Ik had nog maar korte tijd de leiding van het Frans geschiedkundig museum bij de Archives Nationales toen ik een brief kreeg met de vraag: 'Zoudt u mij de exacte datum kunnen geven van het verdrag dat officeel een einde maakte aan de middeleeuwen?' Daar kwam nog een vraag bij: 'In welke stad kwamen de gevolmachtigden bij elkaar die dit verdrag voorbereidden'?
— Régine Pernoud', een Franse mediëviste in: De Middeleeuwen. Een herwaardering.
De Middeleeuwen vormen in de Westerse geschiedschrijving een periode van ongeveer duizend jaar. Grofweg zijn ze te periodiseren van 500 tot 1500, zo leren de schoolkinderen. Tien millenia liggen er tussen de Antieke oudheid en de Renaissance. Ondanks het feit dat sommige historici bezwaren opperen tegen de term (omwille van de vooroordelen die er aan kleven en dat de term pas na deze periode tot stand kwam) is ze niet weg te denken in het historische debat of in de geschiedenisboeken. Niettemin kan er in een periode van duizend jaar geen coherentie zijn: dé Middeleeuwen bestaan niet. Daarom delen historici de periode in sub-periodes in: de Vroege Middeleeuwen, de Hoge Middeleeuwen en de Late Middeleeuwen. De logica achter deze klassieke indeling ontgaat me en is weinig functioneel. Ik leg uit waarom.
.
Sommige historici drukken zich liever exacter uit en laten de Middeleeuwen beginnen bij van het Edict van Milaan (313), de erkenning van het Christendom. Populairder is de Val van het West-Romeinse Rijk als Odoaker, opgegroeid in het midden van Atilla de Hun (maar geen Hun is) omstreeks 470 de Germaanse troepen in het Romeinse leger aanvoert en in 476 de veertienjarige Romulus Augustulus afzet en de macht grijpt. Laat ons eerlijk zijn. Dit jaartal is eveneens arbitrair: in onze regio gingen de Romeinse nederzettingen of forten zoals het fort Oudenburg al eerder verloren. Een ander moment dat in aanmerking komt is 525 als Dionysius Exiguus er in slaagt om de christelijke jaartelling in te voeren. De geboorte van Jezus is de markering, die velen onder ons aannemen zonder te weten waarop de jaartelling is gebaseerd. Vijf jaar na de val van het West Romeinse rijk bouwt de Salische Frank Clovis aan het Frankische rijk. Tussen 481 en 511 verslaat hij de Alemannen, rekent hij af met de Gallo-Romein Syagrius en krijgt hij grip op de Bourgondiërs. Zijn chroniekschrijver? Gregorius van Tours.
.
Wij verdelen die duizend jaar die daarop volgen in zes fasen, te beginnen bij de duistere Middeleeuwen. Ook dat is een naam die sommige historici contesteren. We gebruiken de naam omdat ze aangeeft dat er weinig geschreven materiaal is in deze periode. In deze dagen is de band met de Noormannen vriendschappelijk, die met de Islam daarentegen is vijandelijk (na de dood van Mohammed in 632 verbreidt de Islam zich snel) voor zover archeologische vondsten dit tot op vandaag laten uitschijnen. Daarna volgt een periode die de Franse historicus Jean-Jacques Ampère introduceerde als de Karolingische Renaissance, evenzeer een gecontesteerde term. (Even ter zijde: wat kunnen historici lastige mensen zijn). We laten deze periode duren tot de de vroege Vlaamse graventijd - omstreeks 860 - dan worden de vijandelijkheden van de Noormannen intenser en bitser. Het is een reactie op de expansiepolitiek van Karel de Grote en uiteindelijk dankt Vlaanderen er zijn ontstaan aan. Eenmaal die strijdbijl met de Denen, de Zweden en de Noren begraven is, volgt er een vierde periode: twee eeuwen vol kruistochten. Tijdens deze kruistochtperiode nemen Vlaamse, Franse en Engelse ridderslegers het op tegen de Islam die sinds de zevende eeuw een enorme veroveringsgodsdienst is en de vroege christelijke gebieden bezet. Intussen zijn ze tot in Spanje, Portugal en Frankrijk doorgedrongen. Deze periode start (ja, natuurlijk is het een Eurocentrisch perspectief... ook dat is weer een commentaar op dit schrijven) bij de oproep tot de eerste kruistocht in 1095 en eindigt met de val van Akko, twee eeuwen later. Kort daarop ontstaat wat Barbara Tuchman de waanzinnige veertiende eeuw noemt in haar gelijknamige boek. Voor Vlaanderen volgt een eeuw van oorlog, pest en andere gruwel met de Guldensporenslag in 1302 als roemrijk hoogtepunt en de slag bij Westrozebeke als een dieptepunt waarover graag gezwegen wordt. Op het einde van die eeuw huwt Margaretha van Male (dochter van een gehate vader die aanvankelijk in de Kortrijkse gravenkapel zou worden begraven) met de Bourgondische vorst Filips de Stoute en loodst zo de de dynastie van de Bourgondiërs Vlaanderen binnen, het is de laatste Middeleeuwse fase, die Johan Huizinga in 1919 als de 'herfstij der Middeleeuwen' zou omschrijven.
.
Het einde der Middeleeuwen is evenmin eenduidig. Populair is het moment dat het buskruit een einde maakt aan het Middeleeuwse leven van ridders en burchten. Ridders worden verdreven door de haakbus en de musketiers, burchten en kastelen ontwikkelen zich tot vestingen. In dat geval duren de Middeleeuwen in Japan tot 1542 als de Portugezen er de musketten introduceren: het is het einde van de samoerai. Don Quichot zoals beschreven door Miguel de Cervantes geldt als laatste ridder. Buskruit duikt in de Duitse gebieden op in de 14de eeuw, haakbussen begin 15de eeuw. Met de val van het Oost-Romeinse rijk in 1453, de vinding van de boekdrukkunst omstreeks 1450, de ontdekking van Amerika in 1492 en de komst van het Protestantisme in 1517 zijn de Middeleeuwen als tijdvak definitief voorbij.
Johan Huizinga (rechts) (1872-1945) is de grondlegger van de cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis. Zijn Herfsttij der Middeleeuwen (1919) maakte hem wereldberoemd. In 1935 volgde In de schaduwen van morgen. Daarin werkt hij zijn Brusselse voordracht van 8 maart 1935 verder uit. Het is een analyse van de culturele en maatschappelijke situatie van het interbellum met de bekende openingszin: Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij, waaruit deze arme Europese mensheid achterbleef in verstomping en verdwazing, de motoren nog draaiende en de vlaggen nog wapperende, maar de geest geweken. De foto is in Leiden genomen. Is online te lezen.
.
Toen de wereld vijf eeuwen jonger was, hadden alle levensgevallen veel scherper uiterlijke vormen dan nu. Tusschen leed en vreugde, tusschen rampen en geluk scheen de afstand grooter dan voor ons; al wat men beleefde had nog dien graad van onmiddellijkheid en absoluutheid, dien de vreugd en het leed nu nog hebben in den kindergeest. Elke levensgebeurtenis, elke daad was omringd met nadrukkelijke en uitdrukkelijke vormen, was getild op de verhevenheid van een strakken, vasten levensstijl. De groote dingen: de geboorte, het huwelijk, het sterven, stonden door het sacrament in den glans van het mysterie. Maar ook de geringer gevallen: een reis, een arbeid, een bezoek, waren begeleid door duizend zegens, ceremonies, spreuken, omgangsvormen.
De 15e-eeuwse tekening toont de bisschop van Reims die Clovis de teruggave van de Vaas van Soissons smeekt. De details kloppen niet: Remigius vraagt persoonlijk de vaas, geen afgevaardigde en vooral, de Franken dragen laat-middeleeuwse kledij en slagzwaarden in plaats van hun strijdbijlen.
.
Vijfde eeuw na 476
Vijf jaar na de val van het West Romeinse Rijk is Europa verkaveld tot deze constellatie.
.
Het Frankische territorium in Gallië breidt onder Clovis gevoelig uit. Clovis deelt zijn macht met verwante leiders van naburige Salische stamgroepen. Clovis bouwt samen met zijn echtgenote Clothilde die hem tot het christendom wil bekeren (in 496 en in 506) een rijk uit en consolideert zijn macht in Noord-Gallië met Parijs als zijn residentie en het Seinedal als Merovingisch machtsgebied. Let op de gebieden van Midden Duitsland, de Saksen en de Friesen. Die blijven zelfstandige rijken tot de achtste eeuw, als Karel Martel en zijn opvolger Pepijn de Korte de Engelse missionaris Bonifatius (672-754) steunen in zijn agressieve missionering. Samen met zijn gewelddadige tijdgenoot Willibrordus (658-739) staat hij in voor de tweede missioneringsgolf vanuit Ierland en Engeland naar het vasteland. Als ze erin slagen om deze buurvolkeren te bekeren tot het Christendom, zal het Frankische rijk uitbreiden of zullen de onzekere relaties stabiliseren. Dat is de redenering van Karel en Pepijn, ze gebruiken godsdienst als smeermiddel om hen in het rijk binnen te loodsen. Bonifatius geniet bij zijn brutale missionering soms geen militaire bescherming. Bij Dokkum vermoorden de Friezen hem in 754. De betekenis van Bonifatius is dat hij, sinds Clovis Rome opnieuw lieert aan de Franken, een link die de westerse geschiedenis zal domineren.
.
De vijfde eeuw kenmerkt zich door de definitieve ondergang van het West-Romeinse Rijk, een oorzaken daarvan, de volksverhuizingen houden tot de zesde eeuw aan. Het ontstaan van de feodaliteit vindt zijn oorsprong in het feit dat de Romeinen de veiligheid niet meer kunnen garanderen. Landsheren, 'ridders' en roofridders nemen die taak over, binden landbouwers en horigen aan hen in ruil voor bescherming en veiligheid. Zo komen deze ridders aan het hoofd van wat men later de feodale piramide noemt. De macht van de feodale heren is recht evenredig met hun vazallen (boeren, leenmannen) die ze mobiliseren. Deze onderdanen zijn krijgsdienst verschuldigd (heerban of landwere). Pas veel later komen de stedelijke milities. ♣ In de West-Europese Romeinse kolonies verdwijnen de pleziertuinen wegens hun associatie met de degeneratie van het Romeinse heidendom. Bloemen zijn niet langer aanwezig in het dagelijkse leven. Hun esthetische functie beperkt zich tot het kerkaltaar of in een kloostertuin waar ze hun praktisch nut als medicijn tonen. Wanneer pakken de Europeanen deze liefde voor de bloem opnieuw op? De grafcultuur van de Merovingers (genoemd naar Merovech, de stichter van deze Frankische dynastie) toont de mix: ze hebben Romeinse en Germaanse kenmerken.
Als eerste Germaanse koning bestuurt hij vanuit Italië West-Europa dat uit Germanen, Goten en Romeinen bestaat. Odoaker groeide op als zoon van een Skirische hertog, waarschijnlijk aan het hof van Attila in Pannonia als vazal. Als het Hunnenrijk na Atilla's dood uiteen valt, verlaten (of worden ze verdreven?) de SkirenPannonia en arriveren ze in 469 in Italië. Zeven jaar later - in 476 - gaat het West-Romeinse rijk voor de bijl.
.
477
.
Odoaker breidt zijn rijk uit en landt op Sicilië dat hij verovert op de Vandalen. Aix-en-Provence, voorheen een belangrijk politiek centrum, wordt na onderhandelingen met Odoaker afgestaan en door de Visigoten opnieuw bezet.
Geboorte Benedictus van Nursia, monnik en heilige (+547) Hij gaat de geschiedenis in als de vader van het Latijnse kloosterleven en de regel van Benedictus. Sinds 1964 de patroonheilige van Europa.
.
481
.
Clovis volgt zijn vader als koning der Salische Franken op in Doornik.
.
Clovis zal de eerste koning zijn die alle Frankische stammen verenigt. Bij de troonopvolging is hij 15 en hij beschikt over een bescheiden grondgebied in het noorden van Gallië.
.
486
.
Clovis verslaat Syagrius in de achtergebleven Romeinse enclave bij Soissons en wordt leider der Franken als Chlodovech of Lodewijk.
Als Odoaker zijn koninkrijk uitbreidt, neemt zijn populariteit bij de Romeinen toe, in tegenstelling tot het Oost-Romeinse rijk. Een verbond tussen het Oost-Romeinse rijk en Theodorik zorgt dat de Ostrogoten Italië (moeizaam) binnenvallen.
.
493
.
Na vier jaar oorlog drijft TheodorikOdoaker in het nauw in de onneembare hoofdstad Ravenna. De patstelling leidt tot een overleg op een banket waarbij Theodorik Odoaker van sleutelbeen tot dij doorklieft. Theodorik is nu alleenheerser over Ostrogotische Italië. Als aanhanger van de christelijke sekte, het arianisme is hij tolerant voor andere belevingen.
.
496
♣ Clovis laat zich dopen en maakt het christendom tot de staatsgodsdienst van zijn Frankisch / Merovingisch Rijk en Paus Gelasius I roetpt 14 februari uit tot de naamsdag van de heilige Valentijn. Krokussen en viooltjes zijn de bloemen die bij hem horen.
.
Kijken
Plaquette herinnert aan Huizinga in het Leidse Instituut voor Geschiedenis.
De Hagia Sophia is een voormalige kathedraal (537-1453) en moskee in de Turkse stad Istanboel en geldt als een van de grootste architectonische prestaties uit de oudheid. Tegenwoordig is het een museum.
.
In de zesde eeuw gaan in het Westen - ondanks de opkomst van de Benedictijnenorde - de schrijf-, dorps- en stadscultuur verloren. De enige steden zijn bisschopssteden. Het gemeenschapsleven organiseert zich rond boerderijen waar grondbezit weinig tel heeft. Het plattelandsleven is ofwel gevaarlijk, omdat er weinig ordehandhaving is ofwel democratisch wegens het gebrek aan 'eigendom'. Het boslandschap breidt uit. In het Christendom komt er een scheuring tussen de Kerken in het Westen en die in het Oosten. Vooral in het Oosten lijkt het nieuwe geloof een succes. Halverwege de eeuw zijn er ver in Azië bloeiende aartsbisdommen in de steden Basra, Mosul en Tikrit. Hun gemeenschappen zijn succesrijker en groter dan die in het Westen. Dat we dit vergeten zijn, heeft te maken met de dominantie van Mohammed (570-632). Die broedt op een nieuw geloof: de islam, een woord dat verwijst naar 'veiligheid' en 'vrede'. De Islam die met het Christendom zijn oudtestamentische oorsprong deelt, reageert op het Christendom dat niet meer aangepast is aan de tijd. De Germaanse invallen (met een hoogtepunt in 476) en de komst van de builenpest in 541 - twee grote rampen - doen het orale domineren en vervangen de schrifttraditie. Mohammed is een analfabeet. Op de akkers zijn geen boeren meer te bekennen, in de steden sterven de consumenten uit. Vertellen bij het kampvuur zorgt voor kennisoverdracht, niet het schrift. De kerk ziet zich genoodzaakt om het tweede gebod met de voeten te treden. 'Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hierboven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde. Kniel er niet voor neer en ver eer ze niet' zo schrijft Exodus 20.4-5. De beeldcultuur biedt een alternatief tot samenhorigheid en Paus Gregorius I (ca. 540-604) is aan het eind van de zesde eeuw een pleitbezorger voor de beeldende kunst. Volgens hem verschilt de beeldaanbidding van het leren van beelden. 'Beelden zijn verhalen over wie en wat we moeten aanbidden. Beelden zijn de taal van de ongeletterden' die hij voor zijn kar wil. Zo ontwikkelt het christendom zich tot een theaterreligie met altaarstukken en drieluiken, badend in een kathedralenakoestiek met standbeelden die processies op praalwagens elke plek bereiken. De privésfeer neemt de beeldtaal over en huizen worden kleine kerken vol thuisdevotie.[1]
Als veertienjarige sluit Benedictus van Nursia aan bij een kluizenaarsgroep (Ca. 494). Omstreeks 500 verlaat de groep Rome, Benedictus stopt zijn studie en ze belanden in Subiaco, ten oosten van Rome, in het klooster Santo Speco. Benedictus zal zich drie jaar eenzaam opsluiten in de grot onder het klooster. Voor 529 is hij overste in Vicovaro. Een legende uit de twaalfde eeuw vertelt over zijn ongekende strengheid. Angstige monniken proberen hem te vergiftigen. Bij zijn zegening breekt de beker. De iconografie beeldt Benedictus af met een beker en een slang, zoals het apothekerslogo. Om verder conflicten te vermijden trekt hij met enkele discipelen naar Montecassiano.
.
506
.
Doop van Clovis in Reims. Het doopjaar is niet gekend: bronnen noemen de jaren 496, 497, 498, 499, 507 en 508. Laat Clovis zich meerdere keren dopen als propaganda? Clovis is de eerste die alle Frankische stammen verenigt en de eerste katholieke koning van Frankrijk. Hij wordt gedoopt in een kerkje in de omgeving van de huidige kathedraal van Reims waar vele toekomstige Franse vorsten gekroond worden. Deze daad zorgt dat Clovis zijn Merovingisch domein uitbreidt over de oude Romeinse provincie Gallië, die ruwweg met het moderne Frankrijk samenvalt. Komende uit het huis van Merovech zal de Merovingische dynastie de komende twee eeuwen heersen over de Franken. De naam Clovis verbastert naar Lovis, Louis en Lodewijk. Rome en de paus zijn dé afwezigen bij de aanvang van dit christelijk rijk. Het blijft een Frankische aangelegenheid, (een keer uitgevoerd door Remigius, de aartsbisschop van Reims, zonder enige connectie met Rome.[2]
.
507
.
De Franken verslaan de Visigoten en drijven hen naar Spanje en Portugal waar ze een christelijk rijk stichten.
.
511
.
Kort voor zijn dood roept Clovis een kerkconcilie bijeen in Orleans. Hij wijst het arianisme af en verstevigt met zijn chritelijk geloof zijn macht bij de Gallo-Romeinen. Beiden zien zichzelf als de Roomse erfgenamen.
.
De 45-jarige Clovis sterft. Zijn vier zonen verdelen zijn koninkrijk volgens de Salische wetten. In Reims neemt Theuderik I de macht, in ParijsChildebert I, in OrléansChlodomer en in SoissonsChlotarius I. De onderlinge broederkrijg van zijn opvolgers maakt de grootsheid van het Frankenrijk ongedaan tot in het begin van de achtste eeuw: dat van Karel Martel. De twee bindmiddelen die blijven zijn het katholicisme en het territorium van Frankisch Gallië dat zich in 534 aansluit met de Bourgondiërs, er is de grensbepaling met de Visigoten, de uitbreiding met de Provence die Ostrogotisch was.
Tijdens zijn eerste regeringsperiode boekt Justinianus in het Oost-Romeinse rijk succes. Hij herovert provincies in Noord Afrika, hij boekt succes in Italië. Het succes wordt afgeremd door een gebrek aan manschappen, stijgende kosten, en de pest.
.
529
.
Benedictus sticht zijn monnikenorde in Italië in de Abdij van Monte Cassino op een vervallen Romeinse vesting, 519 meter hoog boven het dorp Cassino tussen Rome en Napels. Daar stelt hij zijn invloedrijke kloosterregel, de Regula Benedicti op. De monnik legt drie geloften af: armoede, kuisheid en gehoorzaamheid. Ze bidden, werken en slapen in een acht uren ritme. De orde verspreidt zich dankzij "ora et labora" over Europa. Het 'monniken-werk' is een primeur. 'Werk' is tot dan voorbehouden aan de derde stand: boeren, slaven en lijfeigenen. Adel en geestelijkheid waren vrijgesteld. Sindsdien geniet arbeid status. Als Benedictus de regio tussen Rome en Napels bekeert, breekt hij aldus de legende het Apollo-altaar af om er een kapel te bouwen.[3] Benedictus biografie in de Dialogen van paus Gregorius de Grote draagt bij tot zijn bekendheid.
.
De Byzantijnse keizer Justinianus I verbiedt het heidense denken en beëindigt de academie van Plato.
Nika-oproer in Constantinopel. De basilica brandt af. Instabiele periode op de Kaukasus. Rome sluit een vrede met Perzië. Ideeën van bisschoppen staan ter discussie (FRANKOPAN, p. 78).
Het Ostrogotische leger vernietigt de aquaducten van Rome. De stad beschikt niet langer over stromend water. Zich wassen kan in de Tiber. De pauselijke stad krimpt tot dertigduizend zielen. Twee eeuwen eerder kunnen volgens een raming zestigduizend Romeinen tegelijk baden dankzij de thermen die Agrippa in 25 VC liet aanleggen, gevolgd door de keizers Nero in 62, Titus in 81, Trajanus in 109 en Commodus in 183 en de eeuwen die volgden door Severus Alexander, Decius, Diocletianus en Constantijn.
.
539
.
Cassiodorus, een Romeins staatsman en schrijver trekt zich in het door hem gestichte klooster Vivarium terug (nu Squillace in Calabrië) en houdt zich bezig met de bewaring, de vertaling en het kopiëren van oude geschriften om de heilige schrift beter te begrijpen. Hij stierf hier vermoedelijk kort na 580, rond de 100 jaar oud. In die geschriften spreekt hij over zout als goud: het diende deels als wedde voor de Romeinse soldaten, het zorgt voor smaak, helpt bij het bewaren van voedsel (dat raakt in onbruik met de komst van de koelkast na WOII), het heeft medicinale en rituele functies. Wie zoutrijk dieet, leeft langer. In de Middelandsezeegebieden laat men water verdampen om aan zout te komen. In de Romeinse provincies Gallia Belgica en Brittannia lukt dat moeilijker en was er een soort fabricage in de regio Zeebrugge-Dudzele met kanaaltjes die het zeewater landinwaarts brengen en het stoken van veen.
.
541-545
.
De builenpest voor het eerst in Europa en in het gebied rond de Middellandse zee, als de Plaag van Justinianus, spaart niemand. Een tijdgenoot raakt zijn hele familie kwijt. Vooral de steden worden getroffen. In Constantinopel sterven dagelijks tienduizend mensen. 'En niet alleen het Romeinse Rijk had eronder te lijden. Alggauw werden ook steden in het Ooosten geteisterd, want de plaag volgde de verbindngswegen en de handelsnetwerken, en hield onderweg huis in de steden van Perzisch Mesopotamië alvorens China te bereiken.[4]
In Poitiers sticht Radegonde (518-587), de dochter van koning Berthar van Thüringen van de eerste vrouwenkloosters in Gallië, het abdijklooster van het Heilig Kruis. Zij was door de Frankische koning Chlotarius I gedwongen met hem te trouwen. Radegonde werd begraven in de Sint-Radegondekerk, heilig verklaard en patrones van Poitiers.
.
563
.
De Ierse missionaris Sint Columba vaart naar Schotland om er de Picten, de Schotse Kelten te bekeren.
.
567
.
Het Concilie van Tours (Johannes III) bepaalt dat elke lokaliteit de armen moet voeden op basis van criteria: ongeschiktheid (het onvermogen om in het levensonderhoud te voorzien), nabijheid (in verblijf en verwantschap, om zwerven te voorkomen) en meegaandheid (fatsoenlijk zonder de orde te verstoren). Meer lezen.
.
568
.
De Longobarden bedreigen het ontvolkende Rome dat nog 50.000 inwoners telt.
Geboorte Mohammed (+632) in het steppenland van Arabië. Mohammed zal voor de politieke eenmaking van een verbrokkeld land zorgen en sticht een wereldgodsdienst.
Avaarse ruiters veroveren de Donau-vallei. Het gebied behoort tot het Oost-Romeinse Rijk. Ze hebben hun overwinning te danken aan de stijgbeugel.
.
590
.
De nieuwe Paus Gregorius de Grote (paus tot 604) ziet boven het Mausoleum van Hadrianus Engelen tijdens zijn gebed dat de pest moet afwenden. Voortaan heet het monument de Engelenburcht. Deze paus is Augustinus genegen en neemt het idee dat God de geschiedenis bepaalt over. God stuurt boodschappen naar de mens via natuurrampen, oorlogen en voorvallen. Dit symbolische of magisch denken laat onverklaarbare fenomenen 'lezen'. De mens kan deze goddelijke boodschappen decoderen.[5]
.
Ca. 600
.
Dimpna, een Ierse koningsdochter slaat op de vlucht voor de incestueuze intenties van haar vader. De vlucht eindigt in Geel, waar hij haar onthoofdt.
Het Pantheon verwordt tot een christelijke kerk in de zevende eeuw. De koepel van het station Antwerpen Centraal is op deze architectuur gebaseerd.
.
In de zevende eeuw onderscheiden drie machtsblokken zich. Door hun polarisatie en het zoeken naar identiteit: 1. promoveert de Oost-Romeinse keizer Heraclius het Grieks tot de taal van het rijk. De Latijnse traditie gaat er verloren en de hellenistische blik richt zich op Azië. 2. In het Westen gebeurt het omgekeerde, het Grieks verdwijnt, het Latijn en de volkstalen gaan domineren. 3. Beide culturen vervreemden van elkaar en in dat vacuüm ontstaat de Islam.[6] In het decennium tussen 622 en 632 verenigt Mohammed de muzelmannen in één religie. Ze veroveren gebieden in het Oosten en langs de Middellandse zee. In het Oosten roept het weerbare Constantinopel hen halt toe, in het Westen trekken ze zich na de Slag bij Poitiers (732) terug ten zuiden van de Pyreneeën. In dat Europa zijn de stichtingen van kloosters verantwoordelijk voor het kopiëren en het bewaren van de Bijbelse teksten. Ze beschermen het intellectuele leven, bedreigd door de schriftloze en vaak nomadische 'barbaren' zoals de Moslims en de Vikings. Dagobert (611-639) steunt de missionering. Het is de 'eeuw der heiligen', verwijzend naar de kerstende missionarissen: Sint-Elooi (Scheldestreek en Snellegem), Sint-Lambertus (Maasstreek), Sint-Amandus (van Gent tot Maastricht). Sint-Hubertus is bisschop van Maastricht en Luik. De latere Karolingers zullen de kerstening gebruiken om de oprukkende Islam tegen te gaan. Islam betekent onderwerping aan God. ♣ Vanaf deze eeuw onderwerpen ze de Middellandse zeegebieden, waaronder ook Spanje en Portugal aan hun invloedsfeer. Hun tuinarchitectuur inspireert zich op het hiernamaals en op de Koran. Andalusië beleeft een culturele bloei en in de centrumstad Cordoba zorgen kanalen en fonteinen voor een doordachte tuinarchitectuur. Op de Patio de los Naranjos sluiten 856 zuilen aan op sinaasappelbomen waar gelovigen zich ritueel reinigen. Omdat God de natuur van bovenuit aanschouwt, liggen de bloemperken in Sevilla en Granada lager dan de wandelpaden. Zo lijken ze Perzische vloertapijten. En bij de waterpartijen kijken Moslims evenmin naar boven om god te ontmoeten. Het water toont de hemel op aarde, zoals in de Patio de la Acequia. Deze besloten tuin rond een langwerpige vijver ligt bij de Escalera del Agua met trapleuningen waarlangs het water stroomt. We bevinden ons in het Alhambra (Granada) een slot van de Nasridendynastie (1231-1491). De fontein met marmeren leeuwen in de Patio de los Leones is een verlengde van het koninklijke buitenverblijf, het hemelse Generalife uit de dertiende eeuw met uitzicht over de beneden- en boventuinen. De Patio de los Cipressos is een geheime plek voor de sultana en haar minnaar. Symmetrie is de perfecte klassieke kruislingse verdeling uit de Charbagh: de vierdelige Korantuin. In het Perzisch staat chār voor vier en bāgh voor tuin. Bruggen en stromend water verbinden de delen. Mohammed heeft het over vier rivieren: één van water, één van melk, één van wijn en één van honing. Dit soort tuinen bestaan nog in Iran, Pakistan en India.
