bogojevo – Vinkovci, i dalje Zagreb.
Ukoliko se posmatraju železničke pruge u subotičkoj opštini danas je od značaja jedino pruga Budimpešta-Subotica-Novi Sad-Beograd. Pravac prema Segedinu zahteva rekonstrukciju da bi se mogle ostvariti odgovarajuće brzine[5], pravac prema Somboru i Bogojevu hendikepiran je još uvek nemogućnošću saobraćaja dalje prema Osijeku ili Vinkovcima, Zagrebu, Ljubljani, odnosno Rijeci i dalje prema Veneciji. Pravac prema Baji zahteva postavljanje nedostajećeg dela pruge, koji je izvađen, kako bi se osposobio pravac s jedne strane prema Baji, Pečuju, Zagrebu, a sa druge prema Temišvaru i Bukureštu
Sledeći stečena praktična iskustva smouprave i samoorganizovanja građana, opština Subotica je zadržala mesne zajednice kao institucije demokratske samouprave i samoorganizovanja preko koje se građani uključuju u poslove opštine i samoorganizuju u pogledu rešavanja zajedničkih interesa i potreba. One su bile i ostale institucije preko kojih se brže ostvaruju prava i obaveze građana.[10]
Broj stanovnika u gradskim mesnim zajednicama kreće se od 2.000 do 10.500 stanovnika dok je u prigradskim od 600 do 9.000 stanovnika.
Subotica se razvila i izgradila u moderan srednjoevropskigrad krajem 19. i početkom 20. veka. Tadašnji bogati građani-zemljoposednici, industrijalci, zanatlije i trgovci dali su se u pravo nadmetanje u izgradnji svog grada čak i sa Budimpeštom i drugim metropolama ovog dela Evrope. Želeći da lepotom nadmaše ekletiku i postojeći konvencionalni akademizam, širom su otvorili vrata novoj umetnosti i arhitekturi secesije.[11]
Rajhlova palata (Likovni susret) - Nasuprot železničke stanice nalazi se secesijska zgrada Likovnog susreta, smeštena u nekadašnju rajhl-palatu izgrađenu 1904. Od početka šezdesetih godina prošlog veka, Rajhl-palata tj. likovni susret, predstavlja mesto gde se održavaju najreprezentativnije izložbe u gradu.
Narodno pozorište
Zgrada narodnog pozorišta pre nedavnog rušenja
Pozorište sa šest korintskih stubova izgrađeno je 1853. u klasicističkom stilu, po projektu Janoša Skultetija. Završeno je 1854. i po tome je posle zrenjaninskog (1839.) subotičko Pozorište bilo drugo po starini u Srbiji. Prva pozorišna predstava odigrana je u Subotici 1747. u franjevačkoj gramatikalnoj gimnaziji, a stalno pozorište otvoreno je u ovoj zgradi 1854. 2007. g. ova zgrada je srušena jer je bila u toliko lošem stanju da nije mogla biti renovirana. Od zgrade su ostali samo korintski stubovi koji će biti ugrađeni u novu zgradu subotičkog pozorišta čija će gradnja, očekuje se, biti dovršena tek 2012. g.
Gradska kuća u Subotici je najveća a po mnogima i najlepša građevina Subotice. Podignuta je za dve godine, od 1908. do 1910, ali su vrhunski majstori onog vremena još pune dve godine ukrašavali njene enterijere.
Podignuta je po projektu Marcela Komora (1868-1944) i Dežea Jakaba (1864-1932), budimpeštanskih arhitekata, u tada vrlo modernom stilu – mađarskoj varijanti secesije. Ukrašena je sa bezbroj šara stilizovanog cveta lale.
Fontane
Fontana od keramike „Žolnai“ je uz Gradsku kuću novi simbol Subotice, glavno sastajalište i odmorište ljudima i golubovima, svakog leta oaza svežine, jer na glavnom gradskom trgu snižava temperaturu za nekoliko stepeni u toku sparnih dana.
Fontana je izrađena od keramike „Žolnai“ iz Pečuja, 1985. godine po projektu Svetislava Ličine.
Hramovi
Glavni članak: Verski objekti u Subotici.
Katedrala sv. Tereze Avilske — građena od 1773. do 1798. godine
Franjevačka crkva (Subotica) — građena od 1730. do 1736. godine
Srpska pravoslavna crkva Sv. vaznesenja Gospodnjeg — građena od 1723. i 1726. godine
Srpska pravoslavna crkva u Aleksandrovu — izgrađena 1818. godine
Sinagoga — izgrađena 1902. godine
Senćanska crkva Svetog Đurđa — izgrađena 1897. godine
↑Članak Stevan Mačkovića objavljen u Palićkim novinama /Szabadkai gyárak - Palics környezetszenyezöi 1939-ben, Palics és környéke, 4, Subotica, I, 1999, st. 11./
Srbija
_w_Suboticy.jpg)
.svg){kind=small}
