Olmaota xalqaro aeroporti (qozoqcha: Halyqaralyq Almaty Äuejaiy) (IATA: ALA, ICAO: UAAA) — Qozogʻistonning eng yirik shahri va iqtisodiy poytaxti boʻlgan Olmaotadan 15 km (9.3 mi) shimoli-sharqda joylashgan yirik xalqaro aeroport. Bu Qozog‘iston va Markaziy Osiyodagi eng gavjum aeroport bo‘lib, 2022-yilda 7,23 million yo‘lovchiga xizmat koʻrsatgan[3].
Aeroport dunyo boʻylab koʻplab aeroportlarga egalik qiluvchi Turkiyaning TAV Airports Holding kompaniyasiga tegishli boʻlgan „Olmaota xalqaro aeroporti“ (Almaty International Airport) AJ nomi bilan roʻyxatga olingan.
Aeroport 1935-yilda kichik fuqarolik va harbiy samolyotlar foydalanishi uchun qurilgan[4]. 1990-yilgacha u Qozogʻiston fuqaro aviatsiyasi departamenti tarkibiga kirgan, keyin 1991-yilda „Olmaota aeroporti“ deb qayta tashkil etildi. 1993-yildan beri u mustaqil biznes subyekti sifatida ishlaydi. 1994-yilda u „Olmaota aeroporti“ OAJ deb qayta tashkil etilgan va keyinchalik „Olmaota xalqaro aeroporti“ AJ deb oʻzgartirilgan.
Tupolev Tu-144 tovush tezligidagi transport vositasi 1975-yil 26-dekabrda Moskva va Olmaota oʻrtasida 1977-yil noyabr oyida boshlangan yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatishga tayyorgarlik koʻrish maqsadida pochta va yuk tashishni boshladi. Aeroflotning 1978-yil 1-iyundagi parvozi Tu-144 ning 55-chi va oxirgi muntazam yoʻlovchi tashish xizmati boʻldi.
Uchish-qo‘nish yo‘lagi 1998-yilda rekonstruksiya qilinganidan so‘ng aeroportga CAT II sertifikati va xalqaro aeroport maqomi berildi.
1999-yil 9-iyulda aeroport restoranining shashlik oshxonasida yongʻin chiqdi. Terminal binosi bir necha soat ichida yonib ketdi, ammo jiddiy jarohatlarsiz boʻldi.
Yangi terminal qurilishi 2004-yilda yakunlandi. 2008-yil 30-sentyabrda ikkinchi uchish-qo‘nish yo‘lagi ochildi, birinchi parvozni British Midland International aviakompaniyasi amalga oshirib, kompaniya samolyoti London-Hitrouga yo‘l oldi. Yangi uchish-qo‘nish yo‘lagi, shuningdek, qo‘nish uchun ICAO CAT III sertifikatiga ega bo‘ldi, bu ayniqsa qish oylarida ko‘rishning pastligi sababli yaqin atrofdagi aerodromlarga yo‘naltiriladigan samolyotlar sonini sezilarli darajada kamaytiradi. Uchish-qo‘nish yo‘lagi Markaziy Osiyodagi eng uzuni hisoblanadi. Yangi uchish-qoʻnish yoʻlagi uchish ogʻirligi va ishlash chastotasini cheklamagan holda barcha turdagi samolyotlarni qabul qilishi mumkin.
Ulanishning oʻsishi nisbatan qimmat va talabning oʻsishiga mos kelmaydigan aeroport infratuzilmasi tomonidan xavf ostida. Xalqaro havo transporti assosatsiyasi Qozogʻiston hukumatini ICAO tamoyillariga amal qilishga va mahalliy va xalqaro tashuvchilar oʻrtasidagi farqli ANSP toʻlovlarini bekor qilishga chaqirmoqda. Hozirda (2012-yilda) Airbus A320 ni Olmaotaga qoʻndirish Yevropadagi xuddi shunday oʻlchamdagi aeroportlarga qaraganda 18% qimmatroq. Boeing 767 uchun farq 43% gacha koʻtariladi[5].
Yaqin kelajakda xalqaro reyslar uchun oltita yuk ortish ko‘prigiga ega va soatiga 2500 nafar yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatadigan yangi yo‘lovchi terminali qurish rejalashtirilgan edi. Ushbu terminalda Marriott mehmonxonasi, konferentsiya zallari, biznes markazi, savdo markazi va kinoteatrlardan iborat rivojlangan infratuzilma majmuasi boʻlishi lozim edi.