(Ca.): Na een visioen - een reeks openbaringen of een stem in zijn hoofd - start de profeet Mohammed de Islam te prediken. De verzen die hij opzegt in naam van de Almachtige, krijgen later in de tweede helft van de eeuw een schriftelijke neerslag in een tekst: de Qur'an. Net zoals de vroege Christenen waarschuwt hij voor de Apocalyps. Het einde der tijden is nabij en zijn prediken zijn niet ver gezocht, ze verwijzen naar een samenleving onder druk. De Romeins-Perzische oorlogen zorgen voor verwarring en traumatisering, de handel in en luxeproducten en militaire attributen stokt. Zadels, laarzen, riemen en schilden worden schaars. De Perzen en de Romeinen speelden eeuwenlang de lokale rivaliteiten van de hen omgevende (nomadische) stammen uit door hen geld toe te stoppen of hen met patronage te bevoordelen. Nu dit door de oorlogen niet langer het geval is, nemen de stammen het touw in eigen handen. Het spreekwoord 'twee honden vechten om een been, een derde lopen er mee heen' kent hier mogelijks zijn oorsprong. In hun zoeken naar een identiteit, eenheid en een taal, vinden ze in de Islam het bindingsmiddel die hun overeenkomsten meer benadrukt dan hun verschillen. De Christenen en de Joden steunen hen hierin.[7] Het is Mohammeds geniale vondst geld, buit en eigendom te koppelen aan de spiritualiteit. Godsvruchtigen, avonturiers of opportunisten zich die goederen toe-eigenen van niet-gelovigen, kunnen ze behouden. Wie de leer van de heer omhelst, ontdekt de vruchtbaarheid van zijn tuin en akker. Het graan groeit er weelderig, in tegenstelling tot wie dat niet doet. Daar verdort de oogst. De geestelijke verlossing gaat hand in hand met de economische cadeaus. Mohammed belooft de stammen Paradijstuinen met vruchten en water dat niet bederft, met smakelijke wijnstromen en rivieren van geklaarde honing.[8] Wie niet gelooft wacht een eindeloze kwelling en de uitzetting van het land. Hoe vroeger de bekering, hoe groter de buit. Het systeem van Mohammed lijkt een piramidespel en haalt haar jackpot bij de verovering van de Perzische hoofdstad Ctesiphon nabij Bagdad in 637 door het Arabische leger van Sa'd ibn Abi Waqqas.
.
619
.
Perzië richt zijn pijlen op het Oost-Romeinse rijk. In 614 stelen ze (stukken van) het ware kruis van Christus uit Jerusalem en in 619 valt Egypte, de Romeinse graanschuur in hun handen. In 626 staat het Perzische leger voor de muren van Constantinopel. De stad kruipt dankzij zijn massieve muren door het oog van de naald.
.
622
.
Een zeventiende-eeuwse kopie van een veertiende-eeuws werk van Al-Biruni dat de profeet Mohammed illustreert. Mohammed zorgt voor de politieke en religieuze eenwording van de Arabische gebieden en na zijn dood veroveren en islamiseren de Kaliefen gebieden buiten Arabië. Hun succes is te danken aan de oorlogen tussen het aftakelende Oost-Romeinse rijk en de uitgeputte Perzen. De snelheid en de consequenties van de Turkse veroveringen zijn vergelijkbaar met de strooptochten van Atilla de Hun in Europa, twee eeuwen eerder.
Mohammed vlucht uit Mekka, zijn geboortestad naar Jathrib, het latere Medina. Het is de aanvang van de tijdrekening van de Islam. Hier geven zijn preken de aanzet tot de nieuwe cultus.
.
628
.
Na een bedevaart naar Rome krijgt de Aquitaniër Sint-Amandus in Frankrijk de titel van missiebisschop en start zijn kerstening van Vlaanderen langs de oevers van de Schelde (Gent) en Leie (Kortrijk). Na veel tegenslag sticht hij kerken en kloosters.
.
In de komende vier jaar vervalt het eeuwenoude Perzische rijk tot anarchie. Van de ineenstorting maakt Mohammed een expansie. De Perzische steden zijn het niet gewoon zichzelf te verdedigen. Bij de minste druk bezwijken ze. De Romeinen veroveren Jerusalem in 629 en verliezen het op de Moslims voor 632 (niet in 638, zoals vaak beweerd wordt). Dan hebben de Turken Jeruzalem, de heilige stad in handen. Rome en Perzië reageren laat op deze dreiging.
.
632
.
Mohammed (°570) overlijdt. De Islamexpansie haalt zijn drijfkracht uit de diwan. Die verdeelt de veroverde buit. Vroege bekeerlingen krijgen meer dan de nieuwe en twintig procent gaat naar de kalief.
Stichting van het klooster Lindisfarne Priory door de Ierse monnik Aidan.
.
636
.
De Turken winnen de slag om Qadisiyah. De Perzische edelen die sneuvelen maakt komend verzet onmogelijk. Een Romeinsleger ondergaat het zelfde lot bij de rivier de Jarmuk. In datzelfde jaar overmeesteren ze Syrië na de Slag bij Yarmuk.
.
638
.
De Arabieren veroveren Jerusalem. Bedevaarten en pelgrimstochten houden niet op. Jerusalem behoudt zijn betekenis in de christelijke wereld. Het was Constantijn de Grote (306-337) die van de stad een christelijk oord maakte. De motieven van de pelgrims wijzigen. Niet langer staat de persoonlijke (toeristische) devotie voorop naar de plekken die Christus frequenteerde. Het gevaar van de reis zorgt ervoor dat vooral boetelingen en gestraften deze reis ondernemen.
.
639
.
Dagobert (le bon roi) die het Frankische rijk verenigt overlijdt. Het rijk valt uiteen - vroeger spraken historici over de 'vadsige koningen', tegenwoordig twijfelt men hieraan, de aristocratie lijkt een rol op te eisen. Dagobert steunde de missie van Sint-Amandus die op een ongeziene schaal de niet christelijke symbolen en afgodsbeelden vernietigt en onze streek evangeliseert tussen 629 en 639. Amandus maakt zich niet geliefd. Hij sticht abdijen, waaronder de twee grootste van Vlaanderen: de Gentse Sint-Pietersabdij, die hij als eerste sticht als een hooggelegen wachtpost ter bescherming tegen de inboorlingen uit de vallei en de Sint-Baafsabdij (op een Romeinse site) die rijkelijk uitgroeit dankzij de stoffelijke resten van Sint Bavo die men er kwam eren.
.
De Arabieren veroveren vanaf nu tot 642 het Christelijke Nijlgebied van de Kopten.
Bisschop Eligius kerstent Vlaanderen tussen de IJzermonding en het Brugse. Hoofdplaats is het centrale Oudenburg met imposante Romeinse ruïnes.
.
642
.
Irak, Egypte (en de machtige Oost-Romeinse stad Alexandrië) gaan verloren aan Mohammeds opvolger. Hierna stabiliseert de Turkse opmars wegens een godsdienstige crisis om zich op het einde van de eeuw te hervatten.
.
650
De Franse kroon is een Noordelijke gebiedsuitbreiding genegen en stuurt geen militairen maar religieuzen om het gebied te kerstenen. Sint Amandus effent er de weg. Zijn kerstening verloopt er niet van een leien dak.
.
657
.
♣ Heidenen vallen de Ierse missionaris Livinus, ook Sint Lieven genoemd, aan in Sint-Lievens-Esse (tussen Zottegem en Geraardsbergen). Ze rukken zijn tong uit en maken hem een kopje kleiner. Engelse en Ierse monniken zorgen in onze streken voor de kerstening, maar hun inspanningen kennen weinig appreciatie. Hun levenswandel is beschreven in de zogenaamde 'vitae' die de werkelijke geschiedenis met legendes vermengen. Soms zijn de missionarissen verzonnen, zoals deze Livinus. Vooral op het platteland zijn de diepe wortels van het heidendom moeilijk uit te roeien. Het etymologisch verband tussen heidendom en heide, een afgelegen gebied, kent er zijn oorsprong.[9]
.
663
.
♣ Bij een bezoek aan Rome draagt de Byzantijnse keizer Constantijn II een roze gewaad van goud en parels met een kunstig labyrint. Daarin is de Minotauros in smaragd afgebeeld en houdt een fluistervinger op de mond. Net zoals het doel van de heerser, is het labyrint ondoorgrondelijk. Non vulganda consilia of verraad je plan niet, maak het niet openbaar. Tot in de zestiende eeuw tonen Italiaanse veldheren zich met een labyrint op de borst, als een zegel dat hun hartsgeheimen beschermt.[10]
.
670
.
Een nieuwe schrijfstijl duikt op in de Abdij van Luxeuil: het minuskelschrift of de onderkast. Deze 'Karolingische minuskel' groeit uit tot de Europese standaard. Om vloeiend en snel te schrijven plaatst de Angelsaksische monnik Alcuinus de letters aan elkaar in plaats van hun blokvorm (kapitaal).
.
Ca. 672
.
De geboorte van de heilige Beda Venerabilis in Northumbria (+735). Hij zal in de achtste eeuw bekendheid verwerven als de 'eerbiedwaardige', Angelsaksische monnik, een gespecialiseerd linguïst, bijbelkenner en historicus die vanuit het noordoosten van Engeland met zijn Historia ecclesiastica gentis Anglorum de geschriften van de vroege kerkvaders toegankelijk maakt voor zijn landgenoten en het Engelse christendom stimuleert. Beda beschikt over een door Benedict Biscop uit Rome geïmporteerde bibliotheek, met werk van Eusebius en Orosius.
.
675
.
De Turken wagen zich in het rijk der Westgoten via de Oostkust van Spanje. Het plan mislukt. Een tweede, succesrijke poging komt er in 711.
Voor het eerst is er sprake van Vlamingen (Flanderenses, later in het Latijn Flandrenses) en Vlaanderen (Flandris, later Flandria). De begrippen duiken op in de biografie van Sint-Eligius (°ca 590-660). Van deze Vita sancti Eligii is geen exacte datum bekend.
.
688
.
Waldetrudis van Mons overlijdt wellicht in Maubeuge (geboren in Cousolre ca. 612) Deze heilige linkt met het ontstaan van de stad Bergen waarvan zij de beschermheilige is.
.
689
.
Hofmeier Pepijn II verslaat de Friezen bij Dorestad en palmt het zuiden van de Rijn in. Willibrordus kan er zijn missie uitbouwen. Zijn uitvalsbasis is Utrecht. Radboud en de opstandelingen trekken zich in het noorden terug.
Carthago is in Turkse handen. Eerdere veroveringen situeren zich in de Middellandse zee: Cyprus en Rhodos.
.
Kijken
Bisschop Eligius, beter bekend als Sint-Elooi.
Het minuskelschrift.
.
.
Achtste eeuw
.
Alcuinus (midden), gesteund door de schrijver van natuurhistorische teksten Rabanus Maurus (ca. 780-856), draagt zijn werk op aan aartsbisschop Otgar van Mainz. Alcuinus van York (York ca. 735 - Tours 804) was een Angelsaksische schrijver uit de achtste eeuw, leermeester en raadgever van Karel de Grote. Hij is bekend als Alcuinus van Tours, waar hij abt werd en overleed. ‘In het begin was het Woord.' Dit is de aanhef van het Johannesevangelie dat verbinding tussen het Christendom en ‘het boek’ en de geschreven cultuur duidelijk maakt. Karel De Grote en Alcuinus zijn zich daar erg van bewust. Zijn eerbied én bezorgdheid voor het correct schrijven en het correct spreken maken deel uit van zijn politiek. Die zet de relatie tussen bestuur en kennis centraal door het bewaren, het vernieuwen en het versterken van de kennis. Bewaren: Bijna de alle klassieke manuscripten die we vandaag kennen, nemen de Karolingische kopiisten onder handen: handboeken over landbouw en geneeskunde, klassiek auteurs zoals Cicero en Vergilius, Augustinus en Hiëronymus. Vernieuwen: Om de schrijfsnelheid op te drijven ontwikkelden ze de Karolingische minuskel. Versterken: opgeleide leerkrachten hebben oog voor tekstkritiek. In voorgaande eeuwen permitteren monniken en kopiisten zich bijwijlen een eigen interpretatie als ze de gewijde originelen overschrijven. Onder Karel dient elke abdij, elke kerk en elke parochie zich te voorzien van betrouwbare teksten en degelijk onderwijs. Aken, Luik, Sankt Gallen, Tours, Laon, Reims, Salsburg en Metz ontwikkelen zich tot geleerde centra. Even voorbijgaand aan verschil tussen het wettelijke en werkelijke land, is Karels onderwijs en de Karolingische renaissance, niet te loochenen. Hun tekstkritiekmethode is tot op heden belangrijk. Als woorden verschillende interpretaties kennen, leidt dit tot spraakverwarring en polarisatie. Daarom vinden Karel en zijn hofhouding dit zo belangrijk. Correcte taal unificeert, brengt mensen samen en organiseert de gemeenschap. Het brugje naar het heden is snel gemaakt. De taalarmoede, de neergang van het taalonderwijs bij, het feit dat Brussel en Antwerpen bijna tweehonderd verschillende talen spreken, schepen een onzeker en onverdraagzaam klimaat waarin fake news en radicalisering graag gedijen.
Vanaf 700 is er de introductie van de zandloper en bereikt de stijgbeugel, een Chinese uitvinding Europa. De Hunnen gebruikten ze al eerder. De Islamveroveringen dringen door tot op het Iberische schiereiland (Portugal en Spanje). De druk op het Visigotische koninkrijk doet de Franken Noordwaarts trekken tot in het relatief onbevolkte Vlaanderen. De zee trekt zich terug en er is plaats. De woorden 'Floem' en 'Flam' duiken op. Flam is een kunstmatige heuvel te midden van moerassen vol aanspoelend en wegtrekkend zeewater. 'Fleming' is Frankisch voor de bewoonde kust tussen Brugge en Calais.
.
.
Aanloop tot de Karolingische Renaissance
.
Tussen 700 en 730 is de evangelisatie van deze streken door Schotse, Ierse en Franse monniken een feit. Sint Lucas speelt in dit verhaal een prominente propaganda rol. Kunstenaars maken christelijke kunst en verbeelden het heilige voor wie noch kan lezen noch schrijven. Een apocrief vertelt hoe Lucas bij het schilderen van Maria met blindheid geslagen is. Desondanks voltooit hij het werk en toont hij het nageslacht de maagd. Lucas is de tussenpersoon in een schilderij van god. ♣ De kunstheilige symboliseert de samenhang of de tegenstelling tussen beeld en woord. Kunst versus kennis of kunst in samenhang met kennis, het is de eeuwige discussie, beeldtaal en woordtaal. Op dit moment in de geschiedenis zijn de tegengestelden dialectisch complementair en rijzen ze als gevlochten twijgen in de religieboom naar de hemel. Over de beeldtaal voorlopig geen kwaad woord, dat komt nog. In het beeld vinden ongeletterden het verborgene. Voor geletterden is het beeld een exegetisch en heuristiek hulpmiddel. Een eeuw eerder al berispte bisschop Serenus van Marseille (+604) de vernietiging van beelden. Op het einde van de eeuw verschijnt in het Zwitserse Sankt Gallen een klooster met een tuin. De kruidentuin is er nog, monniken verbouwen er net zoals toen tijm, venkel, munt, absint en selderij. Zouden er ook bloemen hebben gestaan?
.
705-709
.
Arabische Moslims hebben Noord-Afrika in hun macht.
De rond 700 gestichte geestelijke gemeenschap start onder leiding van de heilige Aubert, bisschop van Avranches, de bouw van een gebedshuis op een rotspunt dicht bij de kust: de Mont Saint-Michel.
.
711
.
Een tweede Moslimaanval door Islamistische Arabieren vanuit Noord-Afrika op het Iberisch schiereiland. Een leger van zevenduizend 'muzelmannen' verovert via Gibraltar de steden Sevilla, Cordoba en Toledo. In acht jaar tijd verovert het kalifaat der Omajjaden wat we nu Spanje en Portugal noemen die sinds de vijfde eeuw door de Visigoten (met als hoofdstad Toledo) bewoond zijn, nadat de Franken hen verdreven uit Frankrijk. De OmajjadengeneraalTariq ibn Ziyad gebruikt de stad Ceuta als uitvalbasis voor zijn invasie. Ceuta, aan de Noord-Afrikaanse zijde van de Straat van Gibraltar, is tegenwoordig Spaans gebied en grenst aan de Marokkaanse kuststad Fnideq. Marokko beschouwt Ceuta en de oostelijke vestingstad Melilla en de Plazas de soberanía als bezet Marokkaans gebied.
.
714
.
(Ca.). Moslims bezetten Lissabon, Aragon en Catalonië. Lissabon, bijna twee millennia oud, bloeit opnieuw op tot een handelsoord. De macht van de Moslims bereikt de Pyreneeën.
.
716
.
De Friezen verzetten zich tegen de bekeringsijver van missionarissen zoals Sint-Bonifatius. Friesland, een machtig koninkrijk van handelaars en boeren, omvat een stuk van huidig Vlaanderen en grenst aan het Zwin. Willibald beschrijft hun 'woeste twist' die 'het grootste deel van de christelijke kerken' vernielt en het herstel van de heidense heiligdommen en hun afgoderij.
.
717
.
Eerste tocht van de Omajjaden over de Pyreneeën naar het Visigotische Gallië. Deze Islamitische dynastie (of clan) uit Mekka regeert sinds 661 over het Arabische Rijk. In 750 nemen de Abbasiden hun kalifaat over. Prins Abd al-Rahman I (731-788) vlucht en zet de Omajjadendynastie verder op het Spaans-Portugese schiereiland (Iberië) tot 1027.
.
719
.
De islamitische Omajjaden heersen over het Iberische schiereiland en Septimanië met Narbonne.
Stichting van de Santo Spirito in Sassia, het eerste ziekenhuis in Rome.
.
731
.
Beda Venerabilis (+735) schrijft zijn kerkgeschiedenis van de Angelen en vermeldt dat de oude Saksen geen koning hebben. Elke stam heeft zijn hoofdman en als er oorlog op komst is, loten zij onder hen een leider. Die volgen ze tot de oorlog voorbij is, daarna hebben alle hoofdmannen opnieuw dezelfde macht.
.
732
.
De Byzantijnse keizer Leo III de Isauriër, paus van 717 tot 741 beveelt het iconoclasme en is ervan overtuigd dat de paus hem gehoorzaam moet zijn. Omdat de paus de onderwerping afwijst verovert de keizer het zuiden van Italië. De paus zoekt toenadering tot het Westen dat de optocht van de muzelmannen verhindert. Na 752 is er geen enkele paus meer van Griekse of oosterse oorsprong.
.
732-733
.
Karel Martel verslaat de Moren in de Slag bij Poitiers (of Tours) en wordt de stamvader van de Karolingers. In de Rhônevallei slaat hij diverse Moorse plundertochten af. Het dwingt de hertogen in de Provence en in Bourgondië om zijn gezag te erkennen. Het lukt hem vooral door zijn eigen cavalerie te latan afstappen van het paard en hen te laten werken met schilden en speren.
Arabieren ontdekken het geheim van de Chinese papiermakers nadat ze enkelen van hen gevangen nemen. Papier is sterker dan papyrus en goedkoper dan perkament en raakt geleidelijk in Europa bekend. Aanvankelijk door de handel met de Arabieren. Later introduceren de kruisvaarders wellicht de papiermolen die ze in Damascus leren kennen en wordt Europa zelfvoorzienend. De eerste vermelding van een papiermolen is die van Hoei, uit 1405.
.
741
.
Karel Martel (Herstal, circa 689) overlijdt. Hij gaat de geschiedenis in als hofmeier van het Frankische Rijk en de vader van de Karolingen. Hij was reorganisator van het Frankische leger en bestuur en een succesvol tegenstander van de Arabieren, de Friezen en de Saksen. Zijn macht evenaarde die van de Merovingische koningen. Zijn twee zonen erven het rijk naar Frankisch gebruik: Karloman en Pepijn de Korte.
.
747
.
Karloman trekt zich onduidelijke omstandigheden terug in een klooster en doet afstand van zijn macht.
Heidenen slaan Bonifatius, de Angelsaksische missionaris met stokken dood bij Dokkum omdat hij hun eiken (heiligdommen) verbrandde. Deze voorchristelijke bewoners zien een eik als een heiligdom.
.
Het Oost Romeinse Rijk verliest Ravenna aan de Franken.
.
756
.
De Frankische koning Pepijn de Korte dwingt de Longobarden in Italië na twee veldtochten hun veroveringen over te dragen aan de paus. Deze 'schenking van Pepijn' legt de basis voor de Kerkelijke Staat.
Hrabanus Maurus (links), en van de grootste geleerden van de vroege middeleeuwen ondersteund door Alcuin (midden), geeft zijn werk aan zijn voorganger, aartsbisschop Otgar van Mainz (rechts). In de abdij van Fulda kreeg onderwijs in de traditie van Bonifatius. Hij verzamelde een groot aantal manuscripten en onder zijn invloed ontwikkelt Fulda zich tot het culturele en geestelijke centrum van het Oost-Frankenrijk. Hrabanus is een veelzijdig schrijver.
.
Onder Karel de Grote (768-814), Lodewijk de Vrome (814-840) en Karel de Kale (843-877) komt er vernieuwing in de onderwijscultuur die de Karolingische Renaissance heet. Een bloeiperiode voor het onderwijs, bibliotheken en scriptoria, de kunsten en de rechtspraak volgt in Christelijk Europa. Monniken verrichten pionierswerk als ambachtsman, in de landbouw, ze onderhouden de Latijnse liturgie en produceren boeken. Kloosters groeien uit tot landbouwcentra en ze stichten scholen als kenniscentra en leiden leerkrachten op. Zo behouden ze de Romeins-Christelijke traditie. Tijdens deze heropleving schrijft de benedictijner monnik Hrabanus Maurus (Ca. 780-856) natuurhistorische teksten.
.
768
.
Geboorte van Karel de Grote (+814), een kleinzoon van Karel Martel. Karel maakt het tot alleenheerser over de Franken. In de komende dertig jaar breidt hij zijn rijk uit, verspreidt hij het Christendom en onderneemt hij expedities naar de Pyreneeën en Spanje om er de moslims (zonder succes) te bestrijden.
.
770
.
De vroegst bewaarde Karolingische minuskel: een bijbel uit de Abdij van Corbie. Tijdens het abbiaat van Maurdramnus (772-780) ontwikkelden monniken een snelschrift. In 789 maakt Karel de Grote van de minuskel een officieel schrift.
.
774
.
Karel de Grote verovert het Longobardische Rijk en voegt Italië toe aan het Frankische Rijk. Karel kroont zichzelf tot koning der Longobarden.
.
778
.
Eerste poging van Karel de Grote om het Iberische schiereiland te heroveren draait uit op een catastrofe. De markgraaf van Bretagne, Roeland sneuvelt in de bergpas van Roncevalles.
.
781
.
Karel de Grote kroont zijn zoon Pepijn tot mede-koning van Italië en creëert zo het koninkrijk Italië als deel van het Frankische Rijk.
.
782
.
De Denen (de latere Vikingen) onderhouden handels- en diplomatieke relaties met het Karolingische hof. In de negende eeuw zal de sfeer vertroebelen.
Eerste aanvallen van Vikingschepen op Lindisfarne of beter 'The Holy Island of Lindisfarne in Northumberland', een eiland met een abdij voor de noordoostelijke kust van Engeland. Alcuinus, een hofgeleerde van Karel de Grote schrijft: 'Nooit eerder is zulke wreedheid in Brittannië gezien.' Twee eeuwen vol confrontaties met de Vikingen beginnen.[11] Voor sommige Denen eindigt de plundertocht in het bouwen van boerderijen en de kolonisatie van Engeland. Danegeld is de belasting die de bezetter eist aan de oorspronkelijke bevolking (de Engelsen en de later gearriveerde Saksen) om de plundering van hun dorpen te voorkomen.
.
796
.
De hoofdstad Aken van Karel de Grote ziet in het centrum de Paltskapel verrijzen. De stad groeit uit tot het nieuwe Rome. De Paltskapel is het oudste deel van de Dom van Aken waarmee Karel de Grote de Romeinse cultuur introduceert.
.
799
.
Eerste aanvallen van Vikingen in onze regio. Karel de Grote verdedigt de kust. Na zijn dood in 814 nemen de aanvallen toe.
Graf van Karel Martel in de kathedraal van Saint-Denis. Tombe ca. 1260.
.
.
Negende eeuw (801-900)
Karel de Grote (geboren in 747 of 748 - Aken 814) is sinds 768 koning der Franken en vanaf 25 december 800 keizer van het Roomse Rijk. Als kleinzoon van Karel Martel krijgt hij tijdens zijn leven zijn 'grote' bijnaam. Het Frankische Rijk kent onder hem zijn grootste expansie. Zijn kroning door paus Leo III op kerstdag 800 in Rome herstelt het keizerschap in West-Europa. Karel de Grote lijkt het Europees historisch bewustzijn vorm te geven.
.
De negende eeuw kenmerkt zich door het aanbreken van de riddertijd. Ruiters met wapens krijgen status als keurtroepen. In de vroege eeuw komt het tot troebel contact tussen het hof van Karel de Grote en de Denen. Na de verovering van Saksen en Beieren verdient de Noordoostgrens beveiliging. Karel versterkt de Romeinse fortificaties in Zeeland en Vlaanderen aan de riviermondingen van de Rijn, de Maas en de Schelde. Kustwachters, wachtschepen en garnizoenen bewaken de mondingen en verijdelen de Deense raids van koning Godofrid tussen 804 en 810. Na de moord op Godofrid (uit eigen rangen) volgt een vredevolle zoon hem op. In de tweede helft van de eeuw verwoesten Noormannen de bisschoppelijke zetels in Doornik, Kamerijk en Terwaan. Benedictijnenkloosters leggen ze in as: Sint-Baafs in Gent, Saint-Géry (Kamerijk), Sint-Vaast (Atrecht) en Sint-Bertijn (Sint-Omaars). Een gevolg is dat de kloosterlijke tucht en de regel van Benedictus niet langer na te leven is. Omdat de Franse koninklijke macht in het drassige Vlaanderen beperkt is, leidt dit tot een machtsverschuiving. Kerken, abdijen en kloosters verliezen hun onafhankelijk bestaan en laten zich verdedigen door 'de' graven van Vlaanderen. De graven presenteren zich als 'lekenabt' van de abdijen terwijl monniken om te ontkomen aan de Vikingen op de vlucht gaan. In de meer dan zestig jaar tussen 820 en 883 is van de acht abten slechts één monnik.
Karel de Grote gekroond als keizer in Rome door paus Leo III op 25 december. Hij is de eerste westelijke leider in drie eeuwen die de keizerskroon draagt. Zijn kroning legt de basis voor het Heilige Romeinse Rijk. Karel en zijn opvolgers nemen de paus en de stad Rome in bescherming. Karel - niet bijzonder ontwikkeld - laat zich omringen door geleerden zoals Alcuinus. Zijn Karolingische Renaissance zorgt ervoor dat de erfenis van de antieken tot nieuwe bloei komt, een erfenis die tijdens de Merovingische periode dreigde verloren te gaan. De abdijen van Fulda, Reichenau en Saint-Denis nemen hierin een voortrekkersrol.
.
801
.
Karel de Grote herovert Barcelona op de Turken met de Ebro als de grens tussen het Christelijke Europa en het Turkse Iberia.
.
802
.
♣ Karel de Grote krijgt de olifant Abul-Abbas als geschenk uit Bagdad en koestert hem als een vroeg voorbeeld van de menagerie. Een menagerie verzamelt exotische dieren als de aristocratische of royale voorloper van de dierentuin. Beide tuinen verschillen in doel en publiek. Een dierentuin heeft een wetenschappelijk en educatief doel en richt zich - met tentoonstellingen - naar brede bevolkingslagen. In de negentiende eeuw vervangen dierentuinen de menagerieën. Anno 2016 staat alleen in Schönbrunn een menagerie. In de loop van de twintigste eeuw ontwikkelde die zich tot Tiergarten Schönbrunn.
.
814
.
Lodewijk de Vrome neemt als zoon van Karel de Grote zijn rijk over. Lodewijks zonen zullen het niet eens raken in de erfopvolging.
.
820
.
Om een Vikingaanval af te slaan wordt een versterkte wachtpost georganiseerd met de naam het 'Praesidium'. Lokaliseert de versterking zich in Oudenburg of in Brugge? Het is niet bekend. Tot voor kort waren de Vikingen een vriendelijk en bekend volk zonder vijandige intenties. Vanaf deze eeuw zijn hun uithalen rampzalig voor Frankrijk en onze streek. Geschreven bronnen zijn er niet die hun plunderingen verklaren. Wel enkele hypotheses. 1. De druk van de Karolingen wordt hen te groot; 2. Een bevolkingstoename in Scandinavië leidt tot schaarste; 3. Een Scandinavische machtsstrijd.[12]
.
826
.
Het Oost Romeinse Rijk verliest het eiland Kreta aan de Arabieren.
.
828
.
In de Javazee zinkt het Belitungschip op zijn weg naar de grootste wereldstad: Bagdad. De archeologische vondst uit 1998 bewijst een Middeleeuwse, niet Europese lange afstandshandel en verandert de gebruikelijke blik op de Middeleeuwen. Het vaartuig etaleert de wereldhandel van toen. Het schip was gebouwd in Iran, de spanten van mahonie zijn Afrikaans; de mastmontage komt uit Zaïre en de dekbalken vinden hun oorsprong in India. Het bindtouw is van Maleise zeehibiscus, een vervanging van de hennepvezel uit de Kaukasus of India. De voorraadkruiken uit Vietnam. De aan boord aangetroffen persoonlijke spullen kwamen van de bemanning en passagiers uit Arabië, Zuidoost-Azië en China. Er was kookgerei bij dat in Thailand was vervaardigd; andere zaken kwamen uit Sumatra.'[13] Het schip is genoemd naar het eiland in de buurt waar het zonk.
De Denen tonen interesse voor de Scheldemonding bij Zeeland en in Vlaanderen. Volgens de Annales Fuldenses plunderen ze het dorpje Antwerpen en branden het plat. Enkele decennia later komt er op de plaats van het huidige Steen (een hoger gelegen en vooruitgeschoven stuk land in de Schelde-oever) een aarden wal. Het is de aanzet voor de eerste burcht en het latere Steen, gebouwd als in de eerste helft van de dertiende eeuw als poort tot de burcht.
.
837
.
17 juni, de Denen verslaan het garnizoen op Walcheren en controleren de Schelde. De Vikingen komen niet zomaar. Hun rooftochten zijn een reactie op de insluiting door andere Scandinavische volkeren, door de Slaven en het rijk van Karel de Grote. De offensieve politiek van Karel de Grote richting Denemarken duurt vier decennia. Karel de Grote maakt een zestigtal veldtochten. In Italië verslaat hij de Langobarden, in Noord-Spanje grenst hij het gebied af van de oprukkende Islam en in het Noorden verslaat hij de Saksen. Deense krijgsmannen voelen de druk en dringen tot in de lage landen als wespen die hun nest verdedigen. Ze bepalen mee het bestuur, de defensie en de economie van de lage landen van de kust tot bij Gent.
.
De Vlaamse kust is niet altijd een rechte lijn geweest zoals we die nu kennen. De Duinkerketransgressies beschrijven de evolutie van de kustlijn.
838
.
Op 26 december doet een stormvloed de kustlandwinning teniet. Dijken zijn er (nog) niet en geulen en kreken, dringen het land in tot in Brugge, Sint-Winoksbergen en Sint-Omer. Anno 2020 heeft de kust een rechte lijn van zestig kilometer, in deze middeleeuwse jaren lijkt de kust op een waddenlandschap met veel zanderige eilanden. De landinwaartse geulen slibben met de getijden langzaam aan dicht: slikken evolueren tot schorren die vervolgens zoutweiden worden met grazende schapen. In die jaren is de Vlaamse kust een onherbergzaam gebied: Oostende, Westende en Middelkerke (in het midden tussen de vorige twee) bestaan nog niet. De pagus Flandrensis gaat etymologisch terug op 'flauma', Germaans voor vloed. De stap van 'Flandria' en 'Flaumung' naar 'Vlaanderen' en 'Vlaming' is snel gemaakt.
.
842
.
Capitulatie van de Siciliaanse stad Messina op de Turken.
De Schelde, de Maas, de Saône en de Rhône vormen de grens tussen Lotharingen en het Franse koninkrijk. De Rijn vormt de grens tussen Lotharingen en het Duitse rijk. Gent is de grensstad tussen Lotharingen en Frankrijk.
.
843
.
Verdrag van Verdun. Het rijk van Karel de Grote en Lodewijk de Vrome wordt in drie zelfstandige koninkrijken verdeeld, onder de zonen van Lodewijk de Vrome: 1. Lodewijk de Duitser krijgt het oostelijke deel (Duitsland), 2. Lotharius erft het middendeel (Lotharingen met inbegrip van Vlaanderen) dat van Noord-Italië tot de Noordzee loopt en 3. Karel de Kale krijgt het Westen (Frankrijk). Concreet: Vlaanderen maakt officieel deel uit van Frankrijk maar zal een onafhankelijke koers proberen te varen ten aanzien van de Franse kroon.
.
845
.
Een Vikingvloot belaagt Parijs. De zogenaamde 'IJzeren eeuw' start en houdt aan tot omstreeks 960.
De Zuidelijke spits van Italië, de stad Bari valt in Turkse handen.
.
Vanaf 850
.
Noormannen verschansen zich op plaatsen met defensieve en bevoorradingsmogelijkheden bij een waterloop met toegang tot een uitgestrekt gebied: Gent, Kortrijk en Condé aan de Schelde, Asselt aan de Maas, Leuven aan de Dijle.
.
Venetië gooit het Oost-Romeinse juk van zich. Een doge (de Venetiaanse vorm van het Italiaanse duce of leider) neemt de leiding over de staatszaken.
.
Een monnik kopieert de Vita sancti Amandi naar een tekst uit de 7de eeuw over de tocht van Amandus door West- en Oost Vlaanderen omstreeks 650.
.
851
In Brugge staat een burcht. Hoe lang precies is niet bekend, geestelijken van de Sint-Baafsabdij brengen er een gouden kruis in veiligheid.
Na de dood van Lotharius verdelen zijn zonen Lodewijk II, Lotharius II en Karel de Jonge het middenrijk. Noord-Italië en de keizerskroon gaan naar het Duitse rijk. Bourgondië, de Nederlanden, de Elzas en Lotharingen) worden de komende vijftien jaar verdeeld tussen het Duitse en Franse rijk. De zwakte van de gebieden in het middenrijk zijn de oorzaak van de eeuwenlange twist tussen het Duitse en Franse rijk.
Boudewijn van Vlaanderen (°862-+879), een twintiger en waarschijnlijk een functionaris van Karel de Kale waagt zich aan een liefdesavontuur en schaakt op kerstmis de 17 jarige prinses Judith van West-Francië, dochter van Karel de Kale, de koning der Franken (of Frankrijk) die al twee keer getrouwd is. Sommige bronnen hebben het over het voorjaar van 862. Volgens de overlevering huwen ze in Doornik bij de bisschop en vluchten ze naar waar nu het kasteel van Rumbeke staat. De werkelijkheid is anders. Via Utrecht komen ze in Lotharingen terecht waar Lotharius II zich over hen ontfermt en hen beschermt hen tegen Karel de Kale.
.
862
.
Cyrillus van Saloniki verkondigt met zijn broer Methodius het christendom onder de Slavische volkeren. Hij ontwikkelt daarvoor het Glagolitisch alfabet dat in onbruik raakte. Orthodoxe Slaven gebruiken het cyrillische alfabet, de rooms-katholieke Slaven gebruiken het Latijnse. Hun bijbelvertaling brengen ze naar de gebieden die nu Bulgarije, Montenegro, Servië, Roemenië en Rusland zijn.
.
863
.
Boudewijn met de IJzeren Arm, huwt met Judith en wordt lekenabt van de abdij van Torhout en die van de Sint Pietersabdij in Gent en de eerste graaf van Vlaanderen. Zijn 'Pagus Flandriensis' is niet het mooiste huwelijkscadeau dat hij zich kan wensen. De naam zegt dat het om een drassig, nat gebied gaat, een uithoek van het Frankische rijk.
.
Oudenburg boet in aan belang: het is niet langer met de zee verbonden. De dichtslibbende geulen werken in het voordeel van Brugge.
.
864
.
Pauselijke bemiddeling verzoent Karel de Kale en Boudewijn. Als de schoonzoon van de koning van Frankrijk voert Boudewijn het bewint over verschillende Karolingische graafschappen tussen de Schelde en de Noordzee. Boudewijn krijgt de grafelijke titel, een bruidsschat en Brugge ontwikkelt zich tot het centrum van zijn eigendom. Als leenman van de Franse koning voert hij bewind in de Pagus Flandrensis (de Vlaamse gouw rond Brugge), Waas, Kortrijk en wellicht Gent. Andere bronnen hebben het over een veel kleiner gebied: Torhout, Gistel, Oudenburg en Brugge. Verdedigt de Franse koning zo zijn land tegen de Noormannen? Of zijn de banden nog vriendschappelijk?
.
Brugge slaat de oudst gedateerde munten. De denarius of de zilveren penning draagt aan de ene zijde de K, verwijzend naar Karel de Kale en anderzijds een kruis.
.
866
.
Boudewijn I verkrijgt de Ternaasgouw (Pas de Calais).
.
867
.
Na de dood van Paus Nicolaas I komt het pausdom in een crisis die bijna drie eeuwen, tot 1872 duurt. Tientallen overgangspausen volgen elkaar op, velen van hen sterven geen natuurlijke dood.
Ca. De relieken van Donatianus van Reims worden naar Brugge gebracht. Mogelijks kwam de hele kloostergemeenschap mee uit veiligheidsoverwegingen. Brugge is een bestuurlijk centrum dat ze zal beschermen tegen de Vikingen die driester te werk gaan.
Allereerste vermelding van Veurne als Furnu, een eiland in een zoutwinningsgebied. Veurne ontstond waarschijnlijk bij een burcht die de graaf van Vlaanderen tegen de Vikingen bouwt. In de 10e eeuw vallen Vikingen de plaats aan. De terp in het Sint-Walburgapark is een restant van de burcht en verklaart het straatpatroon dat cirkelvormig verloopt.
Karel de Kale gedraagt zich vreemd en laat zich kaalscheren als teken van onderwerping. Hij is 54. In oktober overlijdt hij.
.
878
De nederlaag van het Deense Great Viking Army in Wessex (bekend als de slag bij Edingtum) resulteert in een verdrag tussen de verslagen Denen en Alfred de Grote. Het dwingt de Vikingen om het gebied te verlaten, waarop ze het Kanaal oversteken en aangevuld met verse manschappen de Lage Landen gaan plunderen. Vijfduizend Noormannen slaan hun winterkampen op in Gent, Kortrijk, Leuven en in de Maasvallei. Brugge, onder leiding van Boudewijn II ontsnapt hieraan. (Was Brugge het bruggenhoofd? Argumenten zijn te vinden in de naamgeving van Brugge en de relaties tussen de graaf en de Denen.)
.
879
.
Boudewijn met de IJzeren arm overlijdt - volgens de overlevering - in de abdij van Sint Bertijns, hét klooster van Vlaanderen. Hij is er begraven, zijn ingewanden en zijn hart brengt men naar de Sint-Pietersabdij in Gent. Boudewijn II van Vlaanderen (ca. °865-+918) de Kale neemt als vijftienjarige tot aan zijn dood de titel van graaf van Vlaanderen over. Zijn bijnaam verwijst naar zijn voorvaderen Karel de Kale en Karel de Grote. In het begin van zijn regeerperiode zijn er weinig documenten die zijn reilen en zeilen documenteren. Niettemin krijgt hij het hard te verduren met de Vikingen, nu die een serieuze nederlaag leden in Engeland. Daar plunderen ze al jaren. Nu ze lik op stuk kregen, richten ze hun terreur nu volop en definitief op Vlaanderen. Van (mogelijke) handelsonderhandelingen (zoals sommige onderzoekers suggereren) is geen sprake meer. In Terwaan delft Boudewijn II het onderspit. Het Vikingenleger trekt brandschattend door de streek en overwintert in de Sint-Baafsabdij in Gent, mogelijks hebben ze er hun kamp voor meerdere jaren. Hun roof- en plundertochten richten zich niet alleen op goederen. Ze nemen mensen mee die ze verhandelen op de Scandinavische slavenmarkten. De monniken van Sint Bavo slaan op de vlucht en nemen het relikwie van Bavo, een volgeling van Sint Amandus en de de stichter van het Sint Baafsklooster mee. Boudewijn II slaagt er in om ringwalburchten te creëren op strategische plaatsen zoals in Brugge, Veurne en Oostburg, in Sint-Winoxbergen en Bourbourg. Ze slaan de verrassingsaanvallen succesvol af en verhinderen de toegang tot het binnenland. De wallen zijn tegenwoordig enkel nog in het stratenpatroon te zien. De vestingen groeien daarna uit tot steden met een kerk, een adminstratie en een markt. Boudewijn II is een slimme kerel en claimt alles wat leegstaat en geplunderd is en werkt zich zo op tot een West-Europese grootgrondbezitters. Als hij overlijdt heerst hij over het huidige West- en Oost-Vlaanderen en een gebied in Noord-Frankrijk.
Boudewijns heerschappij geldt aanvankelijk als hard en gewelddadig tot hij omstreeks 900 zijn positie en die van Vlaanderen veilig stelt. Hij overlijdt in 918 en ligt in de Gentse Sint-Pietersabdij.
In de kronieken van de Sint-Vaastabdij bij Atrecht dat op twee dagmarsen van Kortrijk ligt, rapporteert een monnik over een Deense aanval. "Abt Gozlinus en het leger dat bij hem was besloten tegen de Noormannen ten strijde te trekken. Ze zonden aan hen die aan de overkant van de Schelde woonden een boodschap om op een vaste dag samen te komen, zo dat de enen van hieruit, de anderen van daaruit hen zouden verdelgen. Maar de afloop was niet zoals verhoopt. Niets van wat ze deden liep voorspoedig af, en ze konden maar nauwelijks ontsnappen door schandelijk op de vlucht te slaan. Velen van hen werden gevangen genomen en gedood. De angst en het beven dat de Noormannen verspreidden kwam neer op de inwoners van het land. Uitgelaten over hun overwinning stopten zij niet om dag en nacht kerken in brand te steken en het christelijke volk aan hun juk te onderwerpen. Toen sloegen alle monniken, kanunniken en nonnen, van tussen Schelde en Somme, en van over de Schelde met de relieken van de heiligen op de vlucht, wat ook hun leeftijd of status was. Die Denen spaarden niemand, ook niet wie al van leeftijd was, maar zetten alles te vuur en te zwaard. Gozlinus en zij die bij hem waren zagen dat ze geen weerstand konden bieden. Begin oktober werd het leger ontbonden en ieder keerde naar zijn thuis terug. De Noormannen of Denen echter verwisselden van standplaats en in de maand november bouwden ze in Kortrijk een kamp om er te overwinteren... Een gulzige vlam verteerde het hele land."
In de lente gaan de Vikingen naar Doornik en Reims. Ze verwoesten verschillende kloosters langs de Schelde.
Overwintering van Vikingen in Kortrijk. Van hieruit strijden ze tegen de Menapii of de West-Vlamingen en de Suevi, de Zeeuwen
.
881
Vikingen in Asselt. Ze ondernemen rooftochten en plunderen Maastricht en Sint Vaast (Atrecht), Kamerijk, Amiens en Terwaan.
Aan de monding van de Somme maken de Vikingen rechtsomkeer en nestelen zich in Condé (bovenloop Schelde). Karloman en Lodewijk III stuiten hun opmars bij Saucourt. 8.000 Noormannen laten er het leven. De Frankische cavalerie schrijft de eer op zijn blazoen.[14]
Boudewijn II huwt Elftrudis, de jongste dochter van Alfred de Grote, de koning van Engeland, vermoedelijk om steun tegen de Vikingen te zoeken en de lakenhandel te stimuleren. Vlaanderen heeft zo banden met Frankrijk én Engeland.
Boudewijn II wint het verloren terrein in de zes ontwrichte Karolingische gouwen langzaam terug. In 888 erkent de Franse koning Odo het gezag van de graaf van Vlaanderen in het noorden.
.
892
Koning Arnulf van Karinthië verslaat de Vikingen voorgoed in Leuven tijdens de slag aan de Dijle.
Boudewijn II verjaagt Vikingen na hun nederlaag bij de Slag aan de Dijle.
Middeleeuwse handelsroutes met Brugge als centrum.
Methodius (links) en Cyrillus van Saloniki. Icoon uit de 19de eeuw uit Boekarest.
.
.
Tiende eeuw (901-1000)
Europa ontdekt de erg dodelijke kracht van de kruisboog. Het wapen wordt armborst, arbalest of voetboog genoemd. Haar nadelen zijn de nauwkeurigheid en haar bereik vergeleken met de Engelse handboog. Die laatste reikt 230 meter ver en is snel te laden. De kruisboog is een Chinese uitvinding uit de vierde eeuw v. Chr. In 1066 gebruiken de Normandiërs het bij de verovering van Engeland en in 1096 veroordeelt Paus Urbanus II de kruisboog als 'hatelijk voor God'. In 1139 verbiedt de kerk haar gebruik tegen christenen. Als het gaat om islamitische Arabieren, moslims, heidenen of Saracenen is de kruisboog geen probleem. De foto toont een 14e-eeuwse replica in het museum Emhisarc gebruikt tijdens de slag bij Crécy.
De tiende eeuw kenmerkt zich door
.
De introductie van de kruisboog in Europa.
.
Aan het eind van de eeuw breekt het kasteeltijdperk aan. In het komende halve millennium verrijzen vijftienduizend feodale kastelen in Europa en het Midden Oosten. Een nieuwe beschaving ontstaat die niets van doen heeft met de stadscultuur of het platte land. Het domein brengt de hoofse cultuur voort, daar ontmoet iedereen elkaar, in de hof. Het kasteel is een cultureel centrum (werken uit de oudheid worden er herlezen zoals in de kloosters) en een toevluchtsoord bij vijandelijkheden.
.
Ridders gaan hoge hakken dragen omdat het hen beter vasthoudt in de stijgbeugel. De hoge hak zal een modeverschijnsel zijn voor mannen die willen suggereren dat ze een paard hebben. Vrouwen wachten tot de achttiende eeuw om dit accessoire te dragen, als de rokken ietwat korter worden.
Boudewijn II (879-918) is zo krachtdadig dat Vlaanderen uitgroeit tot een vorstendom.
.
Turkse legers trekken de Alpen over.
.
.
910
.
Stichting Abdij van Cluny door Willem de Vrome van Aquitanië. Willem ziet af van de inkomsten, plaatst de congregatie onder de kerk, zonder dat Rome aanspraak kan maken op de inkomsten. Vanaf 932 richt Cluny nieuwe kloosters op in Europa of plaatst ze kloosters onder haar leiding. Op haar hoogtepunt telt het kloosternetwerk van Cluny meer dan duizend kloosters. De abt bestuurt Cluny, meerdere priors besturen de dochterkloosters.
.
911
Normandiërs, afstammelingen van de Vikingen krijgen een gebied in Noord-Frankrijk in leen.
Richard de Rechtsbrenger verslaat Noorman Rollo bij Chartres.
Na de dood van zijn vader Boudewijn II erft Arnulf de Grote (+965) het grootste (noordelijke) deel van graafschap Vlaanderen, zijn broer Adalolf erft het zuidelijke. Arnulf gaat de geschiedenis in als de stichter van de kerk van Torhout, het Brugse Sint-Donaaskapittel en de Sint-Janskapel in Gent. Hij zal bijna een halve eeuw over Vlaanderen regeren, het kloosterleven en het geestelijk leven stimuleren na de ontreddering die volgde op de strooptochten van de Noormannen. Hij overlijdt in 965 en rust in de Sint-Pietersabdij van Gent.
Tijdens zijn regeerperiode zal Arnulf I de grens van Vlaanderen met Frankrijk tot aan de rivier de Canche verleggen en geeft zijn vorstendom zodoende een stevige zuidgrens tot in Pas de Calais.
Oudste vermelding van Snellegem als Snethlingehem.
.
944
Arnulf I laat op de Brugse burg een achthoekige kapel bouwen geïnspireerd op de Dom van Aken gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw. Later wordt dit de Sint-Donaaskerk.
.
950
De zestigjarige Arnulf I bereikt het hoogtepunt van zijn macht. Hij is uitzonderlijk oud.
Boudewijn III (ca. 940-962), de enige zoon van Arnulf I wordt samen met zijn vader medegraaf van Vlaanderen tot aan zijn vroegtijdige dood in 962. Hij stimuleert de lakenweverij en de viltproductie en richt de jaarmarkten van Brugge en Kortrijk op en sticht Duinkerke.
.
960
Priester Witger schrijft de eerste landsheerlijke genealogie van de graven van Vlaanderen. De Genealogia Arnulfi comtis geeft de derde graaf van Vlaanderen Arnulf I veel aandacht: hij beschikt over koninklijk bloed via zijn oma (de Karolingers) en zijn moeder (de Angelsaksen).
.
962
Boudewijn III overlijdt in 962 aan de pokken tijdens een veldtocht naar Normandië.
.
965
Het vierjarige wezenkind Arnulf II (°Ca.960/965–+988), zoon van Boudewijn III, volgt zijn grootvader op als graaf van Vlaanderen onder de voogdij van de koning van Frankrijk. Lotharius beschermt hem tegen en tot ongenoegen van de Vlaamse edelen. Vlaanderen verbrokkelt in kleinere graafschappen. De regent van Arnulf, Boudewijn Baldzo maakt van Kortrijk een graafschap en de regent Dirk II van Holland wordt graaf van Gent en Waas.
Hugo Capet is de eerste Franse koning en stamvader van de Capetingers. Zijn naam betekent 'Mantel'. Hij zit op de troon tot 996.
.
988
Boudewijn IV met de Baard (ca. °980-+1035) wordt graaf van Vlaanderen voor een langdurig bewind van bijna een halve eeuw tot aan zijn dood. Als eigenaar van de kust-schorren fokt hij schapen en is hij wellicht een vroege wolleverancier voor de Atrechtse draperie. Tijdens zijn bewind krijgt Brugge stadsrechten en hij sticht hij Rijsel. Hij bouwt zijn machtsgebied uit naar de keizerlijke stad Valencijn, naar het Oosten en de rechteroever van de Schelde. Zo gaat hij de verbrokkeling van Vlaanderen tegen.
De Carmina Burana is de vroegst bekende collectie (11de eeuw) van Latijnse goliardenliederen over wijn, vrouwen en satyren. De goliarden zijn rondtrekkende studenten met een geestelijke roeping, de opvolgers van de vaganten. De term verwijst mogelijks naar hun gulzigheid. Deze populaire vagebonden maken zich bekend doordat ze de voeten vegen aan de regel van Benedictus (standvastigheid en nederigheid). Drankgebruik, luidruchtigheid en intellectuele en maatschappijkritische debatten, muziek, jaarmarkten, dorpsfeesten en toneelspel zijn hen niet vreemd.De wentel of spiltrap ontstaat in de elfde eeuw als kloosterlingen zich in de Nederlanden vestigen en stenen kloostertorens en burchttorens bouwen. Deze trappen maken deel uit van de torenmuur. Wenteltrappen zijn smal of van een versmalling voorzien zodat er maar een indringer tegelijk naar boven kan. Wie de versmalling verdedigt kan de eerstkomende vijand bij verrassing doden en blokkeert zo de trap. Andere voordelen: de verdediger staat hoger en kan zijn zwaard handiger gebruiken als de wenteltrap in klokrichting naar boven draait, als hij rechtshandig is tenminste. De indringer heeft last van de trappenspil en de verdediger niet.
.