Yangi terminal aeroportga boradigan yoʻlda transport harakatini kamaytirish uchun Koʻlja yoʻli boʻylab joylashtirilishi kerak edi. Biroq, mavjud terminal ichki yoʻnalishlarga xizmat koʻrsatishi va bu Air Astananing xalqaro reyslarga xizmat koʻrsatishi kerak boʻlgan terminal rejasi bilan bog‘liq kelishmovchiliklar tufayli menejerlar 2010-yilda loyiha qurilishini keyinga qoldirishdi, natijada terminal qurilishi toʻxtatildi. Menejerlarning fikriga koʻra, bu rejaning muammolari shundan iboratki, Air Astanada fakultetlar ishlaydi va uning samolyotlari uchish-qoʻnish yoʻlagining bir chetidan ikkinchi chetiga oʻtadi, bu esa Air Astana uchun transport bilan bogʻliq kechikish muammolarini keltirib chiqaradi; chunki uchish-qoʻnish yoʻlaklari yangi uchish-qoʻnish yoʻlaklarini yaratish uchun joy yetishmasligi bilan band boʻlar edi. Qurilishni buzish va ichki va xalqaro reyslar uchun foydalaniladigan yangi terminalni qayta qurish boʻyicha xulosa chiqarildi. Endilikda Olmaotadan 48 km uzoqlikdagi Qopchig‘ay suv omborida yangi aeroport qurish rejalashtirilgan[6].
2012-yil 17-fevralda Moskvada Davlatlararo aviatsiya qo‘mitasining (DAQ) Aviatsiya va havo hududidan foydalanish bo‘yicha Kengashining 32-sessiyasida Olmaota xalqaro aeroporti MDHda eng yaxshi deb topildi va „Xalqaro aeroportlarni rivojlantirishda erishgan yutuqlari uchun“ mukofotiga sazovor bo‘ldi[7].
2022-yilgi Qozog‘istondagi norozilik namoyishlari paytida namoyishchilar 5 yanvar kuni aeroportni egallab olishdi va parvozlarni to‘xtatildi. Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart To‘qayev Qozog‘iston xavfsizlik kuchlarining sakkiz nafar xodimi o‘ldirilgani, isyonchilar beshta samolyotni o‘g‘irlab ketganini maʼlum qildi va Rossiya xavfsizlik kuchlariga obyektni qaytarib olishni so‘radi[8][9]. 7-yanvar kuni TASSKXShT qo‘shinlari aeroportni egallab, tartib o‘rnatgani haqida xabar berdi[10][yaxshiroq manba kerak].
1980-yil 7-iyul: Aeroflotning 4225-reysi, Tupolev Tu-154B-2, CCCP-85355 roʻyxatidan oʻtgan samolyot Olmaota aeroportidan koʻtarilganidan koʻp oʻtmay, barcha 156 tfafk yoʻlovchi va 10 ekipaj aʼzosini yoʻqotdi. Tergovchilar samolyotning koʻtarilish paytida duch kelgan pastga tushishi tufayli havo tezligi toʻsatdan pasayib ketganini aniqladilar, bu esa uning toʻxtab qolishiga olib keldi, aeroportdan taxminan 5 km (3.1 mi) balandlikda qulab tushdi va yongʻin chiqdi[70].
1983-yil 30-avgust: Aeroflotning 5463-reysi, Tupolev Tu-134 samolyoti Chelyabinskdan parvoz qilgandan keyin Olmaotaga yaqinlashayotganda qulab tushdi; barcha 90 nafar yoʻlovchi va ekipaj halok boʻldi.
2013-yil 29-yanvar: SCAT Airlines aviakompaniyasining Bombardier CRJ-200 ER samolyoti 760-reys Olmaota xalqaro aeroportiga kam koʻrinishda yaqinlashish vaqtida qulab tushdi. 21 yoʻlovchining hammasi halok boʻldi. Tekshiruvchilar shuni aniqladilarki, noqulay ob-havo taqozo etgan holda, oʻtkazib yuborilgan yaqinlashish paytida lift burunni koʻtarish oʻrniga burunni tushirish uchun burilib, tik shoʻngʻigan va yerga zarba bilan urilgan; ular lift harakatining sababini aniqlay olmadilar, lekin tizimning notoʻgʻri ishlashi yoki tashqi taʼsirlar haqida dalillar topa olmadilar.
2019-yil 27-dekabr: Bek Air 2100-reysi, Fokker 100 samolyoti Nursulton Nazarboyev xalqaro aeroportiga uchib ketayotib, havoga ko‘tarilishidan so‘ng binoga qulashi oqibatida 13 kishi halok bo‘ldi.
2021-yil 13-mart: Qozog‘iston Respublikasi Milliy xavfsizlik qo‘mitasi Chegara xizmati uchun harakatlanayotgan Antonov An-26 samolyoti qo‘nish vaqtida halokatga uchradi; to‘rt nafar yo‘lovchi halok bo‘lgan, ikki omon qolgan esa jiddiy jarohat olgan. Hodisa sabablari o‘rganilmoqda.[71][72]