In de elfde eeuw vormt het graafschap Vlaanderen zich economisch en politiek. Omstreeks de millenniumwisseling vervangt de ijzeren ploeg de houten. Het hoefijzer, de water- en windmolens breiden de menselijke en dierlijke spierkracht uit. De stijgende opbrengsten laten zich voelen in de demografie. Een bevolkingsgroei leidt tot verstedelijking en emigratie. Tegen 1050 is Vlaanderen de meest verstedelijkte samenleving in Europa met het laken als moneymaker. Een groeiende groep mensen laat zich niet langer met landbouw in en specialiseert zich als ambachtsman. In het Kortrijkse stadhuis is een brandraam te zien die deze ambachten opsomt. Het gaat om de volders, de ververs... [verder aanvullen]. Aanvankelijk zijn ze onderbetaald en vormen ze een proletarische kaste. Onderaan de sociale ladder is het voorlopig moeilijk om een vuist te maken. Dat verandert de komende twee eeuwen. Zo zal de volder Jan Heem het na de Brugse Metten tot burgemeester schoppen. De landbouwrevolutie en haar demografisch effect zijn in de Zuidelijke Nederlanden erg voelbaar. Daar, bij de Noordzee stromen talloze stromen en rivieren. Gezien die strategische ligging komt er een economische hoogconjunctuur. De lakenuitvoer gaat naar Rusland en naar de Arabieren. Tegen het einde van de eeuw is Vlaanderen één van de rijkste regio's in de omgeving. Met dank aan het zwakke Franse gezag dat er tot de twaalfde eeuw niet in slaagt om de Vlaamse zelfstandigheid in te perken. De kerk voltrekt haar hiërarchische organisatie in bisdommen, aartsdiakonaten, dekenijen en parochies. Vorsten verzekeren via de Godsvrede veiligheid, orde en rust. Wie ertegen zondigt gaat ter penitentie op bedevaart naar Santiago de Compostella, Rome of Jerusalem en financieren zo de bouw van kerken, kathedralen en hospita langs de pelgrimswegen. De mobiliteit vergemakkelijkt met de uitvinding van de vierwielige kar met een meervoudig gespan. Transport over land vereenvoudigt. Een handelaar voert dagelijks ruim een halve ton graan tot veertig kilometer ver. Landsheren en ridders die op het einde van de eeuw hun domein verlaten voor een kruistocht, laten het namens de Godsvrede zorgeloos achter. De godsvrede met een thuisgebleven rivaal schept rechtszekerheid in plaats van het veterecht. Niettemin ontwikkelt de Ars Amatoria zich, de kunst van het liefhebben op basis van Ovidius' geschriften. De afwezige ridder weze gewaarschuwd!
.
.
Ca. 1000
.
Boudewijn IV deelt Vlaanderen op in kasselrijen. Ze hebben een militaire, bestuurlijke, gerechtelijke en (later) fiscale functie en een burcht. Kortrijk hangt af van Doornik tot het in 1071 een zelfstandige kasselrij wordt.
.
Venetië is de sterkste handelsmacht in de Middellandse zee.
.
1007
Een machtig keizerlijk leger trekt Vlaanderen binnen. De graaf van Vlaanderen, Boudewijn IV met de baard is gevat en gooit het op een akkoord: hij staat Valencijn af (tot hij het opnieuw verwerft in 1015) en verkrijgt het grondgebied van vier ambachten (het Boekhouter Ambacht, het Asseneder Ambacht, het Axeler Ambacht en Hulster Ambacht), Walcheren en de Zeeuwse eilanden.
De Franse monnik Rudophus Glaber vertelt in zijn kroniek over hongersnoden die West-Europa teisteren en hoe mensen zich overgeven aan het kannibalisme. 'O, tegenspoed' zo schrijft hij 'door de vreselijke honger gingen ze mensenvlees eten. Reizigers werden aangevallen door sterke mannen, die hun lichaamsdelen afsneden, kookten en verslonden. Veel mensen die aan de hongersnood ontsnapten en gastvrijheid vroegen voor de nacht, werden door hun gastheren de keel doorgesneden en opgegeten (...) Lichamen van de doden werden op veel plaatsen weer opgegraven om de honger te stillen.'[16] Leg hier het verband met deel II van deze cursus en luister, indien je dit nog niet deed naar dit fragment.
Boudewijn V van Rijsel (°ca. 1013 - Rijsel? - +1067) volgt zijn vader op als graaf van Vlaanderen tot aan zijn dood. Zijn grafelijke gezag verstevigt hij door het bestuur te reorganiseren en de bevoegdheid van de kloostervoogden te beperken. Het dunbevolkte en ongecultiveerde centrale gedeelte van het graafschap verbindt hij met de rijke steden aan de kust en de Schelde via de stedengordel Torhout, Ieper, Mesen, Rijsel, Kassel en Ariën. Deze stichtingen worden hoofdplaatsen van de nieuw gestichte kasselrijen. Hun jaarmarkt moet kooplui aantrekken. Boudewijn V zet de Oostwaartse veroveringen van zijn vader verder. Vlaanderen verwerft de gebieden tussen de Schelde en de Dender: het land van Aalst, Dendermonde, Bornem.
.
1047
Graaf Boudewijn IV neemt de burcht en het havenstadje Ename in bezit.
(Ca.). De wellicht oudste beschrijving van buskruit duikt op in de militaire encyclopedie Wu Ching tsung Yao. Het als lastig te vinden salpeter komt wellicht van China.
.
1051
Het huwelijk tussen Boudewijn VI van Vlaanderen en Richildis, de weduwe van de graaf van Henegouwen verenigt de twee vorstendommen een eerste keer.
.
1054
Het Oosters Schisma splitst de westerse en de oosters-orthodoxe kerken (Griekenland, Oekraïne, Rusland...). Aanvankelijk erkent het christendom drie patriarchen: de bisschop van Rome, de bisschop van Alexandrië en de bisschop van Antiochië. In 451 voegt ze daar de bisschop van Constantinopel en die van Jeruzalem aan toe. De bisschop van Rome heeft als paus de hoogste status. Factoren die Oost en West uiteendrijven zijn de taal (Latijn versus Grieks), de rituelen, de concurrentie tussen Rome met de paus en het feit dat het Oosten Constantinopel als het "nieuwe Rome" ziet. Het Westen bestrijdt het priesterhuwelijk, het Oosten staat het toe. Alleen de bisschop is er celibatair. Architecturaal komt een andere vormentaal tot stand. In het Westen ontstaat de sobere Romaanse bouwkunst, de oosters-orthodoxe kerk ontwikkelt de rijke Byzantijnse stijl met goud en mozaïek.
.
1060
Het aanzien van Boudewijns V is zo groot dat hij bij de dood van de koning Hendrik I van Frankrijk de voogdij verkrijgt over de minderjarige troonopvolger Filips I.
.
1063
Boudewijn V van Vlaanderen sticht een benedictijnenklooster in Ename: de Sint-Salvatorabdij. In deze regio van Scheldemeersen is er op de landtong van een meander sinds 974 een 'buitengewone sterke' burcht, een haven en een handelsnederzetting die samen met Antwerpen en Valenciennes de grens met het Duitse keizerrijk verdedigt. Godfried van Verdun en zijn vrouw Mathilde van Saksen (weduwe van de Vlaamse graaf Boudewijn III) bouwden eertijds de omwalling en de Onze-Lieve-Vrouwkapel met een kapittel.
.
1066
Veel Vlaamse ridders nemen deel aan de Normandische invasie van Engeland en slag bij Hastings, in beeld gebracht door het tapijt van Bayeux. Willem de Veroveraar gekroond tot koning van Engeland.
Boudewijn V steunt zijn schoonzoon Willem de Veroveraar (gehuwd met Mathilde van Vlaanderen).
.
1067
Boudewijn V overlijdt en is begraven in de Gentse Sint-Pietersabdij. Boudewijn VI van Hasnon (ca. 1030–1070) volgt hem voor drie jaar (tot aan diens dood) op. Sinds 1051 is hij Boudewijn I van Henegouwen.
.
1068
Op Pinksteren is er de kroning van Mathilde van Vlaanderen tot koningin van Engeland in Westminster Abbey. Ze regeert bij afwezigheid van Willem in zijn naam. Mathilde is in Engeland als Willem in Normandië vertoeft en omgekeerd.
Mathilde van Vlaanderen (beeld in de Jardin du Luxembourg) is begraven in de abbaye aux Dames te Caen.
.
1070
Arnulf III (ca. 1055–1071) de Ongelukkige volgt als graaf van Vlaanderen en Henegouwen zijn vader op. Zijn oom, Robrecht de Fries (de broer van Boudewijn VI, gehuwd met Geertrui van Holland) beticht de vijftienjarige Arnulf van tirannie. Bij de Vlaamse onderdanen heerst er ontevredenheid omdat de moeder van Arnulf, Richildis, haar beleid teveel op Henegouwen richt.
Slag bij Kassel met de confrontatie tussen Arnulf III en Robrecht de Fries. De eerste sneuvelt, de tweede krijgt de titel graaf van Vlaanderen en krijgt erkenning door de Franse koning. Henegouwen blijft in handen van Richildis.
Kortrijk wordt een zelfstandige kasselrijen met een militaire, bestuurlijke, gerechtelijke en fiscale functie (en een burcht?).
.
1072
Paus Gregorius VII gekroond. Naar hem is de Gregoriaanse hervorming genoemd. Niet dat hij ze op gang bracht, hij is er de motor van door zijn weerstand tegen de verkoop van de kerkelijke ambten en het hernieuwde verplichte celibaat.
De monniken van het rijkste klooster van Vlaanderen, de Gentse Sint-Pietersabdij maken de relieken van Sint Bertulfus afhandig van het kapittel in Harelbeke.
.
1081
Sint-Arnoldus verkozen tot bisschop van Soissons. Later predikt hij in Torhout tijdens een vredesmissie. Hij komt in opdracht van de paus naar Vlaanderen als bemiddelaar in het conflict tussen het opstandige volk en de hartvochtige graaf Robrecht I de Fries. In het museumkasteel van Loppem hangt een wandschilderij dat de twee belangrijkste momenten uit zijn leven voorstelt: hij bedaart het opgehitste Vlaamse volk en brengt de graaf tot rede.
.
1084
Sint-Arnoldus sticht en bouwt (waarschijnlijk) in Oudenburg de Sint-Pietersabdij voor de Benedictijnen. Hij gebruikt hiervoor de zwarte, stevige Doornikse steen die het Romeinse castellum fundeerde en omwalde. Tijdens een pestepidemie laat hij water koken, roert er in met zijn staf en maakt er bier van. Het maakt hem tot beschermheilige van de herbergiers en de brouwers.
.
1085
Paus Gregorius VII overlijdt. De moeilijkheden voor het pausdom zijn niet voorbij. Het behoudsgezinde deel van de clerus verzet zich tegen de Gregoriaanse hervorming.
.
1087
.
Moorse invallen in Spanje.
.
Sint Arnoldus overlijdt.
.
Na de verloren slag bij Hattin neemt Saladin Jerusalem in. De kruisvaarders zijn teruggedrongen tot op een smalle kuststrook.
Robrecht de Fries keert terug van een bedevaart naar het Oosten. In Constantinopel belooft hij de keizer 500 Vlaamse ridders te sturen om de strijd aan te gaan met de Turken. Op dit moment is er nog geen sprake van kruistochten, niettemin zal deze bedevaart veel indruk maken op zijn zoon, de latere Robrecht van Jerusalem, een vroege en succesrijke kruisvaarder die samen met Godfried van Bouillon Jerusalem zal veroveren.
.
1091
Bernardus van Clairvaux (+1153) geboren. Hij zal de basis leggen voor de Bernardijnse spiritualiteit, een terugkeer naar de idealen van bekering en armoede en een strikte regel van Benedictus.
Akko is de nieuwe, veroverde stad van de kruisvaarders die slechts nog over een smalle kuststrook beschikken.
Robert II van Vlaanderen trekt samen met Godfried van Bouillon op. De eerste kruistocht is een feit. Dit romantisch tafereel is te zien in de collectie van Versailles en toont een Vlaamse leeuw die op dat moment nog niet als symbool wordt gebruikt.
♣ In Clermont roept paus Urbanus II (Ca. 1035/1042–1099) op tot de eerste kruistocht. In 1095 en 1096 reist hij door Frankrijk en spoort iedereen aan zijn 'kruis op te nemen tegen de vijanden van het geloof.' Hij richt zich met een brief tot de graaf van Vlaanderen. Op het moment dat de paus de christenen aanspoort om de heilige plaatsen te heroveren op de Turken, leidt hij een zwervend bestaan, verdreven uit Rome. Bij de opening van zijn kerkvergadering is hij weinig diplomatisch: hij excommuniceert zijn gastheer, de Franse kroon in wiens land hij zich bevindt. Sinds 638 hebben de moslims Jerusalem in bezit en bouwen ze een wereldrijk uit. Europese christenen blijven als pelgrim naar de stad reizen, nu eerder uit boetedoening dan uit persoonlijke contemplatie. Het uiteenvallen van het moslimrijk in deze eeuw ontaardt in moslimstaatjes die elkaar bestrijden en pelgrims afslachten. Eind tiende eeuw is er een toename van het aantal pelgrims, ondanks de gewapende botsingen in de regio. In Europa is het niet anders. De kerk lijkt een corrupt instituut en daar zorgen oorlogszuchtige leenmannen voor versnippering. Om de Europese samenhang en slagkracht te herstellen, de kerk te zuiveren bedenkt de paus een heilige oorlog. In koortsachtig tempo voegen boeren, ridders, leenmannen, edelen en geestelijken zich bij de bestaande legers te voegen en beginnen als bewapende pelgrims een reis naar Jerusalem. Van de 80.000 mensen halen er 12.000 het doel. Ze slachten wie zich binnen de stadsmuren bevindt en maken Jerusalem bijna een eeuw tot kruisvaarders-hoofdstad. In 1187 zal Saladin de stad heroveren. Robertus Monachus noteerde een toespraak van Urbanus II waarmee alles startte. Hij richt zich tot het ras van de Franken die door God zijn uitverkoren en bedreigd zijn. Uit Jerusalem en de Constantinopel komt het 'vreselijke verhaal' dat het 'vervloekte ras' van de Perzen de christenheid binnenviel. Hij heeft het over zwaarden, plunderingen, ontvolking, wrede martelingen, vernietigde kerken en altaars, onreinheid en de besnijdenis van christenen en zijn propaganda werkt.[17] Hij gebruikt hierbij de tuinmetafoor en verwijst naar het aards paradijs: 'Jerusalem is de navel van de wereld, het land is vruchtbaarder dan ieder ander land, als een andere Tuin der Lusten' waarop Godfried van Bouillon al zijn bezit verkoopt en met Robrecht II van Vlaanderen afreist. Zijn Vlaanderen is zo rijk en bekostigt het ridderleger. Er volgen acht kruistochten tot in 1291, negen kruistochten dus in bijna twee eeuwen. Dat is ongeveer één per twintig jaar. Elke generatie lijkt zijn kruistocht te ondernemen.
.
1096
De Eerste Kruistocht duurt tot 1099 onder het bewind van Urbanus II om de heilige plaatsen in Palestina op de islam te veroveren.
Vanaf augustus trekken vier legers naar Constantinopel. De provincalen uit Zuid-Frankrijk onder leiding van Raymond van Toulouse, de Normandiërs uit Zuid-Italië, het Lotharische leger onder leiding van Godfried van Bouillon en het leger van de Vlaamse graaf. Eind december bereiken ze het rijk van de Noormannen in Zuid-Italië.
In mei komen de Vlaamse kruisvaarders aan in Constantinopel. Die van Constantinopel zijn op hun hoede, enkele maanden eerder passeerde een bende stropers onder leiding van Pieter de Kluizenaar op volkskruistocht.
De kruisvaarders veroveren met een list Antiochië. Deze hindernis richting Jerusalem telt 360 wachttorens.
.
1099
.
Slag om Jeruzalem. Op 15 juli valt de heilige stad in de handen van de eerste kruisvaarders. De muur rond de stad zit vol ingenieuze schiet- en kijkgaten, ondergrondse en geheime gangen. Die kennis nemen de kruisvaarders mee naar huis. De verovering is aan de legers van Godfried van Bouillon (de morele leider van de kruistocht) en Robrecht II te danken. Het bloedvergieten spaart vrouwen noch kinderen, de wreedaardigheden en de moordpartijen ondermijnen alle kansen op een latere samenwerking met de islam en bedreigen alle christenen in de regio. De expeditie verdrijft de moslims uit een stad waar ze het eeuwenlang voor het zeggen hebben en verdienen zo hun route naar de hemel, die Paus Urbanus II in 1095 openstelde met de kwijtschelding van alle zonden. De stadstaten in Italië zien in de spirituele verovering een commerciële en materiële opportuniteit. Nog voor de kruisvaarder Jerusalem bereiken, gaan schepen uit Venetië, Genua en Pisa in die richting uit.
De inname van Jeruzalem markeert de succesrijke Eerste Kruistocht.
ologna heeft de oudste universiteit ter wereld. Zestig tot zeventig jaar later kwam de Sorbonne.
.
.
Twaalfde eeuw (1101-1200)
Als het werk van de Perz Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi (Perzisch: محمد بن موسى الخوارزمي) in het Latijn vertaald wordt doen de algebra met het Indische symbool "0" en de Arabische cijfers hun intrede in de Europese wiskunde. Dat telt een stuk makkelijker dan de Romeinse cijfers.
.
De twaalfde eeuw gaat de geschiedenis in als het cisterciënzertijdperk. Johan Huizinga omschrijft ze als 'de eeuw van Bernard van Clairvaux en van Abaelard (1079-1142) van de volgroeide feodaliteit, van de lyriek van goliarden en troubadours, van de bloei der steden en van de kruistochten in vollen gang - schitterend, verheven en jammerlijk'. Een tijdgenoot, Adelard van Bath (1080-1152) schrijft in zijn Quaestiones Naturales 'Als we de verbazende rationele schoonheid van het heelal waarin we wonen de rug toekeren, verdienden we eruit gezet te worden, als een gast die geen waardering heeft voor het huis dat hij ontvangt.' In Antiochië en in Damasucs zoekt hij in boekhandels naar rekentabellen en zo introduceert hij de wiskunde in Europa. Terug thuis vindt hij 'de vorsten barbaars, de bisschoppen drankzuchtige, de rechters omkoopbaar, de patroons onbetrouwbaar....' een idee die het Oosten hoger aanschrijft dat het Westelijke Christendom. Daniël van Morley deelt op het einde van de eeuw zijn idee. De Arabische arts Averroes (1126-1198), geboren in het Islamitische Cordoba, introduceert de werken van Aristoteles (384-322) en neemt de vrees weg dat zijn teksten verloren zijn gegaan. Mode doet haar intrede. Schoenen, jassen en kapsels zijn niet langer een gebruiksvoorwerp. Ze maken het mogelijk om zich te onderscheiden van de ander. Een overbevolking in Vlaanderen doet mensen emigreren naar moerasgebieden in Duitsland omdat de landbouw en de grafelijke belastingen geen antwoord bieden op de demografische crisis. Vaak zoeken die migranten streken op die qua fysionomie gelijkaardig zijn met hun thuissituatie. De Romeinse heerweg van Boulogne naar Keulen die in Kortrijk passeert, wordt stilaan minder gebruikt, een nieuwe weg verbindt Keulen met Brugge, Gent en Aalst. Anderen gaan als kruisvaarder naar het Oosten en brengen Oosterse ideeën (zoals het verplegen van zieken in hospitalen) mee naar Europa. Om de ridders te garanderen dat hun gebied of hun vrouw niet wordt ingenomen door een rivaal, zorgt de zogenaamde godsvrede, een vinding uit de 11de eeuw. Wie die overtreedt, wordt gestraft met het levend koken of met ophanging.' Wie thuisblijft ziet zijn dorp of stad van structuur veranderen; houten omheiningen maken plaats voor stenen muren. De transportmogelijkheden laten het vervoer van rotsen en stenen sinds de vorige eeuw toe. Tenslotte doet een nieuw fenomeen zijn intrede. Het mannentekort dat de kruistochten veroorzaken, zorgt dat vrouwen vaker apart of in kleine groepen leven. Sommigen onder hen trekken rond om een soort van evangelie te verkondigen. In de volgende eeuw zal dit leiden tot de stichting van de begijnhoven. In de geneeskunde is er tot nu toe geen dominante groep. Verschillende mensen bieden hun hulp aan, vroedvrouwen, heksen, apothekers, barbiers... Na de twaalfde eeuw komt er een opleiding. Tijdens hun Kruistochten (1096-1270) ontdekken de Europeanen de verfijnde beschaving van Muzelmannen in het Nabije Oosten. Hun tuinen bieden zaad en inspiratie voor de Europese tuin die de eigenaar, de kruisvaarder toelaat tot pronken. Het koudere klimaat remt de rage.
.
.
Eerste decennium
.
1104
.
Keizer Hendrik V van Duitsland versterkt de Antwerpse burcht en verhoogd de muren van vijf tot twaalf meter en verdikt ze van 1,35 naar twee meter.
Boudewijn VII bijgenaamd Hapkin of met de Bijl, wordt graaf van Vlaanderen tot aan zijn dood.
.
1112
Bernardus van Clairvaux treedt in, in Cïteaux. Zijn Predicatie focust op het lijden van Christus en menselijkheid. Daarmee fundeert hij de ideologische basis van het begijnhofwezen en polimiseert hij de Katharen, tijdgenoten die het dogma van de menswording verwerpen.
.
1115
Bernardus van Clairvaux sticht de abdij van Clairvaux in Ville-sous-la-Ferté.
.
1118
Na een ernstige ziekte overlijdt Boudewijn I van Jerusalem. Zijn neef volgt hem op tot 1131.
Om het Koninkrijk Jeruzalem te verdedigen worden speciale genootschappen opgericht, waaronder de stichting van de ridderorde der Tempeliers. Hun naam hebben ze te danken aan hun eerste verblijfsplaats, in de buurt van de Tempel van Salomo.
.
1119
Boudewijn VII bijgenaamd Hapkin of met de Bijl overlijdt aan zijn kwetsuren in Roeselare. Zijn dood betekent voor Vlaanderen het verlies van de laatste rechtstreekse nakomeling van Boudewijn I. Op zijn sterfbed duidt de graaf van Vlaanderen zijn neef Karel van Denemarken aan als opvolger.
Toegangspoort tot het abdijpaleis. Hoofdingang van de huidige gevangenis.
Gravure uit de 18de eeuw.
Chapelle Saint-Anne.
Meubel.
Abdij.
Hotel Bernard
Cour d'honneru
.
.
Derde decennium
De gotiek begint in 1122 in de abdij van Saint-Denis bij Parijs die sinds de achtste eeuw de Franse vorsten bijzet. Abt Suger start de verbouwing. Waar hij zijn inspiratie haalt, is onduidelijk. Zijn het kruistochten die de Arabische meetkunde meebrengen en de bouwkunde stimuleren? De Kruisvaarder brengen inderdaad Oosterse ideeën mee naar Europa, waaronder het vier eeuwen oude werk van de Perz Mohammed ibn Moesa al-Chwarizmi (محمد بن موسى الخوارزمي) dat naar het Latijn wordt vertaald. Zijn algebra met het Indische symbool "0" en de Arabische cijfers geven de Europese wiskunde een duw in de rug. Al-Chwarizmi of 'de grootvader van de informatica' is een vroege wiskundewetenschapper, geograaf en astroloog die schrijft over de mechanische klok, het astrolabium en de zonnewijzer. Het algoritme is zijn vinding en "algoritme" en "algorisme" zijn van zijn naam afgeleid. Hij is geboren tussen 780 en 800 en sterft tussen 840 en 845. Toch zijn de Gotische kerken geen radicale breuk met hun Romaanse tegenhanger. Beiden hebben een plattegrond in de vorm van een Latijns kruis met het altaar in het Oosten. Wat nieuw is, is de combinatie van kruisribgewelf, de spitsboog, de steunbeer, de luchtboog, gewelven en de pilaren. Die zorgen dat dikke, donkere, dragende tussenmuren niet meer nodig zijn. Ze creëren een sterke, verticale skeletconstructie met plaats voor hoge brandramen. De ruime en lichte Saint-Denis maakt indruk en de bouwstijl - die voorlopig geen naam draagt - verspreidt zich over Europa. De term 'gotiek' komt uit de Renaissance en verwijst naar de GermaanseGoten (hoewel die niets met deze bouwkunst te maken hebben) om te spotten met een bouwstijl die intellectuelen in het algemeen en de Italiaanse architect Giorgio Vasari in het bijzonder smaakloos, primitief en barbaars vinden. De Renaissancemens kijkt - hoewel hij veel gemeenschappelijk heeft met de Middeleeuwer - neerbuigend op het millennium dat hem scheidt van de oudheid. Toen Vasari voor de hertog van Farnese in 1546 een kunststudie maakt, bestempelt hij de laatmiddeleeuwse, verticale kunst als een dwaling. De naam is een scheldwoord: de Goten zorgden voor de val van het Romeinse Rijk.
Paus Calixtus II roept in Rome het eerste Lateraanse Concilie bijeen en stelt dat de kruistochten zich behalve op het Oosten, ook op Spanje en Portugal mogen richten. Het is het eerste Concilie in het Westen sinds 1054. Andere onderwerpen zijn de investituurstrijd en het concordaat van Worms.
.
1124-1125
.
Hongersnood in Europa. Karel de Goede neemt maatregelen die erger voorkomen. Galbert van Brugge schrijft een verslag over de graaf die in Brugge en in zijn andere steden elke dag honderd armen van eten voorziet en een verbod oplegt op het brouwen van bier, een drank die in tijden van hongersnood contraproductief is.
.
Bernard van Chartres is nu kanselier van de kathedraalschool van Chartres. Hij is er sinds 1115. De uitdrukking 'dwergen staan op de schouders van reuzen' komt van hem en betekent dat de waarheid ontdekken alleen kan door verder te bouwen op eerdere ontdekkingen. Een bewijs dat hij na 1124 nog leeft, is er niet.
.
1126
.
1127
.
Na de moord op Karel de Goede voor het altaar in de Brugse Sint-Donaaskerk, door de Erembouds, een niet adelijke familie volgen beroerten. De gedachte om de Vlaamse steden stadsrechten te geven ontstaat. Brugge en Kortrijk zijn kanshebbers.
.
De afsluiting van de woltoevoer van Engeland naar Vlaanderen veroorzaakt onrust en ontregelt de Vlaamse lakenindustrie.
.
Op aandringen van de koning van Frankrijk wordt Willem Clito (1102– +Aalst 1128) Graaf van Vlaanderen. Vlaanderen belandt in een verwarde politieke crisis. Het ongenoegen van veel Vlaamse edelen is groot omdat anderen aanspraak maken op de troon zoals Willem van Ieper en Diederik van de Elzas. De eerste wordt in april gevangengezet, de tweede wordt verslagen op 21 juni 1128 in de slag om Axpoele bij Ruiselede. Diederik vlucht naar het opstandige Aalst waar de burgerij onder leiding van Iwein van Aalst hem verwelkomt.
In de Vlaamse steden - 'nederzettingen' - Ieper, Rijsel, Torhout en Mesen roept de Vlaamse graaf de markt in het leven. Zijn bescherming zorgt dat die kan functioneren. In ruil voor tolheffingen beschermt 'De vrede van de markt' de kooplui onderweg, op weg naar de andere markt. Een marktperiode duurt een maand, ergens tussen eind februari en begin november. Sommige kooplui zijn ook internationaal georiënteerd en reizen in de tussenpozen door naar Engeland, Noord-Frankrijk of de Champagnestreek.
Diederik van de Elzas wordt graaf van Vlaanderen voor een periode van veertig jaar, tot aan zijn dood in 1168. Bij zijn burcht laat hij een kapel voor de heilige Basilius (circa 330-379) bouwen, de latere bloedkapel.
Nieuwtestamentische evangelisten op de schouders van hun collega's uit het oude op een roosvenster in Chartres.
.
.
Vierde decennium: de duinenabdij groeit
♣ Dit schilderij van Pieter Pourbus (ca 1523-1584) toont de Duinenabdij bij Koksijde in de zestiende eeuw. Haar oorsprong gaat terug op de eerste helft van de twaalfde eeuw. De baksteken van het complex zijn van eigen productie. Een zanderig neerhof groeit uit tot een abdij met poort, een omheining, een kerk, een klooster met een monnikenvleugel, een kapittelzaal, een lekenbroedersvleugel met de stapelplaats, een refter en keuken, een infirmerie, een bibliotheek, nuts- en werkgebouwen, een waterhuis, een brouwerij, een gasthuis, twee windmolens en een Rosmolen, boomgaarden en tuinen. Onder impuls van Bernardus sluit de abdij aan bij de cisterciënzers met als leuze 'Maak van de nood een deugd'. Bij het begin van de eeuw vestigde kluizenaar Ligerius zich in de duinen bij Veurne, een parochie Koksijde). Daar groeit eind jaren twintig een gemeenschap onder de leiding van de eerste abten Fulco en Robrecht van Brugge die in 1153 Bernardus in Clairvaux zal opvolgen. De gemeenschap groeit snel, legt de basis voor het uithof Synthe bij Duinkerke en heeft Engelse contacten. Abdij Ter Doest is de dochterabdij en er komt domeinbezit in Zeeland, de Vier Ambachten, er zijn tientallen uithoven, pachthoeven en -gronden, waaronder Ten Bogaerde, refugehuizen. Er is zelfs een eigen handelsvloot. Midden dertiende eeuw is een hoogtepunt: ongeveer 370 monniken en lekenbroeders beheren een domein van 10.000 ha, in België, Frankrijk, Nederland en Engeland, met uithoven en schuren. Abdijproblemen zijn de steeds terugkerende overstromingen, de droogleggingen en de domeinverbrokkeling. Abten behoren tot de entourage van de Vlaamse graaf. In het conflict bij het begin van de veertiende eeuw kiest de abt de Franse kant. Na de Guldensporenslag vlucht hij naar Parijs. In 1566 houdt de Beeldenstorm er lelijk huis. Kunst raakt vernield en de unieke bibliotheek gaat teloor. Na het herstel van het katholiek-Spaanse gezag vestigden de monniken zich in Brugge en in Nieuwpoort. De Duinheren organiseren de afbraak van de abdij en halen in 1623 een loden kist boven met resten van Idesbaldus. De devotie houdt tot op heden stand. De handschriften zijn bewaard in het Grootseminarie en de Biekorf in Brugge.
.
1130
.
De kerk kant zich tegen de tornooien en besluit om ridders die omkomen tijdens deze spelen (tornooi verwijst naar tournez, het draaien van het paard) niet langer in gewijde grond te begraven.
Na een overstroming ontstaat het Zwin, een zee-arm die Brugge met de Noordzee verbindt. Brugge heeft intussen al een ringmuur.
.
Diederik van de Elzas huwt zijn tweede vrouw Sibylla en is zo de schoonzoon van de koning van Jerusalem. Drie keer trekt ze met hem naar het Oosten.
.
1135
.
1136
.
Na het eerdere huwelijk van Melisende (1105-1161), de dochter van Boudewijn II van Jeruzalem en Fulco van Jeruzalem, een huwelijk dat aanvankelijk niet zo gesmeerd liep en nadat er een tweede zoon ter wereld komt, krijgt het jonge kruisvaarders koninkrijk Jeruzalem een ander gezicht. De bevolking is een bont amalgaam van de tweede generatie Frankische kolonisten, nieuwkomers uit Europa, Turken, Syriërs, Arabieren, joden en christenen. Deze smeltkroes produceert nieuwe kunst zoals het beroemde Melisende Psalter en een nieuwe stad wordt letterlijk van de grond af opgebouwd.
.
1137
.
1138
.
1139
.
In de kruisvaarderstaten is de toestand kritiek. Diederik van de Elzas landt met zijn Vlaamse ridders voor de kusten van Palestina als pelgrim, niet als kruisvaarder. In tegenstelling met zijn voorganger Robrecht II aast hij op fortuin. Fulco van Anjou, Diederiks schoonvader heeft echter met zoveel moeilijkheden te kampen dat hij Diederik verzoekt om met zijn kleine ridderleger de Jordaan over te steken om de Turkse bende aldaar een lesje te leren.
Het heilig bloed in Brugge, meegebracht door Diederik van de Elzas. De productie van boeken, religieuze kunstvoorwerpen en relieken in de kruisvaardersstaat Jeruzalem is een onderdeel Melisendes beleid. De historicus Dan Jones schrijft dat welstellende pelgrims (of met connecties) deze souvenirs meebrengen. In de vroege dagen van de regering van Melisende en Fulco - bracht het hen op een idee of gaan ze gewoon in op vraag/aanbod? - zendt het Duits klooster van Denkenhof (gewijd aan het Heilige Graf) een delegatie die de splinters van het Ware Kruis in handen moet krijgen. De fragmenten, geschonken door patriarch, komen naar Beieren in een zilveren en vergulde reliekhouder met parels, amethisten en steentjes van Golgotha. Andere voorwerpen die de weg de naar het Westen vinden zijn Islamitische stoffen en bekers die lijken op fantasiedieren of wilde beelden. Latijnse ateliers in het Westen maken deze import uit het Heilige Land na om te aan de (nieuwe) vraag naar religieuze voorwerpen.'[18]
.
1140
(Ca.) Een mogelijke vermelding van het Kortrijkse laken in het Spaanse epos Poema de Mio Cid.
.
1141
Aan de herinwijding van de Tempelberg gaan renovaties en decoraties vooraf.
.
1142
Een poging om Lissabon te heroveren op de Islamisten door Alfonso Henriques mislukt, ondanks de hulp van de zeventig schepen uit het land van de Galliërs.
Fulco van Jeruzalem komt om bij een jachtpartij. Zijn 13 jarige zoon Boudewijn III volgt hem op. De Turken gebruiken de situatie om hun gebieden te heroveren.
.
1144
.
Turken omsingelen Edessa en overmeesteren een uitgestrekt deel van het Graafschap Edessa. Een tegenslag voor de kruisvaarders. Europa roept op om versterkingen, de expeditie gaat de geschiedenis in als de tweede kruistocht met de charismatische Bernardus van Clairvaux als animator. Hij beseft dat het kwijtschelden van de zonden niet voldoende is als motivator. 'Laat ik degenen onder u die kooplieden bent - mannen die uit zijn op een handeltje - erop wijzen welke kansen er aan deze grote onderneming zijn verbonden. Laat ze niet lopen.'
.
1145
De voorbereidingen voor de Tweede Kruistocht starten. Die zal duren tot 1149.
.
1146
De cistercienzermonnikBernardus van Clairvaux is dé promotor van de tweede kruistocht. Zijn inspirerende diplomatische predik in Vézelay (waar de Vlaamse graaf op dat moment is) brengt eensgezindheid binnen Europa. Behalve Edessa en Jerusalem staat de verovering van Spanje op het programma. Zelf trekt Bernardus niet op kruistocht, zijn gezondheid is te zwak. In tegenstelling tot zijn voorganger (Urbanus II in Clermont) zakt Bernardus van Clairvaux wel af naar Vlaanderen om de kruistocht te promoten. Hij doet Atrecht aan en Sint-Omaars (met de Abdij van Sint-Bertinus). In Ieper ontmoet hij de graaf van Vlaanderen, Diederik van de Elzas. Daarna gaat zijn tocht naar Veurne, Brugge en Affligem op de grens met het vorstendom Brabant. De monniken kregen er zijn staf en zijn kruis.
In mei verlaat Diederik van de Elzas Vlaanderen op weg naar Constantinopel - de uitvalsbasis voor deze tweede kruistocht - dat hij in oktober bereikt.
In juli verschijnen er kruisvaarders voor de poorten van Lissabon. De slag om Lissabon, de rijkste handelsstad in de 12de eeuw start. Een zekere priester Raol schrijft een verslag en laat de geschiedenis van de stad teruggaan op Odysseus.
Het hoge Castelo de São Jorge in Lissabon kijkt uit over de Taag. De fundamenten stammen uit de 6e eeuw voor Christus. In 1147 wordt het op de Moren veroverd. 'Met het oog daarop was Lissabon, de welvarende haven die 300 kilometer ten zuiden van Porto en 13 kilometer ver in de monding van de rivier de Taag lag, het lucratiefste en strategisch belangrijkste doelwit van allemaal. Het was een zeer goed te verdedigen haven die handelscontacten met West-Afrika onderhield en via het dal van de Taag uitstekende verbindingen landinwaarts had. Een zekere priester Raol, een bijzonder geestdriftige Anglo-Normandische geestelijke schreef een gedetailleerd verslag over de Slag om Lissabon van 1147 en legde de legende vast dat de stad in de oudheid gesticht was door Odysseus. In zijn eigen dagen produceerde Lissabon een weelderig banket aan natuurlijke voedingswaren: vis en schaaldieren, vogels in overvloed, citrusvruchten en olijven, zout en honing, druiven en granaatappels en meer vijgen dan de zestigduizend families die in de stad woonden konden opeten. De Taag liet in de vroege lente goudkorrels achter op zijn oevers, terwijl de kooplieden nog veel meer van het edele metaal het hele jaar door aanvoerden uit Afrika. Lissabon was, meende Raol, "de rijkste van heel Afrika en een groot deel van Europa." (...) En zo gebeurde het dat wel tienduizend pelgrim-soldaten van de Britse Eilanden en uit de Lage Landen op 23 mei 1147 vanuit Dartmouth aan de zuidkust van Engeland zee kozen met en reusachtige vloot van honderdvierenzestig schepen. Voordat ze vertrokken, spraken ze onderling regels af, bedoeld om de vrede te bewaren in een leger van strijders die veel verschillende talen spraken en uit vele landen kwamen. (...) Het beleg van Lissabon begon eind juni met voortdurende gevechten tussen moslims die de voorsteden buiten de stadsmuren verdedigden en kruisvaarders die hun schepen in een inham van de Taag aan land brachten en voet aan wal zetten. (...) Op 1 juli bestormden met slingers en bogen gewapende voetsoldaten de voorsteden van Lissabon. Huizen werden platgebrand. Inwoners vluchten. In de kampen van de kruisvaarders begonnen de in belegeringstechniek gespecialiseerde troepen, onder wie een expert die uit Pisa was gehaald, aan de bouw van torens en beschermende kooien die katten en zeugen werden genoemd, alsmede een aantal reusachtige mangonellen die na voltooiing de stadsmuren samen met vijfhonderd stenen per uur konden bombarderen. Sappeurs groeven een tunnel om de funderingen van de muren te verwoesten. Er werd ernstig nagedacht over de bouw van een drijvend fort van torens, bevestigd op onderling verbonden boten, om de versterkingen vanaf de rivier te kunnen aanvallen.'[19]
.
1148
De lymfatische Lodewijk VII heeft een jaloers conflict met zijn vrouw, Eleonora van Aquitanië in... Antiochië. Zonder dralen beveelt hij zijn leger om de tweede kruistocht te verlaten. Deze kruistocht bereikt zijn doel niet: de Turkse bedreiging (het rijk van Nur-el-Din) wordt met rust gelaten en de kruisvaarders bestrijden de bondgenoten van Jeruzalem.
De Duitse keizer verlaat Palestina in Akko. De Franse koning en Diederik van de Elzas overwinteren in Jeruzalem. Bij zijn afreis ontvangt hij van zijn schoonbroer het Heilig Bloed als relikwie.
Ca. Ysengrimus als voorloper van Reinaert de Vos is een Latijns gedicht dat waarschijnlijk in Gent is geschreven.
(Of vroeger) Het Sint-Janshospitaal in Brugge komt tot stand en is een van de oudste zieken-zorginstellingen in Europa. Het woord hospitaal komt van 'hospes' wat gast wil zeggen. Pelgrims zijn er evenzeer welkom. De conclusies berusten op opgravingen in 1983 en 1997. Die wijzen op een rechthoekige zaal aan de Mariastraat.
Diederik van de Elzas trekt opnieuw naar het Oosten en landt in Beiroet. Zijn vrouw Sibylla en een aantal Vlaamse ridders reizen met hem mee. Het beleid van het graafschap Vlaanderen heeft hij overgedragen aan zijn zoon, Filips van de Elzas.
.
.
1158
.
.
♣ Winchester bouwt zijn Hospital of St Mary Magdalen: rond de tuin komt een muur om veiligheidsredenen.
.
1159
.
.
Zevende decennium
Filips van de Elzas (1142-1191) is Graaf van Vlaanderen van 1168 tot aan zijn dood. Hij gaat de geschiedenis in als dé wetgevende innovator in Vlaanderen. Voor hem zijn veel wetten enkel lokaal. Filips verordent straf- en vervolgingswetten voor zijn graafschap. Grote steden dwingt hij tot uniformiteit, schepenbanken en strenge straffen. De dorpen Veurne, Kortrijk en Oudenaarde ontwikkelen zich tot een tad. In 1163 (?) schenkt hij Nieuwpoort een grondwet met schepenen.[20] Zijn vader stelt hem aan tot regent van Vlaanderen tijdens zijn derde reis naar het Heilig Land in 1157. In 1175 ontdekt hij dat zijn vrouw overspel pleegt. Uit wraak laat hij haar minnaar doodknuppelen. Zijn huwelijk blijft kinderloos. Filips van de Elzas is een van de de machtigste edelmannen in Frankrijk. Tijdens zijn tweede tocht naar het Heilige Land sterft hij aan een epidemie bij de belegering van Akko. Op binnenlands vlak werd Filips' beleid gekenmerkt door een krachtige stedelijke politiek. Zijn voornaamste verwezenlijking was de uitbouw van zijn graafschap tot een moderne staat. Hij verleende eenvormige keuren aan de grote Vlaamse steden, en voerde ingrijpende wijzigingen door op gerechtelijk gebied (vernieuwing van het strafrecht, instelling van de baljuws). Ook steunde hij een reeks opmerkelijke economische initiatieven, onder meer de stichting van de havens Grevelingen, Nieuwpoort, Damme en Biervliet. In de eerste periode van zijn regering (die samenvalt met deze vernieuwingen) werd graaf Filips geïnspireerd door zijn kanselier, Robrecht van Ariën, bisschop-elect van Atrecht en Kamerijk, maar in de periode nadien ziet het ernaar uit dat hij zelf zijn beleid heeft uitgetekend. Filips van de Elzas was een geletterd vorst en zijn hof groeide uit tot een centrum van cultuur. Het grafelijk hof reisde rond, zoals gebruikelijk in die tijd, en verbleef onder andere in het Kasteel van Wijnendale. In 1180 liet graaf Filips het Gravensteen te Gent optrekken als verblijfplaats voor het grafelijk geslacht. Ook in de krijgskunst wist hij zich een goede reputatie op te bouwen. Hij bezorgde Vlaanderen het huidige wapenschild: de klimmende leeuw van sabel, getongd en genageld van keel, op het gouden veld. Er wordt weleens beweerd dat hij het meebracht uit het Heilige Land, waar hij het in 1177 zou hebben veroverd op een Saraceense ridder, maar dat is een mythe. Alleen al het feit dat de Leeuw op zijn zegel uit 1163 verschijnt, toen hij nog geen voet in de Oriënt had gezet, spreekt dit verhaal tegen.[21] In werkelijkheid volgde Filips gewoon een West-Europese mode; ongeveer in dezelfde periode verscheen er ook een leeuw in de wapens van Brabant, Holland, Limburg en andere vorstendommen. Hoewel er geen historisch bewijs voor bestaat, vinden we vanaf de 14e eeuw in wapenboeken de bewering dat het huis van Vlaanderen vóór de Leeuw een gegeerd schild van twaalf stukken van lazuur en goud voerde, met een hartschild van keel. Dit is toegeschreven aan Liederik, die volgens de woudmeesterslegende de stamvader was van het Vlaamse grafelijk huis. Het is afgeleid van een verkeerd geïnterpreteerd sierbeslag op het schild van de Vlaamse graaf Willem Clito (1102-1128), zoals het stond afgebeeld op zijn grafmonument in de Sint-Bertijnsabdij van Sint-Omaars. Dat schild vertoont centraal een umbo (sierknop) van waaruit enkele stralen naar de schildranden vertrekken. In zijn zoektocht naar het oude wapen van Vlaanderen heeft abt Iperius, biograaf van het Vlaamse gravenhuis, dit geïnterpreteerd als een gegeerd wapen met een hartschild; de kleuren – die hij er zelf aan toevoegde – zijn vermoedelijk van het Franse koningshuis. Zo krachtig was zijn visie dat dit wapen in nauwelijks dertig jaar tijd volkomen ingeburgerd raakte.
Filips van de Elzas (°1142 – +bij Akko, 1191) een intellectueel, wordt voor twee decennia graaf van Vlaanderen tot aan zijn dood. Zijn vader is teruggekomen van een kruistocht en houdt zich ver van regeringszaken.
.
Diederik van de Elzas sterft in Grevelingen en rust in de abdij van Watten.
.
.
1169
.
De 31-jarige Saladin komt aan de macht (Salah-el-Din).
De (Vlaamse) leeuw duikt voor het eerst op in het wapen van Vlaanderen onder Filips van de Elzas. Het wapenschild met de klimmende leeuw op het gouden veld komt waarschijnlijk niet - zoals soms beweerd wordt - uit het Heilige Land, dat Filips van de Elzas in 1177 bezoekt als pelgrim. Filips volgt de mode; in die dagen verschijnen er leeuwen in de wapens van diverse vorstendommen: het Brabant, het Holland en het Limburg. Bovendien werkte dit beeld combattief: het Heilige Roomse Rijk voerde een adelaar.
.
1174
.
Saladin neemt Damascus in. De christelijke rijkjes in het heilige land zijn nu langs de kuststrook ingesloten.
Het huwelijk van Filips van de Elzas met Elisabeth van Vermandois (in 1159) blijft kinderloos. Het overspel van Elisabeth mondt uit in het doodknuppelen van haar minnaar Walter de Fontaines.
.
Stichting van de ridderorde van Santiago. Hun devies is 'Het zwaard is rood van het bloed der Arabieren, hun embleem draagt een rood zwaard met een witte Sint-Jacobsschelp. Sint-Jacobus, gestorven in 44 na Christus krijgt zo zijn bijnaam als de Morendoder; de patroonheilige van de Conquista. In Amerika zal hij - enkele eeuwen later - de bijnaam verwerven van de Indianendoder.
.
1177
.
Filips van de Elzas scheept in te Wissant als bedevaarder. Vlaamse en Engelse ridders vergezellen hem naar Acco en van daar uit over land naar Jerusalem waar zijn neef, Boudewijn IV aan melaatsheid lijdt. Op de vraag om regent over de stad te worden en de verdediging op zich te nemen wil Filips niet ingaan.
.
1178
.
Filips van de Elzas keert via Constantinopel, Thracië, Hongarije en Zuid-Duitsland terug naar Vlaanderen.
.
Gent verwerft stadsrechten.
.
1179
.
Hildegard van Bingen (°1098) overlijdt. Deze mystieke Duitse benedictijnse abdis liet zich in met kosmologie, filosofie, muziek, poëzie, plantkunde en taalkunde.
.
Na het overlijden van de Franse koning wordt de Vlaamse graaf tot begeleider en raadgever van de Franse kroonprins. Het bewijst dat Filips van de Elzas de machtigste edelman in Vlaanderen én Frankrijk is.
.
.
Negende decennium
Maria van Champagne (ca. 1174-1204) is een dochter van graaf Hendrik I van Champagne en een kleindochter van de Franse koning Lodewijk VII. Volgens een kroniekschrijver verlooft ze zich in 1179 met de zoon van de graaf van Vlaanderen, aan wie ze in 1171 is beloofd.
Stichting Damme als voorhaven van Brugge. Het stadje krijgt vrij snel zijn stadsrechten. De naam verwijst naar de beschermingsdijk die het Zwin 'afdamt' in Moerkerke. De inpoldering van het Zwin start en Damme roeit uit tot een haven waar havenarbeiders de goederen van grote naar kleine schepen overzetten om ze naar Brugge te verschepen. Brugge is het grootste doorvoercentrum op het kruispunt van Engeland, Champagne, Lombardije, de Baltische staten en het Rijnbekken.
Sultan Saladin (een Koerd die zich verplicht tot de Islam van de Arabieren moest bekeren) proclameert de heilige oorlog en rukt Palestina binnen. Hij verslaat de christelijke legers bij Hattin en Jerusalem capituleert. Alle christenen verlaten de stad, tienduizend van hen worden als slaaf verkocht. De helft van hen gaat in Egypte verdedigingswerken leveren ten dienste van Saladijn. Wint - op militair vlak - de duimtechniek het van de drievingertechniek? De Kruisvaarders verliezen hun top-relikwie met- stukken van het kruis van Christus. Die namen ze stom genoeg mee om de strijd in hun voordeel te winnen tijdens de slag om Tiberias.
.
De Algemene Rekening toont dat haver (dat goed groeit in zandgrond en woudkapgebied) de voornaamste teelt is in West-Vlaanderen. Daar liggen grote, ommuurde boerderijen. Een halve eeuw eer bakten de Brugse bakkers alleen in noodsituaties haverbrood, aldus een verslag van Galbert van Brugge.
.
1188
.
Oudste document dat ons informeert over het Sint-Janshospitaal_(Brugge), waarvan de geschiedenis wellicht al decennia eerder begint. Tegen het eind van de eeuw hebben veel centrale steden dit soort gasthuizen om arme zieken, zwakken, daklozen en pelgrims op te vangen. Ieper (ca. 1186), Brussel (1195) en de Bijloke in Gent (1196).
De vier machtigste vorsten van West-Europa besluiten tot de derde kruistocht en leggen hun geloften af: de graaf van Vlaanderen Filips van den Elzas, de koning van Frankrijk Filips II August, de koning van Engeland Richard Leeuwenhart en de keizer van Duitsland, Frederik Barbarossa.
De Romaanse Zuidgevel van het Sint-Janshospitaal, dé middeleeuwse kliniek in Brugge. Sinds 1977 zijn de zalen een museum. Behalve de geschiedenis van de zorg, de apothekersgeschiedenis en de vroedkunde komt Hans Memling aan bod. Een bezoek waard.
Een Keure geeft de Gentenaars hun rechten en vrijheden. Ze moeten de vorst trouw zijn en met hem bevriend, boven alle vorsten ter wereld, zolang hij hen rechtvaardig en redelijk wil behandelen. Hun stadsrechten hebben ze reeds in 1178 reeds verworven. Wat is de reden van deze 'herbevestiging'?
.
Filips van de Elzas trekt van Rome naar Napels en naar Sicilië. In Messina sluit hij aan bij het Engelse en het Franse leger.
.
Richard Leeuwenhart concentreert zich op de verovering van Cyprus, de andere twee legers varen naar Akko, de havenstad die nu al twee jaar door de christenen belegerd wordt. De uitstekende werpmachines van Filips van de Elzas leveren uitstekend werk.
Filips van de Elzas overlijdt op 1 juni in Akko aan een besmettelijke ziekte. Op 12 juli valt de stad in de handen van de kruisridders.
.
De Franse koning trekt zich uit de strijd terug om het kroonloze Vlaanderen te annexeren. De koerier naar Bergen is sneller dan de koerier naar Parijs waardoor Boudewijn V van Henegouwen met een leger naar Vlaanderen oprukt en samen met de zus van Filips Margaretha van de Elzas zijn schoonbroer opvolgt als Boudewijn de Moedige. Boudewijn VIII van Vlaanderen verankert zo Henegouwen in Vlaanderen.
.
Richard Leeuwenhart herovert de kuststreek van Jerusalem en sticht het koninkrijk Akko. Jerusalem blijft in handen van Saladijn.
Margaretha van de Elzas overlijdt na een korte regeerperiode. Ze wordt begraven in de Sint-Donaaskathedraal in Brugge. Haar man, Boudewijn VIII doet troonsafstand ten gunste van zijn zoon.
♣ De Zeven vrije kunsten in de Hortus Deliciarum of de Tuin der kostelijkheden. Deze Latijns/Duitse encyclopedie is geschreven door Herrad von Landsberg vanaf 1175 en gefinaliseerd is in 1195. Een andere bron - ook op Wikipedia - zegt 'afgewerkt omstreeks 1180, eraan begonnen omstreeks 1159.' De schrijfster is abdis van het Hohenburgklooster op de Odilienberg in de Elzas. Deze encyclopedie door een vrouw samengesteld toont 350 miniaturen en synthetiseert de kennis van die tijd. Het origineel verbrandde tijdens de Frans-Duitse Oorlog in 1870 in Straatsburg.
.
Boudewijn VIII overlijdt een jaar na zijn vrouw. Hij is begraven in Sint-Waltrudiskerk van Bergen.
.
Boudewijn IX is nu ook graaf van Henegouwen.
.
1196
.
1197
.
1198
.
Oprichting van de Orde der Trinitariërs in Italië door de priesters Johannes de Matha en Felix Valois om christenen vrij te kopen die om hun geloof tot slaaf zijn gemaakt. De Orde verspreidt zich rond de Middellandse Zee met kloosters in Spanje, Italië, en Zuid-Frankrijk.
Met het verdrag van Peronne verwerft Vlaanderen haar Zuidelijke gebieden terug die aan Frankrijk verloren gingen na de dood van Filips van de Elzas.
.
Kijken
Een koggeschip is een typisch voor de Hanze-boot die goederen vervoert. Veel Oostzee-steden dragen haar in hun wapenschild.
Saint-Denis, de façade. Hier ontstaat de Gotiek in 1122.
Filips van den Elzas.
Koenraad III, Lodewijk VII en Boudewijn III, tijdens het concilie in Jeruzalem.
Basilique Saint-Denis en de abdij, hier start in 1122 de Gotiek.
.
.
Dertiende eeuw (1201-1300)
Het Kortrijkse begijnhofmuseum is 0,7 hectare groot en gaaf. Het combineert plein met een straatarchitectuur en was veilig omringd door het grafelijk kasteel, de stadswal, het Sint-Maartenkerkhof, de Onze-Lieve-Vrouwekerk en de Sint-Maartenskerk. Het kent verwoestingen in 1302, in 1382 en in 1684. De huidige huisjes, een veertiggtal dateert uit de 17de eeuw. Het laatste begijntje ter wereld overlijdt hier: Marcella Pattyn, geboren in 1920 in Thysville in Congo en was niet rijk genoeg om non te worden. Een bruidschat kon ze niet betalen.
.
De dertiende eeuw kenmerkt zich door:
.
De filosofie van Aristoteles maakt opgang in de West-Europese universiteiten en kloosters. Bartholomaeus Anglicus (geboren voor 1203-1272) een Engelse geleerde franciscaan en professor aan universiteit van Parijs en Magdeburg schrijft in het midden van de eeuw De proprietatibus rerum, een voorloper van de encyclopedie. De negentien delen hebben het over zowat alles: over god, de engelen, de ziel, de elementen, het menselijk lichaam en de levensstadia, geografie, planten en kruiden, de dieren...
.
Een wieltje met punten komt aan de ruitersporen. De stijgbeugel en de teugels laten toe om het paard volledig in bedwang te houden. Zal deze toptechnologie aan de vooravond van 1302 de ruiters straks gunstig gezind zijn?
.
Vanaf de tweede helft van de eeuw gaat de landwinning van Vlaanderen op de Noordzeekust een stuk trager, in Vlaanderen gaan er stemmen op over de tomeloze ontbossing en overvloedige regens hinderen Brugge en Ieper als zeehaven. Vanaf de tweede helft van de dertiende eeuw breken de volkstalen door (1250-1500). Dit is de eeuw van Jacob van Maerlant (Brugse Vrije ca. 1235– ca. 1300). Deze Vlaamse dichter en Middelnederlandse auteur schreef ruim 230.000 verzen en adaptaties uit het Frans en het Latijn. De gevleugelde uitdrukkingen "Walsche valsche poeten" en "Ende omdat ik Vlaminc ben" zijn van Maerlants hand.
.
De kruistochten brengen Oosterse kennis en ideeën naar Europa: Europeanen leren ziekenhuizen inrichten en patiënten verzorgen, voorzien hen van een deftig dieet en leren ze wat hygiëne is dank zij de hospitaalridders. Kennis over wiskunde en meetkunde komt tot uiting in de Gotiek als bouwkunst. Sterrenkunde bereikt Europa via boeken, er ontstaat een pelgrimtoerisme en de Italiaanse havens doen gouden zaken met pelgrims die het heilig graf in de Heilig Grafkerk bezoeken in Jeruzalem. Periodes van tolerantie tussen moslims en christenen wisselen elkaar af met bitse oorlogen. Johanna van Constantinopel gaat de geschiedenis in als wilskrachtig en vroom kloosters, abdijen, hospitalen en leprozerieën sticht of ondersteunt (zoals de Hospice Comtesse in Rijsel en het begijnhof in Kortrijk). Onder haar bewind neemt de welvaart van Vlaanderen toe. Haar standbeeld staat in het Kortrijkse begijnhof en in het Gentse Groot Begijnhof Sint-Elisabeth (in een nis boven de ingang van de Dr. Decrolyschool in de Begijnhofdries). De nieuwe welvaart leidt (samen met de pest) tot de Renaissance.
.
De liefdesmystiek is een nieuwe spiritualiteit die in de Franse kloosters, in het hertogdom Brabant en het prinsbisdom Luik ontstaat en leken en vooral vrouwen inspireert. Deze ‘religieuze vrouwenbeweging van de dertiende eeuw’ doet begijnen zoals Hadewijch en Margareta Porete rondtrekken om 'hun' boodschap te verkondigen. De boodschap van Porete valt in verkeerde aarde. Die komt hier op neer: 'Als mensen één worden met God - iets wat mogelijk is tijdens hun leven - doen ze afstand van hun deugden.' Geletterde vrouwen zoals deze zijn zeldzaam. De stichting van begijnhoven schijnt een reactie te zijn op het mannentekort sinds de Kruistochten of andere oorlogen.
.
Dat de guillotine een vinding is uit de achttiende eeuw, van Joseph-Ignace Guillotin is een fabel. Die man houdt ten tijde van de Franse Revolutie een pleidooi om de doodstraf te humaniseren. Met het ontwerp zelf heeft de dokter niets te maken. Het tuig heet in die dagen 'Louisette', naar een zekere Antoine Louis. In de dertiende eeuw gebruiken Brussel en Dendermonde de machine. Guillotin haat de associatie met zijn naam, net zoals zijn familieleden die hun naam veranderden.
.
Alle Vlaamse steden kennen een expansie door een ongeziene bevolkingsgroei. Landbouwgebied fragmenteert (mensen gaan op kleinere lappen grond wonen) en diversifieert in de bebouwing. De stedelingen, de ambachtslui en de handelaars worden politiek en economisch zelfstandig, rijk en mondig. Brugge wordt de handelsmetropool van West-Europa, textielproductie in Leuven, Ieper en Gent, metallurgie in Dinant en Luik. Tot en met de dertiende eeuw financierden de graven van Vlaanderen de aanleg van kanalen. Grote steden nemen deze taak nu op zich, met Gent en de Lieve als eerste.
.
.
Eerste decennium
Boudewijn IX verlaat Vlaanderen en neemt afscheid in Valencijn van zijn vrouw en zijn dochter in de steek latend. Het schilderij bevindt zich in het historische stadhuis van Kortrijk. Met Maria van Champagne heeft hij afgesproken dat ze hem achterna reist na de geboorte van hun tweede kind.De verkiezing en kroning van 33-jarige Boudewijn IX tot keizer Boudewijn I van Constantinopel in de Aya Sophia. De geestdrift voor deze vierde kruistocht is te danken aan de paus en zijn volkspredikers die aansporen tot geloofsijver en roofzucht. Een tussenstop vooraleer naar Egypte te trekken - het hol van de leeuw en het ware doel van deze tocht - leidt de kruisvaarders van hun plan af. In Venetië (dat zich economisch geschaad ziet door het Oost-Romeinse rijk en haar hoofdstad Constantinopel) overhaalt de doge hen met een ander plan: de verovering van Zara dat ze eind 1202 samen met de Venetianen (ondanks hun onderlinge twisten) veroveren. In Zara maken ze kennis met prins Alexis de Jonge uit Constantinopel die slachtoffer is van een staatsgreep in Byzantium. Samen met de doge overtuigt de prins de kruisvaarders om zich op Constantinopel te richten, in plaats van de dure overtocht naar Egypte te maken. Die kunnen ze immers niet betalen omdat de vereiste sommen geld niet opdagen. Op 13 april 1204 nemen de kruisvaarders Constantinopel in en zo voltrekt zich een eerste val van het Oost-Romeinse rijk. Behalve de menselijke tol is de kunsthistorische tol hoog. Constantinopel - het mekka voor de Helleense kunst: de kruisvaarders smelten bronzen beelden om tot munten, verbrijzelen het marmeren beeldwerk van Praxiteles, Phidias en Lysippus en plunderen heiligdommen, paleizen en schatkamers. Een brand vernietigt de helft van de stad, kinderen sterven op straat en een derde van de inwoners raakt dakloos. Het Latijnse keizerrijk is de naam voor de feodale staat die hierop volgt. De verkaveling van het Oost-Romeinse Rijk is een feit dat een halve eeuw duurt: Venetië krijgt Kreta en Gallipoli, de graaf van Blois krijgt Nicea en Saloniki wordt een koninkrijkje. Voor de paus is dit een bittere pil omdat 'zijn' kruistocht een oorlog wordt tussen christenen. Voor de Franse koning betekent het keizerschap van Boudewijn een wissel van de macht: de leenman wordt leenheer. De kruisvaarderstaat zal ruim een halve eeuw, tot 1261 bestaan. Boudewijn IX van Vlaanderen leidt kort de staat, die hij sticht na de verovering van Constantinopel. Hij noemt zichzelf de eerste Latijnse keizer in de Hagia Sophia. Met de paus Innocentius III wil hij het Groot Schisma beëindigen. Veel pluimen steekt Boudewijn niet op zijn helm. Constantinopel ontvolkt en zelf valt Boudewijn in april 1205 in Bulgaarse handen en er komt een halve eeuw historische mist. Na het verdwijnen van Boudewijn IX neemt zijn broer Hendrik van Henegouwen de leiding over tot hij in 1216 op 40 jarige leeftijd overlijdt. Hun zus Yolande zal vanaf 1217 keizerin zijn. In 1261 herovert de keizer van Nicea Constantinopel en verdwijnt het Latijnse Keizerrijk ten gunste van het Byzantijnse Rijk dat nog een kleine twee eeuwen te gaan heeft.De katharen worden in 1209 verdreven uit Carcassonne. De Albigenzische Kruistochten zijn een wraakoefening van de kerk en de Franse koningen van het huis Capet tegen de katharen in de Languedoc. De katharen of de Albigenzen vormen een populaire religieuze beweging met mystieke, dualistische en afwijkende bijbelkennis die Satan almachtig vindt. Voor de katholieken is dit een ketterij en met de Albigenzische Kruistochten beëindigen ze het katharisme. Hun inquisitie roeide de katharen uit.
Zes onderhandelaars worden naar Venetië gestuurd om er te onderhandelen over de vloot die de kruisvaarders nodig hebben voor de overtocht door de Middellandse zee. Ze gooien het op een akkoord met de doge, Hendrik Dandolo. Hij zal tegen betaling 20.000 man aan voetvolk, 9000 stalknechten, 4500 paarden en evenveel ridders naar het Oosten brengen en hen van proviant voorzien.
Boudewijn IX vertrekt over land (via Clairvaux, Bourgondië, Lombardije), zonder zijn zwangere vrouw, Maria van Champagne op 14 april. Maria blijft achter als regentes.
Vanuit het Zwin vaart de Vlaamse vloot af, geleid door Diederik, een zoon van Filips van de Elzas en de Brugse burggraaf Jan van Nesle. In plaats van naar Venetië te varen, zoals afgesproken, legt zij aan in Marseille. Op die manier kunnen de kruisvaarders de Venetianen niet betalen voor de overzet naar het Heilige land.
.
1203
De kruisvaarders laten zich door de doge van Venetië en prins Alexis de Jonge overtuigen Constantinopel te veroveren in plaats van hun vooropgestelde Egypte. Als ze de wereldstad bereiken vallen hun monden open. De prachtige paleizen, de katholieke kerken en machtige muren maken meer dan indruk. De chroniqueurGodfried van Villehardouin schrijft 'Wij konden niet geloven dat er op de wereld zulke machtige stad bestond, als wij de hoge muren en sterke torens gadesloegen, als wij de grote paleizen en de hoge kerken aanschouwden... Niemand zou aan zulk schouwspel geloofd hebben, als hij het niet met eigen ogen had gezien... Er was niemand, hoe moedig ook, die niet beefde in zijn vlees, en geen wonder, want nooit sedert de oorsprong der tijden had zulke kleine hoop mensen zulke grootse onderneming [de belegering van de stad] durven aanpakken. In juli zetten ze de aanval in op een stad die vierhonderdduizend inwoners telt La Conquête de Constantinople, uit 1838 is digitaal beschikbaar. De Frygische historicus Niketas Choniates laat vergelijkbare beschrijvingen na eenmaal de stad geplunderd is: 'O stad, stad, oog van alle steden, universele roem, bovenatuurlijk wonder [...] verblijfplaats van al het goede! O stad, dronk gij van de hand van de Heer de beker van zijn woede? O stad, verteerd door vuur.' Venetië raakt in de ban van alles wat oosters is. De Basiliek van San Marco laat zich optutten met friezen, kapitelen en zuilen uit Constantinopel, oorlogsbuit.
Op het einde van het jaar scheept Maria van Champagne in op de Vlaamse vloot die in Marseille aangemeerd ligt voor een lange overtocht naar Akko.
Maria van Champagne wordt keizerin van Constantinopel. Het is een titel, de stad zal ze nooit zien. Ze overlijdt op 29 augustus in Akko, bij de hospitaalridders, aan de pest, nauwelijks dertig jaar oud (ook Filips van de Elzas overleed in Akko aan een besmettelijke ziekte). Ze is begraven in de Aya Sophia. Hierop neemt Johanna van Constantinopel, haar dochter de titel van keizerin van Constantinopel over. Ook zij zal de stad nooit zien.
In april verdwijnt de graaf van Vlaanderen, Boudewijn XI spoorloos. In de Bulgaarse stad Târnovo aan de rivier de Jantra zal hij overlijden, in een sombere toren op de Tsarevaheuvel. Die draagt op heden de naam 'Boudewijntoren'. Zijn dochter wordt gravin van Vlaanderen. De koning van Frankrijk ziet zijn kans om zijn macht over Vlaanderen en Henegouwen uit te breiden.
Volgens een kroniekschrijver Remmerus Valerius ontstaat het (groot) begijnhof in Mechelen.
.
1208
.
1209
Stichting van de Universiteit van Cambridge door studenten uit Oxford die uit onvrede met de lokale bevolking verhuizen. De universiteiten heten samen Oxbridge. Intussen, in 2020 heeft Cambridge 82 Nobelprijswinnaars onder haar studenten, 36 komen uit het Trinity College komen. Ter vergelijking: Frankrijk telt een 50-tal Nobelprijswinnaars.
Eerste Albigenzische Kruistocht (tot 1224). Deze kruistochten van de Katholieke Kerk en de Franse koningen richten zich tegen de katharen en beëindigen het katharisme in de Languedoc. Het Franse koningshuis lijft zo het zuiden van Frankrijk stilaan in.
.
Kijken
Miniatuur vijftiende eeuw met de inname van Constantinopel door de kruisvaarders.
Graafschap Vlaanderen, denarius geslagen in Ieper onder Boudewijn IX.
Keizer van Constantinopel (uit Sanderus, Flandria illustrata, 1641).
Johanna van Constantinopel. Geboren tussen 1194 en 1200 was gravin van Vlaanderen en Henegouwen van 1205 tot 1244.
.
.
Tweede decennium
Na haar moeders overlijden in 1204 en de verdwijning van haar vader in 1205 neemt de Franse vorst haar met haar zus in 1208 onder zijn hoede om te voorkomen dat de prinsessen een Engelse prins huwen. Johanna huwt in januari 1212 Ferrand van Portugal die zich voor Engeland en voor het Duitse keizerrijk uitspreekt tegen Frankrijk. Terwijl Johanna huwt en zich als jonge tiener onderwerpt aan haar echtgenoot, is Margaretha nog een jong kind, gevoelig voor volksvertellingen, magie en bijgeloof.De universiteit van Salamanca is gesticht in 1218. In deze eeuw volgen Padua, Napels, Siena, Valladolid, Macerata en Coimbra.
Kinderkruistocht. De droge zomer is het decor waarin een ongewapend kinderleger biddend en zingend door Frankrijk trekt. In Assisi noteert een chroniqueur: 'In de havensteden is een verbazingwekkend schouwspel te zien. Honderden kinderen uit Duitsland en Frankrijk gaan scheep naar het Heilige land met kruisen en vaandels om dat land van de ongelovigen te bevrijden. Ze doen dit omdat de Heer verscheen aan drie jongens van twaalf nabij Keulen.' Na de mislukking van de vierde kruistocht zullen zuiverheid en onschuld voor de overwinning zorgen. De kinderstemmen verstommen en na hun inscheping bij de Middellandse zee wordt niets meer van hen vernomen.[23]
Verwoesting van Kortrijk door de Franse kroonprins.
Dzjengis Khan en de Mongolen belegeren de niet in te nemen keizersstad Beijing. Na een jaar verlaat de keizer zijn stad en openen de stadspoorten. De Mongolen slachten de bevolking af en controleren vanaf nu Noord China. Vanaf nu combineren ze hun stoutmoedige belegeringskunst met een geroofd arsenaal aan hypermoderne belegeringstoestellen. Geen enkele stad blijft veilig voor hen: het Mongoolse leger trekt op tot Moskou (1228), Kief (1240), Krakau, Boeda, Pest, Constantinopel en Bagdad in 1258.
Ferrand van Portugal wordt met zijn bondgenoten verslagen in de Slag bij Bouvines en gevangengenomen. Een Romeins gebruik ketent hem vast aan handen en voeten. In een draagstoel voert men hem door Parijs. Hij wordt bespuwd en weggehoond, met de Franse koning voorop. Zijn vrouw zal dertien jaar Vlaanderen besturen. Haar troon komt even in gevaar als de kluizenaar Bertrand van Rains zich onterecht uitgeeft voor de teruggekeerde Boudewijn IX. In 2021 publiceerde Nico Dros (°1956) een historische roman die hij rond de veldslag van Bouvines opbouwde.[24]
De Engelse koning Jan zonder Land tekent in Runnymede de Magna Carta, een oorkonde over vrijheden en rechtspraak, afgedwongen door zijn leenmannen die vinden dat hij zijn macht misbruikt. Zijn Vlaamse en Brabantse huurlingen worden verbannen uit Engeland.
Tijdens de vijfde kruistocht nemen de kruisvaarders de havenstad Damiette in Egypte in. Verder raken ze niet. Ze zullen de stad bijna twee jaar houden.
.
Kijken
Slag bij Bouvines
Dominicus Guzmán (Spaans: Domingo) (°1170–+1221)sticht de dominicanen.
Gustave Dore schetst de kinderkruistocht van 1212.
De Dampierres doen hun intrede in Vlaanderen. Tot nu toe waren ze edele stalmeesters aan het hof van Champagne. Het is Johanna van Constantinopel die haar zus Johanna overhaalt om te huwen met Willem van Dampierre. Hun moeder was Maria van Champagne.
In Kortrijk zijn er (opnieuw) wolbewerkers dankzij een akte die hen aantrekt na de Franse furie uit 1213. De maatregelen zijn een succes. Voor het midden van de eeuw beschikt de stad over een lakenhalle. Een eerste vermelding dateert van voor 1248.
Twintig jaar na de dood van Boudewijn IX van Vlaanderen, die in het Heilig lands een mysterieuze dood stierf, verschijnt in Vlaanderen een heremiet die beweert dat hij de oude Boudewijn IX is. Hij verzamelt een schare volgelingen om zich en wordt ontmaskerd (waarschijnlijk als Bertrand van Rais) en terechtgesteld.
Zesde Kruistocht tot 1229. Vlaanderen, geleid door Johanna van Constantinopel, houdt zich net zoals bij de vijfde kruistocht op de achtergrond.
.
De Mongolen verwoesten onder leiding van Dzjengis Khan Moskou.
.
Heiligverklaring van Franciscus van Assisi (Ca. 1181-1226). Hij stierf twee jaar eerder. Franciscus is gekend voor zijn dierenliefde. Die blijkt uit zijn woorden: 'Alle schepselen op aarde voelen als wij, streven naar geluk als wij. God wenst dat wij de dieren bijstaan wanneer ze hulp nodig hebben…We hebben een hogere opdracht ze van dienst te zijn wanneer ze ons nodig hebben. Mensen die enig schepsel Gods uitsluiten van hun compassie en medelijden zullen op soortgelijke wijze handelen tegenover hun medemensen.' Franciscus preekt voor aandachtige vogels en spreekt met een vijandige wolf. Zijn leven symboliseert een verandering in de godsdienstbeleving.
.
1229
.
Tijdens de zesde kruistocht, geleid door de Duitse keizer Frederik II, komen Jeruzalem, [[Bethlehem] en Nazareth heel even in de handen van de christenen.
Paus Gregorius IX belast de predikheren met de Inquisitie. Ze beoefenen de inquisitie in Italië en in Frankrijk (Avignon, Bourgondië, Champagne, en Noord Frankrijk). Een bekend en berucht inquisiteur - ooit zelf een ketter - is Robert le Petit, ook gekend onder de naam Robert le Bougre.
Na het protest van de aartsbisschoppen ontheft de paus Robert le Bougre van zijn functie.
.
1235
De Tower of London in de vijftiende eeuw ♣ Hendrik III van Engeland krijgt in 1235 drie leeuwen van keizer Frederik II van het Heilige Roomse Rijk als huwelijkscadeau en sticht een menagerie. Dé dierenverzameling van het middeleeuwse Engeland is te bewonderen in de Tower of London. In 1264 verhuist ze naar ‘the Bulwark’ of de ‘Lion Tower’. Elizabeth I stelt de menagerie open voor publiek.
Robert le Bougre organiseert een enorme razzia in Provins op de katharen. Een ooggetuige heeft het over 183 mensen - vooral kooplui - die op de brandstapel belanden tijdens de jaarmarkt.
.
Kijken
.
.
Vijfde decennium
♣ MEE BEZIG Het Gasthuis Onze-Lieve-Vrouw met de Roos is opgericht in 1242 door de rechterhand van Johanna van Constantinopel, de gravin van Vlaanderen: Arnulf IV van Oudenaarde, heer van de stad en grootbaljuw van Vlaanderen en zijn echtgenote de Franse prinses Alix de Rosoit om armen en zieken op te vangen. Het kloostercomplex met kloostergang, kapel, kruidentuin en ijshuis, uit de 16e tot de 18e eeuw, is een museum met ziekenzalen, bedden, medische instrumenten, recepten, tinnen vaatwerk voor de patiënten, Doorniksporselein (voor de zusters), een bibliotheek met tweeduizend titels, schilderijen en goud- en zilversmeedwerk. langs de Dender in het hart van de stad Lessen,. Op het einde van zijn leven wil hij zich grootmoedig tonen en hij voorziet in zijn testament aanzienlijke sommen geld (verscheidene duizend pond) ten voordele van de armen, bedelaars en bezitlozen van de streek. Bij de dood van Arnulf IV in 1242 zal zijn weduwe, Alix de Rosoit, de wilsbeschikking van haar overleden echtgenoot uitvoeren. Ze investeert die som geld in een stichting die zich wijdt aan de opvang en de verzorging van de noodlijdenden van de stad en haar omgeving. Uiteraard zal daar ook gebeden worden voor de zielenrust van Arnulf en zijn nakomelingen. Deze liefdadigheidsinstelling ligt volledig in de lijn van de beweging die in de middeleeuwen tot de oprichting van hospitalen heeft geleid: het Sint-Janshospitaal en Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie in Brugge, de Bijloke in Gent, Sint-Elisabethgasthuis in Antwerpen, het Hospice Comtesse in Rijsel. In die dagen is het hospitaal een bescheiden bouw met een dubbele vleugel in L-vorm: één langs de Dender en een tweede loodrecht erop met een ziekenzaal, kapel, refter, slaapzaal en noviciaat. begrippen als geloof, wetenschappen, zaligheid, heil, spiritualiteit, lijden en remedies elkaar raken, elkaar afwisselen en wederzijds beïnvloeden. Het hospitaal werd bestuurd door de priorin evenals door de meester-directeur die waakte over de juiste spirituele houding in klooster en hospitaal. Deze laatste diende zich te wenden tot de bisschop van Kamerijk, in geval van geschil of enige andere bezorgdheid. Het was inderdaad het bisdom dat statuten en levensregels toekende aan elke hospitaalinstelling die binnen zijn invloedssfeer gevestigd was. Met de Franse Revolutie nam de stad het beheer van het hospitaal op zich via de ‘Commissie der Burgerlijke Hospitiën’ en vervolgens via de ’Commissie van Openbare Onderstand’. In de loop van de 19e eeuw had het hospitaal te kampen met een groeiende vraag naar verzorging ten gevolge van de exploitatie van de lokale porfier-groeven. De registers van het hospitaal getuigen van het grote aantal gewonde steengroevearbeiders, zieken en invaliden die in die periode in het Gasthuis Onze-Lieve-Vrouw met de Roos werden verzorgd en geopereerd. Derhalve werd dan ook omstreeks 1830 een tweede ziekenzaal ingericht, waaraan tussen 1860-1870 nog twee bijkomende zalen zullen worden toegevoegd. En zelfs met de intrede later van lekenpersoneel in de instelling (verpleegsters, verzorgenden, onderhoudspersoneel) is het duidelijk, dat de religieuze gemeenschap een dominerende rol zal blijven spelen tot 1980, het jaar van vertrek van de laatste patiënten uit het hospitaal, dat inmiddels een geriatrische instelling was geworden. de medische en farmaceutische verzamelingen Het vierhoekig hoofdgebouw omsluit een binnentuin die op zijn beurt omringd wordt door de kloostergangen. Deze vormen de belangrijkste assen waarlangs de bezoekers naar het geheel van de museumzalen worden geleid. de werkkamer (die vandaag als ‘Schatkamer’ is ingericht). ziekenzalen, de apotheek, de kapel, de vreemdelingenzaal e.d.m. De barokke kapel van het hospitaal klokkentoren tot het orgel, van de glasramen tot de versiering van het gewelf en de vergulde decors van het hoofdaltaar. de tuinen-, alchemieDe Keur van de Vier Ambachten uit 1242. Het gebied behoort sinds het begin van de elfde eeuw tot Vlaanderen.Margaretha van Constantinopel, wordt in 1244 gravin van Vlaanderen en dat voor bijna 35 jaar, tot ze op hoge leeftijd de fakkel overdraagt aan Gwijde van Dampierre.
.
1240
Ca. Hadewijch schrijft 45 liederen over de minne, de liefdes tussen de ziel en god. Hadewijch was een spirituele lerares.
In Carcassonne lopen de strenge kettervervolgingen die sinds 1137 aanhouden stilaan op hun einde. De inquisiteur verwerft er de nam 'Hamer der ketters'.
Jerusalem gaat voor de christenheid verloren: de val van Jerusalem.
Margaretha van Constantinopel volgt op 5 december haar zus Johanna - beiden dochters van Boudewijn IX - op als gravin van Vlaanderen en Henegouwen. Twee zonen (ze kreeg acht kinderen) zullen kruisvaarders worden, nadat Vlaanderen zich tijdens de vijfde en zesde kruistocht op de vlakte hield: het zijn Willem en Gwijde van Dampierre.
De graaf van Toulouse laat voor zijn overlijden tachtig ketters verbranden in Berlaigues bij Agen.
In mei schepen de kruisvaarders zich in naar Egypte. Op 5 juni gaan ze aan land en op 6 juni dwingen ze de islamistische vesting Damiette tot overgave. Voor de rest is de kruistocht een ramp met een hoge tol aan mensenlevens.
Eerste vermeldingen van het heilig bloed in Brugge. Het verhaal dat de reliek rond 1150 door Diederik van de Elzas bij de tweede kruistocht is meegebracht naar Brugge is een later verzinsel van een kroniekschrijver dat tot 1964 stand hield. Een monnik uit Zevenkerke bracht in dat jaar de waarheid aan het licht: de reliek komt uit Constantinopel, na de verovering van de stad door Boudewijn IX.
.
1251
De 26-jarige Willem II van Vlaanderen overlijdt na vertrappeld te zijn in een toernooi in Trazegnies. Zijn lijk wordt overgebracht naar Vlaanderen en zijn broer Gwijde van Dampierre wordt voor meer dan een halve eeuw graaf van Vlaanderen. Aanvankelijk is hij een trouwe vazal van de Franse kroon. Dit zal veranderen.
De stad Gent neemt initiatief om de Lieve uit te graven, een kanaal dat de stad vanaf het Gravensteen met Damme verbindt en de stad verbindt met de Noordelijke turfhandelkanalen. Gent controleert zo het omliggende gebied.
.
1252
In Brugge bedingen de raadsgezant van Lübeck en de raadsnotaris uit Hamburg handelsprivileges. Zo treedt Brugge toe tot een netwerk van steden en stadstaten - de Hanze - dat uit meer dan 200 entiteiten zal bestaan. De Vlaamse textielsteden (Brugge, Gent, Ieper, Arras) zijn deels afhankelijk van geconserveerd voedsel: gepekelde haring en kabeljauw, afkomst uit de Oostzee.
In Genua en in Florence slaan bankiers gouden munten. Dit was al vijf eeuwen niet meer gebeurd. Het edelmetaal, de aankomende handel en een kredietstelsel, valutakoersen en verhandelbare schulden voorspellen de wedergeboorte van de stadscultuur. De expatbankiers uit Italië zouden zich snel in Brugge vestigen.
.
1253
De Gentse oorkonden opgesteld in het Diets. De rest van de Nederlanden volgt.
Vlamingen introduceren de linnenfabricage in Engeland.[26]
.
1254
Bouw van het Geeraard de Duivelsteen aan de Scheldegrens. Bij de Brabantbrug begint Keizerlijk Vlaanderen.
.
1258
Het begijnhof van Lier dat al een tijdje bestaat, krijgt toestemming om een kerk te bouwen.
Ieper telt volgens het kapittel van Sint-Maarten 40.000 mensen. Tien jaar eerder, in 1247 liet de stad aan de paus weten dat ze 200.000 inwoners telde, een getal dat weinig betrouwbaar is.
.
1259
Een leenheer van de Gentse Sint-Pietersabdij verplicht een pachter om Vicia te zaaien en te oogsten op een braak gelegen stuk grond. Het is een aanwijzing voor het twee-, drie of vierslagstelsel en dat veevoeder stilaan apart van andere gewassen gekweekt wordt. De gronden worden niet alleen vruchtbaarder, de veestapel groeit aan, het vee levert meer werkkracht, vlees en melk op.
.
Kijken
Walewein
Het begijnhof van Lier
Gwijde van Dampierre
.
.
Zevende decennium
♣ In de tweede helft van de dertiende eeuw omschrijft de Roman de la Rose een fictieve tuin. Deze allegorische 'inwijdingsroman' in de Romaanse volkstaal zet de Franse adel aan om tuinen aan te leggen met de beplanting die het boek voorschrijft. Tot in de Renaissance is het boek voelbaar in de Vlaamse tuinaanleg.[27] Roman de la Rose is een moeilijk te dateren liefdesgedicht waarin een twintigjarige hoveling in een locus amoenus een dame, gesymboliseerd door de roos, probeert te verleiden of 'het hof' te maken. Van deze Middeleeuwse seculiere bestseller zijn tot de zestiende eeuw meer dan driehonderd handschriften en een twintigtal drukken bewaard. Het is een handleiding in de verleidingskunst en geschreven door Jean de Meun en Guillaume de Lorris. Beide delen verschillen stilistisch. Deel één van adellijke de Lorris, met 4.058 verzen over de hoofse liefde en een droomvisioen, richt zich op een publiek dat vertrouwd is met het ideaal van de hoofse zeden. De Meun breidt het kritisch uit met ongeveer 18.000 verzen die de vrouw voorstellen als prostitué of lustobject: 'De faict ou de volenté pute.' Alles speelt zich af in een nachtelijke tuin in mei, de maand van de vruchtbaarheid. Illustere figuren bewaken de tuin. Hun namen: Armoede en Afgunst, Eedbreuk, Haat en Huichelarij, Lui- en Lelijkheid, Gulzig- en Gierigheid, Jaloezie, Ouderdom en Verdriet. Bij de rozenstruik treft Amors pijl de hoveling en vanaf dan is hij de Amant, de minnaar. Na het kussen van de roos bouwt de Jaloezie een burcht rond de rozen. Met een jammerklacht van de hoveling beëindigt de Lorris zijn verhaal. Jean de Meun schrijft voor een burgerlijk publiek en weidt filosofisch en theologisch met antieke voorbeelden zoals Boëthius en Alanus van Rijsel. Zijn verhaal eindigt met een slag om de rozenburcht en Amant die zijn rozenknop plukt. De Brabantse Hein van Aken vertaalde de roman rond 1280 in het Middelnederlands.[28]Ernst van Altena actualiseerde De roman in 1991.
♣ Ca. Albertus Magnus (1193-1280) houdt zich naast filosofie en theologie bezig met tuinarchitectuur en plantkunde. In zijn De vegetabilibus et plantis beschrijft hij de geheime tuin, de boomgaard met ernaast een begraafplek, de moestuin en de kruidentuin. De geheim tuin bestaat uit kleinere delen om er van de vijf zintuigen te genieten.[29]
.
1261
.
Op 25 juli valt Constantinopel terug in Griekse handen en kan het Oost-Romeinse Rijk zich herstellen na de schade die het opliep sinds de vierde kruistocht. Michaël Palaiologos is de eerste basileus. Het Latijnse keizerrijk bestond exact 57 jaar, 3 maand en 13 dagen.
Gent beschikt over een zeehaven. De Lieve, een kanaal van 47 kilometer naar Damme is klaar. In Damme sluit een zeesluis, de Gentse Speye, het kanaal aan op het Zwin. Het tracé kost een fortuin wegens de onteigeningen, bruggen en afwateringskanalen.
.
.
Achtste decennium
Christine van Guînes, dochter van Boudewijn III van Guînes en weduwe van Salomon Belle, laat haar eigendom ombouwen voor liefdadigheid: er komt een ziekenzaal en kapel. Men noemt het Bellegodshuis.
Achtste Kruistocht: op 12 april verlaat Gwijde van Dampierre zijn slot in Male. Via Gent, Kortrijk en Rijsel trekt hij met een achterhoede van geneeskundige helpers (dienstvolk, geneesheren en een apotheek) en minnestrelen naar Flines-lez-Raches waar zijn moeder een cisterciënzerinnenabdij, de Abdij van Flines had gesticht. Verderop sluit hij zich aan bij de troepen van de Franse kruisvaarderskoning Lodewijk IX. Als die op 25 augustus in Noord Afrika bezwijkt aan de buikloop en de pest verdwijnt de bezieling van de troepen. In november blaast Gwijde de aftocht. Hij neemt - we weten dit uit de rekeningen van zijn klerk - 1862 kippen, 1300 eieren en 7 schapen mee ter ravitaillering. Schepen uit Ieper, Brugge, IJzendijke en Cadzand pikken de troepen op aan de Afrikaanse kust. Op 31 mei bereiken ze het kasteel van Wijnendale.
Geel bouwt bedevaartskerk voor de heilige Dimpna. Hagiotherapie bestaat er in dat de bijstand van heiligen werd aangeroepen om bepaald leed te verhelpen. Dimpna werd de heilige tegen krankzinnigheid omdat ze de krankzinnigheid van haar vader trotseerde, de heilige Elisabeth wordt ingeroepen als heilige van armen en zieken, de heilige Lucia voor oogziekten, Jozef tegen nachtmerries, Rochus en Lazarus voor de pest en lepra, Hubertus bij razernij... Het was logisch: God zorgde voor ziekte en kwetsbaarheid, het voornaamste medicijn is dus het gebed tot de heiligen.
Blankenberge krijgt stadsrechten.
Hendrik III wil een Engelse textielindustrie en nodigt Vlaamse ambachtslui uit om zich er te vestigen.
Negende Kruistocht tot 1272. Vlaanderen neemt niet deel aan dit laatste avontuur.
In deze periode 1270-1274 ontstaat in Ieper het Bellegodshuis om armen tijdens lakencrisis op te vangen. Het verbod van export van Engelse wol naar Vlaanderen ligt aan de basis van deze crisis.
De Venetiaanse koopman en ontdekkingsreiziger Marco Polo (°1254–+1324) reist met zijn vader en oom naar het relatief onbekende Perzië, China en Indië. De reis loopt af in 1295.
Titelblad oudst gekende druk van Karel ende Elegast.
Gwijde van Dampierre (Ca. 1226-1305)
Begijnhof aan Sint-Goedelekerk, schets door Charles Ruelens.
.
.
Negende decennium
.
Foto: Stadhuis van Damme, sinds 1241 een houten kunstwerk, in de vijftiende eeuw een stenen monument. In 1280, klagen in diverse Vlaamse steden ambachtslieden, handwerkers en kleinhandelaars bij de pas aangetreden graaf Gwijde van Dampierre (Ca. 1226-1305) over hun elitaire stadsbesturen. De graaf wil zijn invloed vergroten en heeft oor voor 'het gemeen'. In Damme zelf klaagt een document, gekend als 'de klacht van Damme' de bestuurlijke praktijken aan bij de zoon van de graaf, Robrecht van Béthune (1249-1322), bijgenaamd De Leeuw van Vlaanderen. Dit vroeg geschreven pamflet in de Middelnederlandse volkstaal en vraagt/eist exact een eeuw na de stichting van de stad in 1180, de participatie van de ambachtslui in en controle op het stedelijke bestuur. In de tweede helft van de dertiende eeuw lijkt het dat de economische toestand van het graafschap achteruit gaat. De termen 'meente', 'gemeente', het 'gemene volk' en 'gemeen' duiken in deze periode op als een niet erkende (stedelijke) belangengroep. Poorters (zij die binnen de poorten wonen), burgers (de bewoners van een burcht) en schepenen (zij die recht scheppen) maken het stadsbestuur uit, het 'gemene volk' niet. De onvrede van het gemeen komt er omdat ze belastingen betalen maar uitgesloten zijn van de besluitvorming. Klacht nummer tien uit het Damse pamflet vraagt 'dat de "ghemeente" voortaan meerdere vertegenwoordigers zou hebben als er beslissingen worden genomen over allerlei bestuurszaken, zoals het heffen van belastingen, het verlenen van charters of het overhevelen van gelden aan de graaf. (...) We hebben geen benul waaraan dit geld gespendeerd werd.'[30] In veel steden duiken vanaf de komende decennia voor het eerst (en dus de oudste) stadsrekeningen. Ze dienen als 'toetssteen' of controle-garantie op de verworven inspraak. De beleidsmakers zijn te controleren, de afrekening is te maken. Dit emancipatieproces vindt de komende decennia in het graafschap Vlaanderen en wat later in het hertogdom Brabant plaats. In Vlaanderen krijgt het symbolisch hoogtepunt op het slagveld van 1302. De betekenis van de Guldensporenslag is in die zin te lezen als het toenemen van de publieke politieke participatie (alhoewel nog velen hiervan uitgesloten blijven), eerder dan het (vermeende) Vlaamse loskomen van de Franse leenheer. Stenen stadhuizen zullen deze en komende eeuwen verrijzen in rijke gotiek om de verworven posities van de corporaties, de ambachten en het gemeen te symboliseren. In Kortrijk wijzen archeologische sporen op een bakstenen scepenhuus uit de 13de eeuw, wellicht vernietigen de Fransen het in 1382. Brugge start bouwwerken aan haar stadhuis in 1376. In Damme is er sinds 1241 een houten stadhuis, het stenen komt er in 1464. In Ieper functioneert het houten Gulden Halleke naast de Lakenhalle sinds in 1360 als stadhuis. In 1620 start de bouw van het zogenaamde stenen 'Nieuwerck.' Het Gentse schepenhuis van de Keure bij de Botermarkt en de Hoogpoort komt er vanaf 1519 in de flamboyante laatgotiek. Net zoals in Kortrijk tonen de nissen in de gevel beelden van de graven van Vlaanderen. Het stadhuis van Oudenaarde behoort tot de laatgotiek van het hertogdom Brabant. De bouwwerken startten in 1526 net zoals die van het stadhuis in Mechelen. Er zijn wel meer parallellen tussen Mechelen en Oudenaarde. Beide stad- of schepenhuis waren verbonden was met een veertiende-eeuwse lakenhal. Hendrik van Pede uit Brussel vond inspiratie in Brugge, Leuven en in zijn thuisstad Brussel om dat van Oudenaarde vorm te geven. In Brussel kwam het stadhuis er in 1402, dat van Leuven kwam er in 1439. Zonder de inspraak en de financiële inbreng van het gemeen zouden deze dure gebouwen er wellicht nooit zijn gekomen.[31]. Een stenen bouwwerk is een 'document' dat meer dan papier of de mens tijd trotseert, vandaar dat de meente er belang bij had iets blijvends te creëren, iets wat papier en individu overleeft.
Uitvinding van het watermerk. Bologna gebruikt ze voor het eerst. (De boekdrukkunst is nog niet uitgevonden!)Watermerken worden gebruikt door papiermakers als identificatie van hun product. Ze worden voor postzegels, papiergeld en officiële documenten ingezet als bescherming tegen namaak.
.
1283
.
1284
In Hameln leidt een uitbarsting van de pest tot het ontstaan van een volkslegende: de Rattenvanger van Hamelen. De sage is later gepopulariseerd door de gebroeders Grimm en verhaalt een gebeurtenis op 26 juni. Veel onderzoekers menen dat de verdwijning historisch is en dat het gaat om een vroeg, volks aanvoelen dat ratten pest verspreiden. De oudste bron is een 15e-eeuwse nota van monnik Heinrich von Herford. De ontdekking van de pestbacil laat nog een half millennium op zich wachten, niettemin is er een volks buikgevoel over de oorzaak (de bacil) en hun dragers (vlooien en ratten). Alledaagse ratten hebben 'iets' met de ziekte gemeen en de Rattus rattus is de drager van de Pasturella pestis. Waarom die plots muteert tot een kwaadaardig beest is niet bekend.
.
1285
Robbrecht van der Buerse bouwt in op het Oude Beursplein in Brugge het huis Ter Ouder Beurse. De Herberg Ter Beurze is samen met het plein genoemd naar deze familie die er sinds het midden van de eeuw een zaak uitbaat. Het huis zal ruim anderhalve eeuw dienst doen, tot Jacob van der Buerse het in 1453 verbouwt.
Het Statuut van Winchester bepaalt dat elke stad of gemeente verantwoordelijk is voor zijn 'politie'.
De Franse koning Filips III de Stoute overlijdt. Zijn zeventienjarige zoon Filips IV de Schone volgt hem op. Hij verhoogt de druk op Vlaanderen als zijn leengebied.
.
1286
Oudste statuten van het begijnhof in Mechelen.
Voltooiing van het Heilige-Geist-Hospital in Lübeck.
.
1287
De zeventienjarige Alfons III van Aragon verovert Minorca op de Islamitische Moren. Het eiland komt bij het koninkrijk Majorca. Vier jaar later in 1291 overlijdt hij. Dante Alighieri naar verwijst naar deze vorst in zijn La Divina Commedia, hij ziet hem zitten aan de hellepoort samen met de andere vorsten die van de 13e eeuw een chaos maakten.
.
1288
De slag bij Woeringen op 5 juni. De aartsbisschop van Keulen bezet de burcht van Woeringen en wordt verdreven door hertog Jan I van Brabant. Deze slag geniet sinds het midden van de negentiende eeuw dezelfde status als de Guldensporenslag omdat die de Waalse onafhankelijkheid afspiegelt ten aanzien van Duitsland, zoals de Vlaamse ten aanzien van Frankrijk. De kroniekschrijver Jan van Heelu draagt zijn (rijm?)verslag op aan Margaret van Engeland, de hertogin van Brabant.
.
1289
.
Kijken
De rattenvanger lokt in 1592 de kinderen naar een berggrot. Brandraam.
(Of vroeger): Vanaf het Minnewater in Brugge strekt een waterloop zich uit tot in Aalter als voorloper van het kanaal Gent-Brugge.
De Mammelukken veroveren de laatste van de kruisvaardersgebieden en de stad Akko. De Tempeliers, de elitegroep die de pelgrims beschermt, vlucht via een ondergrondse tunnel uit het fort, het laatste kruisvaardersbolwerk, naar de Middellandse Zee. Ze vinden een toevluchtsoord op Cyprus (indertijd herveroverd door Richard Leeuwenhart), net als de Johannieterorde. Van daar uit verspreiden de Tempeliers zich over bijna alle Europese landen en verwerven ze via bank- en handelsactiviteiten een ongeziene rijkdom, tot afgunst van de koning van Frankrijk, Filips de Schone.
Gwijde van Dampierre ontvangt op het kasteel van Wijnendale de Engelse delegatie om het huwelijk van zijn dochter te regelen. Het mag niet zijn. De Franse koning eist haar op.
.
1294
De koning van Frankrijk verklaart Engeland de oorlog. Vlaanderen kiest partij voor Engeland en om dat te onderstrepen worden er huwelijksplannen gemaakt tussen beide huizen.
De 'ongehoorzame' graaf van Vlaanderen, Gwijde van Dampierre is aanwezig in het Parijse parlement en wordt vernederd in het bijzijn van zijn onderdanen. Hij wordt verplicht te knielen voor de Franse koning die hij een handschoen (verplicht) aanbiedt. Het is het symbool dat de graaf afstand doet van zijn vijf goede steden: Douai, Rijsel, Ieper, Brugge en Gent. Behalve Gent schenkt de koning hem de steden terug. In elke stad zal een Franse afgevaardigde het grafelijk gedrag in de gaten houden. Valenciennes is voortaan niet langer Vlaams maar Frans bezit.
De graaf van Vlaanderen beseft dat hij geen oorlog tegen Frankrijk kan winnen en zoekt steun bij Engeland. Een nieuw huwelijk en hernieuwde commerciële betrekkingen staan op til. Voor hij de daad uitvoert, zegt de graaf in een lange brief zijn manschap met Frankrijk op waarna de Franse aanhangers het land verlaten.
Het Koninklijke leger van Filips IV levert een eerste gevecht met de Vlaamse troepen op 15 juni in Pont-à-Rache bij de versterkte brug over de Scarpe, de toegangspoort naar Vlaanderen. In de streek van het Vlaamse Rijsel voegt de Franse koning zich bij zijn troepen. Drieduizend Vlaamse krijgslui verdedigen de stad met succes. Tijdens het beleg branden de Fransen de dorpen in de omgeving plat, verwoesten ze kloosters en verkrachten ze nonnen. In de buurt van Komen steken de Fransen de Leie over en verwoesten de streek rond Ieper en veroveren Kassel, Broekburg, Mardijk en Duinkerke. Na de val van Rijsel vallen Kortrijk, Brugge en Damme - de Vlaamse kuststreek - zonder slag of stoot in Franse handen. Tachtig Vlaamse ridders kiezen het Franse kamp. De graaf van Vlaanderen houdt zich samen met de Engelse koning schuil in Gent. Ieper en Douai zijn in Vlaamse handen. Ongeveer 250 Vlaamse ridders blijven aan zijn zijde. Ze worden liebaarts genoemd, gesymboliseerd door een klimmende leeuw.
In oktober veroveren de Vlamingen Damme, wat voor de Fransen in Brugge geen goed nieuws is: de stad is van de zee afgesneden.
.
1298
De Engelse troepen leven in Gent van een karig loon en gaan regelmatig op rooftocht. Een brandstichting leidt tot een confrontatie met de Gentenaars. Er vallen meer dan honderd doden.
Filips IV versterkt zijn greep op Vlaanderen met het verbod op vreemde munten. Vlaanderen leidt economische schade omdat de (wol)handel met Engeland de munten devalueert.
.
1299
In Montreuil-sur-Mer ondertekenen Frankrijk en Engeland een pauselijke, tijdelijke vrede. Ze zou aflopen op driekoningen van het jaar 1300. Van de Engelse bescherming ten aanzien van Vlaanderen is geen sprake meer en de huwelijksplannen tussen Vlaanderen en Engeland worden ingeruild voor een huwelijk tussen Edward II en een Franse prinses. Het Frans-Engelse huwelijk zou een tijdbom blijken. Het is - door de latere Engelse aanspraken op de Franse troon - de rechtstreekse aanleiding tot de honderdjarige oorlog. Die oorlog zal Frankrijk in de komende eeuw in die mate verzwakken dat Vlaanderen uit die ijzeren greep ontsnapt. In Vlaanderen heerst er vanaf nu een soort guerrillastrijd tussen de liebaerts en de leliaerts.
De 73-jarige Gwijde van Dampierre is moegestreden, draagt zijn macht over aan zijn oudste zoon Robrecht van Bethune en trekt zich terug in zijn kasteel in Rupelmonde.
.
Kijken
Slag bij Woeringen uit Codex Manesse (1305-1340).
Deze illustratie toont hoe Mongolen een bom werpen naar een aanvallende Japanse Samurai tijdens de Mongoolse invasie van Japan in 1281.
De Magna Carta.
Houtsnede (19e eeuw) van de ondertekening door koning Jan.
Jacob van Maerlants standbeeld voor het stadhuis in Damme.
Begin van Die Heimelicheit der heimelicheden.
.
.
Veertiende eeuw (1301-1400)
De Kist van Oxford (ook: Kist van Kortrijk, volgens de Engelstalige literatuur: Courtrai Chest) is een eikenhouten kist die in 1909 ontdekt is in het New College in de Universiteit van Oxford. Op de voorzijde toont de kist de Guldensporenslag en de Brugse Metten. De maker is onbekend. Waarschijnlijk was het een Vlaming of een Bruggeling die gezien de details de slag meemaakte. De bewerkte voorzijde meet 107 centimeter bij 71.
Het midden van de eeuw wordt geteisterd door de pest. Vele Vlaamse kerken krijgen hun financiën op orde wegens de bevolkingsafname: kerken geven minder uit aan steun. Ook op andere vlakken komt er ruimte vrij om te investeren.
.
De bloei van de Hanzesteden. De Duitse Hanze was één van de vele stedenverbonden. Opgericht in de dertiende eeuw controleert ze haar netwerk van meer dan 160 steden in een gebied van de Oostzee tot Engeland. Ze komt tot bloei in de veertiende en verdwijnt in de zestiende eeuw.
.
Een verhaal uit de negentiende eeuw gaat dat de Duitse franciscaner monnik Berthold Schwarz per toeval het buskruit ontdekte in de vroege 14e eeuw. Hij noemde het Schwarzpulver of zwartkruit. Dit rijmt echter niet met de geschriften van Roger Bacon een halve eeuw eerder en het feit dat buskruit zich vanuit China verspreide over Eurazië via de Mongoolse veroveringen. Wellicht introduceerde Schwarz het buskruit in Duitsland. Dat verklaart de doorbraak van buskruit in Duitsland en de rest van Europa.
.
Ridders gaan harnassen dragen om zich te beschermen tegen krachtige en scherpe pijlen, goedendags en bij zwaardgevechten. Voorheen dragen ze maliënkolders (zoals de Kruisridders) en nog daarvoor een geschubd pantser (metalen platen die overlappen op een leren vest).
.
♣ Boeren verbouwen tot nu toe bij een klooster, een kasteel of op een landgoed groenten voor wederzijds gebruik met de geestelijken of met de adel. In deze eeuw ontdekken andere (stedelijke) bevolkingsgroepen zoals ambachtslui of geldwisselaars dat tuinieren voor eigen consumptie profijt brengt. Kool is zo populair dat ze haar naam geeft aan deze tuinen: Coeltuinen of Coelghaerden.
.
1301-1310
Ter verdediging beschikken sommige kerken over versterkte torens en een ommuurde ruimte, zoals de Onze-Lieve-Vrouwekerk (Kortrijk) in Kortrijk en de kerk in Leiden. Daarnaast ontwikkelen zich de slottorens bij de kastelen van de adel. Belforten representeren een derde macht, die van de stad onder leiding van schout en schepenen. In de steden (die zich op het grafelijke domein sinds het einde van de tiende en in de elfde eeuw ontwikkelen) komen er belforten die de stadsrechten symboliseren en materialiseren. Belforten ontstaan tussen 1099 (Potiers) en 1600. Hun bouwstijl is Romaans en Gotisch, renaissance en barok. De meeste belforten zijn gebouwd bij een stadhuis, een kerk of lakenhal. De belforttoren was de veiligste plek in de stad: hij herbergt het archief, de kluis en de gevangenis. Op de oostzijde van de torenspits van het Kortrijkse belfort staan de 'oudste burgers' van de stad: Manten en Kalle, de klokkenluiders die waarschuwen in tijden van nood. In die tijd ging het om een vernuftig systeem van uurslagers. Het oorspronkelijke beeld van Manten werd in 1382 na de slag bij Westrozebeke ontvoerd naar de Franse Dijon, waar het de Onze-Lieve-Vrouwekerk siert, samen met de later toegevoegde Kalle en kinderen. De huidige uurslagers zijn in 1961 gemaakt door Victor Cassiman.
.
1300
.
De wapenstilstand tussen Vlaanderen en Frankrijk is voorbij. Een Frans leger geleid door de broer van de koning rukt op in wat er van Vlaanderen overschiet. Robrecht van Béthune verdedigt Gent, zijn Broer verdedigt Damme en zijn halfbroer Ieper. Het gaat de Fransen voor de wind. Ze veroveren Douai, Béthune, het Brugse Vrije. In Maldegem hakken ze een Vlaams leger in de pan. Tussen Sint-Winoksbergen en Ieper (waar de lakenhalle in gebruik wordt genomen na een bouw van 130 jaar en het grootste gebouw ten Noorden van de Alpen is) zijn er hevige gevechten. Een wanhopige bevolking slaat op drift.
.
Een vermelding uit 1306 verwijst naar het jaar 1300 waarin een nieuw wapen het licht ziet: de goedendag. Het wapen behoeft weinig instructie en vergt geen training.
.
De vooraanstaande Dampierres zitten samen met meer dan honderd Vlaamse ridders gevangen op verschillende locaties in Frankrijk.
.
De hooghartige edelman Jacques de Châtillon wordt in opdracht van de Franse kroon opperbaljuw van Vlaanderen en voert een repressieve belasting- en boetepolitiek die geen rekening houdt met de behoeften van de ambachts- en kooplui, hij bevoordeelt de patriciërs en voert het (verouderde) lijfeigenschap opnieuw in. De grafelijke baljuws vervangt hij door koninklijke en Brugge is nu een Frans bolwerk van 430 hectare. De stad begon sinds de Franse bezetting in 1297 aan een tweede - zeven kilometer lange - omwalling met een dubbele stadsgracht en negen poorten. In Rijsel en in Kortrijk bouwt hij een dwangburcht waar de Franse garnizoenen een onderkomen vinden.
Ca. De chirurgijn Jan Yperman (waarschijnlijk van 1260 tot ongeveer 1332) is verbonden aan het Ieperse Belle-Godshuis en schrijft twee werken over heelkunde en geneeskunde. Deze manuscripten zijn op het einde van de negentiende eeuw in Londen teruggevonden.
.
Mei: Blijde intrede van de Franse koning Filips de Schone en zijn echtgenote Johanna van Navarra. Van Douai reist het arrogante gezelschap naar Rijsel, Doornik, Kortrijk, Oudenaarde en Gent waar ze een week verblijven op de kosten van de stad. In Brugge wordt het koppel begroet door Bruggelingen in kostbare gewaden. Tweehonderd jaar na de feiten zou een kroniekschrijver de Franse koningin deze woorden laten spreken: 'Ik dacht hier alleen koningin te zijn en ik zie er zeshonderd rond mij.'
.
Pieter de Coninck, een Brugse wever, zorgt voor beroering en wordt met zijn kompanen opgesloten in de Brugse gevangenis. Het volk dwingt de bewakers om de deuren te openen en hen te bevrijden, tot ongenoegen van Jacques de Châtillon die de stad onderwerpt aan een ongeziene straf. De uitvoering laat op zich wachten omdat het parlement van Parijs hier over zal beslissen.
Maart: Het parlement van Parijs beslist dat Brugge zijn straf moet ondergaan: de voorrechten worden afgeschaft en de wallen moeten geslecht worden.
De Guldensporenslag. De enige afbeelding van de slag is te zien op de 'Kortrijkse kist', eeuwenlang bewaard door het New College aan de universiteit van Oxford, ontdekt in 1905 en sinds kort in de onze-Lieve-Vrouwekerk in Kortrijk. Of is het een replica? Het hout van de kist komt van bomen die tussen 1240 en 1280 gekapt zijn. Dat betekent dat de kist snel na de veldslag is gemaakt en het detail ervan doet vermoeden dat ze gemaakt is door iemand die betrokken was bij de slag. Hoe ze in Oxfordshire raakte, blijft een mysterie. De slag bij Kortrijk toont aan dat ridderlegers te verslaan zijn. Philippe Despriet vat het verhaal als volgt samen: 'Kronieken, archiefdocumenten en bodemvondsten bevestigen de aanwezigheid en het gebruik van de ruitersporen in en om het slagveld van Kortrijk in 1302.' Als de oorlogstrofee zullen ze niet lang in de Kortrijkse kerk hangen, gezien de vele Franse bezettingen vanaf 1304. De Fransen blazen het verhaal van de gulden sporen eind 14e eeuw nieuw leven in om hun verwoesting van Kortrijk op 18 december 1382 goed te praten. Het Onze Lieve Vrouwekapittel laat daarop tientallen sporen ophangen om de legende in het collectieve geheugen te verankeren.[32] De Engelsen reageren vol leedvermaak en trekken partij voor de Vlaming. Het gedicht 'The Flemish Insurrection' toont dat de Engelsen wat Nederlands kennen met de woordspeling op de rebellenleider Pieter de Coninck. Voor de Fransen is hij een opgejaagd konijn: 'We gaan dat Konijn villen, en zijn lendenen roosteren' klinkt het. Voor de Vlamingen is hij koning: 'De wevers en de volders kwamen allemaal samen en besloten Pieter Conyng uit te roepen tot hun koning.' Taalkundig is er geen speld tussen te steken.[33]
Bonifatius VIII sticht in Rome een universiteit in het Sapienzapaleis.
Op 11 juli - exact een jaar na de Guldensporenslag staat een Vlaams leger nabij Sint-Omer oog in oog met een Frans leger. Tot verbazing van de Vlamingen slaat het op de vlucht. De Vlamingen wreken zich op de Fransen door Terwaan, de met de Franse koning collaborerende stad, en tachtig dorpen, de mooiste huizen van edelen te plunderen. In de Annales Gandenses staat te lezen dat ze in Artesië zoals gebruikelijk vijf dagen lang de fruitbomen omhakken, het graan vernielen samen met alles wat op de akkers groeit. De overvloedige buit slepen ze huiswaarts.
.
1304
De Fransen verslaan de Vlaamse vloot bij Zierikzee.
Bij Pevelenberg nemen de Fransen op 18 augustus wraak op de Vlamingen voor hun overwinning in 1302. Betekende de slag bij Pevelenberg voor de Franse koning Filips IV een gewonnen revanche of bleef de uitslag onbeslist? Sommigen zien de gebeurtenis als het sluitstuk van de acht jaar durende Vlaamse Opstand maar de Amerikaanse historicus David Nicholas interpreteert het voorval als volgt: 'Net toen de Bruggelingen en andere eenheden daar aan de winnende hand leken, trokken de troepen van Gent, Ieper en Kortrijk zich terug van het slagveld. Het was een fenomeen dat typerend zou worden voor de Vlaamse militaire prestaties gedurende de rest van de middeleeuwen. De slag eindigde erop dat de Fransen het terrein beheersten maar zelf te uitgedund waren om het Vlaamse leger te kunnen achtervolgen en uit te schakelen.'[34]
Op 3 mei is er de eerste plechtige bloedprocessie in Brugge. Het bloed van christus is bewaard in een kristallen flesje uit de 11de eeuw en is bij de vierde kruistocht, in dertiende eeuw naar Brugge gebracht. De processie valt samen met de jaarmarkt, nu de meifoor.
Geboorte Lodewijk van Nevers (+1346) - een achterkleinzoon van Gwijde van Dampierre (1226-1305). De man wordt opgevoed aan het Franse hof en zal in de toekomst achter de Franse vorst staan, ten nadele van Vlaanderen. De Vlaamse steden zijn hem niet gunstig gezind en zullen een bondgenootschap met Engeland sluiten om de wol-export veilig te stellen.
.
1305
Vlaanderen staat vele kasselrijen als onderpand aan Frankrijk af met het Verdrag van Athis-sur-Orge. De graaf van Vlaanderen blijft een vazal van de Franse koning. Bij het huwelijk van Margareta van Male en Filips de Stoute (de jongste broer van de Franse koning en hertog van Bourgondië, meer dan een halve eeuw later, komen de gebieden terug bij Vlaanderen.
De Franse koning, Filips de Schone, zet 2000 [Tempeliers]] gevangen om hun rijkdom en hun opgehoopte schatten in te nemen. Hij beschuldigt hen van zwarte magie. De schuldvraag houdt wetenschappers en de volksfantasie tot op vandaag bezig.
Vroegste vermelding van het belfort van Kortrijk. Het onderste gedeelte van de toren dateert uit deze tijd. De rest van de markt ligt hoger en werd opgehoogd met het puin van de bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Het paleis der pausen in Avignon. Alle zeven Avignonpausen zijn Frans.
Verspreiding van de belforten op de werelderfgoedlijst in België en Frankrijk.
In Kortrijk is het Belfort bekend als de Halletoren.
Manten en Kalle, de uurslagers op het Kortrijkse Belfort.
Legende van Sint Franciscus, Giotto ca. 1295-1300
Franciscus van Assisi geeft zijn mantel aan een arme man, Giotto ca. 1295-1300
Sint-Franciscus ontvangt de stigmata, Giotto ca. 1300
Kruis van Rimini, Giotto ca. 1301
De intocht van Jezus in Jeruzalem, Giotto ca. 1303-1305
Bewening van Christus, Giotto ca. 1303-1305
De deugden en ondeugden: De onrechtvaardigheid, Cappella degli Scrovegni, Padua
Geschilderde kopie uit de 17e eeuw naar het mozaïek Navicella (verloren gegaan), Giotto ca.1305-1313
Maestà van Ognissanti, Giotto ca. 1310-1311
.
.
1311-1320
De uitvinding van het buskruit, anoniem, Museum Plantin-Moretus, een voorstelling uit de zestiende eeuw. In de loop der jaren worden kanonnen lichter omdat brons ijzer vervangt en de kwaliteit van het buskruit verbetert.Een verhaal uit de negentiende eeuw gaat dat de Duitse franciscaner monnik Berthold Schwarz toevallig het buskruit ontdekt in de vroege 14e eeuw. Hij noemde het Schwarzpulver of zwartkruit. Dit rijmt niet met de geschriften van Roger Bacon een halve eeuw eer en het feit dat buskruit zich vanuit China verspreidt over Eurazië via de Mongoolse veroveringen. Wellicht introduceerde Schwarz het in Duitsland. Dat verklaart de doorbraak van buskruit in de rest van Europa. Buskruit bestaat uit salpeter, zwavel en houtskool. Omdat de elementen een ander soortelijk gewicht hebben, is het mengsel instabiel: de salpeter zakt, houtskool drijft. Het tijdrovende mengen in het heetst van de strijd is geen optie. Door het mengsel onder te roeren in brandewijn en het te drogen ontstaan kruitkorrels. Dat was zonde van de alcohol: urine werkte evengoed, zeker als de soldaat de avond vooraf de brandewijn zelf opzoop.
.
1310
Margareta Porete sterft op de brandstapel in Parijs. In haar voorleesboek 'De spiegel der eenvoudige, vernietigde zielen, die enkel in wil en verlangen naar liefde verwijlen' stelt ze dat volmaaktheid te bereiken is voor wie één wordt met God. En paradoxaal genoeg, wie dit niveau bereikt, verzaakt aan de deugden. Dat wordt Porete kwalijk genomen.
Het belfort van Gent verrijst. In 1323 zijn vier van de zes bouwlagen klaar. Tussen 1377 en 1380 wordt de voorlopige houten torenbekroning opgetrokken waarop de legendarische 'Draak van Gent' gehesen wordt.
Rochus van Montpellier vertrekt op pelgrimstocht naar Rome en verpleegt onderweg verpleegt pestlijders. Hij verwerft naam en wordt op zijn terugreis in Piacenza aangetast. De iconografie beeldt hem met een open beenwonde af. Een engel geneest hem in een bos en als hij in zijn geboortestad Montpellier terug is laat zijn oom hem arresteren wegens spionage. Hij verblijft tot zijn vroegtijdige dood, in de gevangenis. Tegenwoordig is hij bekend als Sint Rochus, een van de zes pestheiligen.
Tijdelijke sluiting van het Brusselse grote begijnhof De Wijngaard voor een kerkelijke visitatie. Nieuwe kandidates kunnen niet intreden. In 1324 oordeelt de bisschop van Kamerijk dat er geen ketterij in het spel is. Het intredeverbod blijft tot 1333. De Brussels begijnen zoeken toenadering tot het begijnhof van Bloemardinne aan de Sint-Goedelekerkt.
Venetië beschikt over de grootste militair-industriële scheepswerf ter wereld met de naam Arsenale Nuovo waar 16.000 vaklui elke dag een schip te water laten.
.
Kijken
Geboorte van Johannes de Doper, Giotto ca. 1318-1322
Op de hoek van de Gentse Vrijdagmarkt staat sinds het einde van de 16de eeuw een zware bombarde: de Dulle Griet. De oudste bronnen over kruydt en bussen gaan terug op 1320 - even na de Guldensporenslag. Een eeuw later beschikken steden over dit soort onbetrouwbare, onverplaatsbare ijzeren bombardes. Ze dienen doorgaans ter verdediging - het defensief van de stad, omdat ze te zwaar zijn en enkel te verplaatsen zijn met ossen en koeien. De enige invloed die deze vroege generatie vuurwapens heeft op de middeleeuwse muren beperkt zich tot een aanpassing van de schietgaten: een combinatie van de verticale spleet met een ronde opening voor de draagbare vuurwapens. Met haar gewicht van twaalf ton, een lengte van meer dan vijf meter en een smeedijzeren mondkaliber van 640 millimeter is de Dulle Griet de grootste bombarde die nog bestaat. Als de bombardes dan toch het offensief dienden (deze heeft een reikwijdte van 1.500 meter), was het gebruikelijk om ze zo dicht mogelijk bij het doel te brengen, net buiten het bereik van een kruisboog (200 meter). In tegenstelling tot haar kleine zus, de Mons Meg, is over de Dulle Griet nauwelijks historische documentatie te vinden. De naam Griet, Margot, Marguerite en Meggie was gebruikelijk om een donderbus te benoemen: Margaretha was een veel voorkomende naam. Volgens Wikipedia dateert de Dulle Griet uit 1431, gemaakt ten tijde dat Jan van Eyk aan het Lam Gods werkt. De historicus Marc Beyaert restaureerde de Dulle Griet en gaat in tegen de gebruikelijke verklaring die de bombarde de stad laat verdedigen. Hij schrijft: 'Een zware bombarde als de Dulle Griet is a priori een offensief wapen, dat enkel bij belegeringen nuttig kan worden ingezet. De grote investering voor zo'n wapen wordt enkel gedaan door iemand met een strategische visie én zeer ruime middelen, die meent zo'n wapen nuttig en frequent te kunnen gebruiken over een langere periode. Een wapen als de Dulle Griet past derhalve niet in de beperkte militaire optiek van de stad Gent, maar wel in de strategische langetermijnpolitiek van een Bourgondische hertog.' Na 1450 wegen de nadelen van de bombardes door op haar voordelen: duur, moeilijk te maken, moeilijk te transporteren en op te stellen; ze vereisen veel personeel, veel buskruit en speciale projectielen. De opbouw van de stelling nam dagen in beslag en hun gebrekkige wendbaarheid maakte ze kwetsbaar voor de ontwikkelingen na 1450: lichtere, kleinere en mobielere stukken met een grotere vuurkracht en impact. Het einde van regeerperiode van Karel de Stoute, omstreeks 1477, valt samen met het verdwijnen van de bombardes.[35]
.
1321
.
1322
Lodewijk van Nevers wordt graaf van Vlaanderen. Hij is opgevoed in Parijs en was nooit eerder in Vlaanderen. Zijn beleid is, in tegenstelling tot zijn voorgangers gericht op de Franse kroon. Vlaamse stadsrechten en de gunsten die de handelaren en ambachtslui genieten zijn hem vreemd. De Vlaamse alliantie met Engeland (ter waarborg van de zelfstandigheid van de regio, de wolleveringen en handel en de bescherming tegen de Franse veroveringsdrang) is niet naar zijn zin. Engeland was de belangrijkste bron van de Vlaamse rijkdom. Lodewijks politiek conflicteert met zijn onderdanen.
.
1323
Vlaamse Boeren en stedelingen ontketenen in november een Opstand van Kust-Vlaanderen in het kustgebied. De rellen verspreiden zich in het hele graafschap. De reden is een belastingverhoging ingevoerd door Lodewijk van Nevers om de betalingen van het Verdrag van Athis-sur-Orge te innen voor de Franse koning.
Het grootste deel van Vlaanderen is bezet door de opstandelingen die ageren tegen de graaf en de Franse koning die elkaar te hulp schieten.
De kathedraal van de Engelse bisschopstad Wells heeft een astronomisch uurwerk, waarschijnlijk een creatie van Peter Lightfoot, een monnik uit Glastonbury. Het mechanisme van de klok werd vervangen in de 19e eeuw, het origineel werd verplaatst naar het Science Museum in Londen. De rijkversierde wijzerplaat toont een geocentrische kosmos, de dagen van de maanmaand en de schijngestalten en de kwartieren van de maan. Het meten en de precisie zal zich de komende twee eeuwen enten in alle domeinen van het openbare leven: maten en gewichten, het perspectief in de schilderkunst, de muzikale polyfonie, geldstandaarden, het dubbel boekhouden...
.
1326
.
1327
De (pest)heilige Rochus overlijdt. Als jongeling erft hij net als Sint Franciscus een som geld die hij verdeelt onder de armen en de ziekenhuizen. Als hij terugkeert van een bedevaart op Rome belandt hij in een epidemie en helpt hij zieken. Hij werd ook ziek en een hond bracht hem dagelijks brood. Hij herstelde, werd een bedelaar, en raakte als spion in de gevangenis. Toen hij er stierf verscheen een schijnsel en Rochus werd samen met andere heiligen gezien als een ommekeer der verwachtingen: zij brengen de pest als een instrument van God die wraak neemt op de menselijke ondeugeden.
.
1328
De Vlaamse opstand eindigt op 23 augustus met de Slag bij Kassel, waarin een Frans leger de Vlaamse rebellen verslaat.
.
1329
.
1330 (Ca.)
Het vroege humanisme, een niet religieuze filosofie ontluikt.
Duizenden Chinezen sterven door de pest, droogte en hongersnood. Waarschijnlijk begon de pest in de uitlopers van het Himalayagebergte en verspreidt die zich via de nieuwe handelsroutes. De historica Barbara Tuchman acht deze epidemies te vroeg om verantwoordelijk te zijn voor de pest die in 1346 in India opduikt.[36]
.
1334
Een stormvloed overspoelt Walcheren en Wulpen. Ook de Vlaamse kust kent grote overstromingen.
.
1335
.
1336
.
1337
Honderdjarige Oorlog start en duurt tot 1453. De naam suggereert een eeuw flinke strijd. In werkelijkheid gaat het om een aaneenschakeling van gewelddadige conflicten met daartussen vredeperiodes en wapenstilstanden. De oorlog start met de verovering van het Franse Aquitanië door Filips IV op Edward III van Engeland waarop Edward Frankrijk binnenvalt. Uiteindelijk winnen de Fransen de oorlog in het jaar dat de Turken Constantinopel veroveren omdat Engeland te verzwakt is door haar interne Rozenoorlog.
Deze prent uit het Museum Plantin-Moretus van Jan Collaert II (PK.OPB.0186.003) toont de uitvinding van het kompas als een Westers gegeven. Dit is een historische leugen. Het instrument verschijnt voor het eerst in China als de sīnán (司南), een zuidwaarts wijzende lepel voor geomantiek. Zijn bestaan blijkt uit bewaarde exemplaren en uit een tekst uit de eerste eeuw voor onze tijdrekening van Liu Xiang. De vaststelling dat zeilsteen ijzer aantrekt gaat terug op de Meester uit het Demonendal uit de vierde eeuw voor Christus. De oudste navigatiekompassen zijn gemagnetiseerde erts dat op een plankje in water dobbert. De vroegste vermelding van het kompas en de zeenavigatie is in het Chinese boek Tafelgesprekken van Pingzhou uit 1117 van Zhu Yu. Later in de 12e eeuw verspreidt het instrument zich via de Arabieren naar Europa. Het scheepskompas is hier vanaf 1350 een algemene toepassing.
Vestiging van een Engelse wolstapel in Brugge, in 1363 verplaatsing naar Calais.
.
1344
.
1345
.
Gent is na Parijs met zijn 60.000 inwoners de grootste stad van West-Europa. Jacob van Artevelde' (±1290–1345), 'de wijze man van Gent' een volksleider en staatsman, een lakenkoopman en leider van de wevers, een makelaar en grootgrondbezitter negeert het Franse verbod om handel te drijven met Engeland vanwege de Honderdjarige Oorlog. Van Artevelde wil een toenadering tot Engeland om de Vlaamse wol-economie veilig te stellen en houdt Vlaanderen uit de honderdjarige oorlog. Gildetwisten maken een einde aan zijn leven: hij wordt vermoord. Later noemt Gent zich de Arteveldestad.
.
1346
Vijftiende-eeuws manuscript van de Kronieken van Jean Froissart over de slag bij Crécy.
.
De Slag bij Crécy is een ijkpunt in de Honderdjarige oorlog. Crécy-en-Ponthieu ligt ten zuiden van Calais. De graaf van Vlaanderen, Lodewijk van Nevers overlijdt. Zijn zoon en troonopvolger, Lodewijk van Male loopt zware verwondingen op. Eerder sneuvelden Robrecht II van Jeruzalem en Boudewijn VII van Vlaanderen in Franse dienst tegen Engeland. De Franse krachtige kruisbogen halen het niet van de Engelse longbow die snel is, makkelijk laadt en vol precisie is en pijlenlawines kan veroorzaken. De Engelse boogschutters halen alle Franse aanvalsgolven neer en Frankrijk verliest 15.000 ridders en 10.000 man voetvolk in één dag. Engeland verliest twee ridders en 200 man voetvolk. Na de slag verzwaren de harnassen.
De pest duikt voor het eerst op in India en in Europa nadat een nieuwe handelsroute met China de verspreiding stimuleert. Tot 1351 zal de zwarte dood onze streken teisteren.
Barbara Tuchman over de slag bij Crécy
Op 26 augustus 1346 stuitten de Engelse legers dertig mijl landinwaarts bij Crécy in Picardië op de Franse troepen. Evenals in een andere augustusmaand, die van 1914, was de strijd het begin van een tijd waarin het geweld steeds toenam en de zaken steeds moeilijker onder controle waren te houden. Het was geen vooropgezet plan van de overwinnaars. Toen Eduard ter ore kwam dat een geweldig leger zich na diens oproep rond de Franse koning verzameld, gaf hij geen blijk behoefte te hebben aan een confrontatie, althans niet voor zich eerst van een veilige aftocht te hebben verzekerd. Hij marcheerde vanaf Parijs in noordwestelijke richting naar het kustgebied langs Het Kanaal, vermoedelijk op weg naar Vlaanderen, waar hij er zeker van kon zijn over schepen te kunnen beschikken. Als dat zijn bedoeling was, had hij weinig kans koning van Frankrijk te worden.
Het Franse leger haalde in geforceerde marsen de Engelsen in voor deze de zee konden bereiken, evenwel niet voordat Eduard, die zich realiseerde dat hij moest vechten, een goede verdedigingspositie op een brede heuveltop boven het dorp Crécy had ingenomen. Voor de strijd waren de Franse edelen zo vol vertrouwen dat zij er al over spraken wie van hun tegenstanders wier goede naam en wapenfeiten zij kenden uit toernooien, zij gevangen zouden nemen. Alleen koning Filips was besluiteloos. Hij was "treurig en bezorgd" en scheen bang te zijn voor nog meer verraad na de desertie van Bretagne en Harcourt, of voor een of ander verborgen gevaar.
Natte boogpezen
Omdat zij aan de vooravond van de strijd hun kamp te ver van de vijand hadden opgeslagen, bereikten zijn troepen het slagveld pas om vier uur in de middag, waardoor zij de zon in het gezicht hadden en de vijand de zon in de rug had. De kruisboogschutters waren moe en klaagden na de lange mars. Hun boogpezen waren nat geworden door een plotseling opgekomen onweer, terwijl de Engelse schutters hun pezen beschermd hadden door deze opgerold onder hun helmen te houden. Wat er toen aan Franse zijde volgde was een chaos van zinloze vermetelheid, pech, fouten, gebrek aan discipline en de chronische bravoure-ziekte van de ridders, die vastbesloten waren om hun moed te bewijzen, niet gehinderd door enig tactisch inzicht of een georganiseerd plan.
Alles loopt fout
Op het laatste nippertje geadviseerd om de aanval tot de volgende dag uit te stellen, gaf Filips de voorhoede het bevel terug te trekken en de achterhoede het bevel halt te houden, maar hij werd niet gehoorzaamd. Zonder de kruisboogschutters de kans te geven de tegenstand in de Engelse gelederen te verzwakken, stormden de ridders in de voorhoede de heuvel op, de vijand tegemoet. De Genuese kruisboogschutters, die buiten schootsafstand van hun doel stonden en door Engelse pijlen werden doorboord, raakten achterop en gooiden hun bogen ter aarde. De koning die bij het zien van de Engelsen van kleur verschoot "omdat hij hen haatte", kon de situatie niet langer in de hand houden. Bij het zien van de vluchtende Genuezen, schreeuwde hij of zijn broer, de graaf van Alençon: "Dood die schurken die ons in de weg lopen!" terwijl zijn ridders "in haast en in het wilde weg" op de schutters inhakten bij hun poging zich een weg te banen. Vanuit deze verschrikkelijke chaos in hun eigen gelederen bestookten de Fransen de vijand met de ene aanval na de andere, maar de gedisciplineerde slagorde van de Engelse handboogschutters, die gehard waren door de langdurige oefening die hun wapen vereiste, hield stand en zaaide verwarring en dood met hun pijlen. Toen kwamen de Engelse ridders te voet naar voren, voorafgegaan door schutters en versterkt door lansdragers en moordlustige lieden uit Wales met lange messen, die zich onder degenen die waren gevallen begaven en hen op de grond doodstaken. De prins van Wales vocht aan het hoofd van één gevechtseenheid terwijl koning Eduard het commando voerde vanaf een windmolen boven op de heuvel. Het gevecht ging door in de schemering en de duisternis tot middernacht tot koning Filips gewond werd weggeleid door de graaf van Henegouwen, die tot hem zei: "Sire, stel uw leven niet moedwillig in de waagschaal", zijn paard bij de teugels nam en hem wegtrok van het slagveld.'[37]
In oktober vraagt Filips VI de Parijse universiteit een verslag over de pest, een ramp die de mens bedreigt. Na een zorgvuldig onderzoek schrijven de meesters het fenomeen toe aan een drievoudige conjunctie van Saturnus, Jupiter en Mars, een conclusie die de toenmalige wetenschappelijke wereld overneemt.
.
In Florence sterft de 68-jarige Giovanni Villani. Hij was historicus, diplomaat en bankier en schreef de kroniek Nouva Cronica en was een voorloper van het humanisme. Hij sterf (aan de pest) te midden een onafgemaakte zin: 'midden in deze pestilentie kwam er een eind aan...'
.
1349
.
In Gent komt het op 'Goede' dinsdag 13 januari tot een bloedig treffen tussen de volders- en de weversgilde. De volders winnen en herstellen het gezag van de graaf van Vlaanderen Lodewijk van Male. Begin oktober beklaagt de stad zich dat de uitgewezenen toch in het graafschap verblijven, schippers klagen dat hun vaarwater gesaboteerd is met palen en andere hindernissen.
♣ In een tumultueuze tijd van epidemie en opstand (in Gent, geleid door wevers en molenaars) publiceert Giovanni Boccaccio (1313-1375) zijn Decamerone. Het boek kent, net zoals The Canterbury Tales van Geoffrey Chaucer (1343-1400) dat aan het einde van de eeuw verschijnt, de raamstructuur vergelijkbaar met het Arabische Duizend-en-een-nacht. De titel staat voor het 'Boek der tien dagen' en is een samenstelling van het Griekse δέκα, (tien), en ἡμέρα (hemera of dag). Zeven jonge dames en drie jonkmans vertellen honderd verhalen op een landgoed met weelderige en paradijselijke tuinen buiten de stad Florence. De tuinen contrasteren met de stedelijke epidemische taferelen en de karrenvrachten vol knekels en lijken waar het gezelschap aan wil ontsnappen. Tussen 1348 en 1351 slachtofferen de builenpest, de longpest en andere ziektes 25 procent tot 50 procent van de Europeanen nadat een nieuwe handelsroute met China de verspreiding stimuleert. Het veroorzaakt een keerpunt in de geschiedenis van de Middeleeuwen. Het tekort aan arbeidskrachten en de vrijgekomen erfenissen maken een einde aan de feodaliteit. Maar daar heeft Boccaccio nog geen weet van. Zijn paleis waar het gezelschap zich terugtrekt doet Middeleeuws aan met zijn 'schoonen en grooten hof in het midden en met terrassen en zalen en kamers, allen afzonderlijk zoo fraai mogelijk en met aanlokkelijke, merkwaardige schilderijen en getooid met weiden daarbuiten en wonderbare tuinen en met zeer frissche waterputten en met gewelven vol kostbare wijnen'.[38] Elk personage - de groep noemt zich Brigata - vervult een allegorische rol: Pampinea, Filomena, Neifile, Filostrato, Fiammetta, Elissa, Dioneo, Lauretta, Emilia en Panfilo. Vier vrouwen staan voor de kardinale deugden: Prudentia of voorzichtigheid en wijsheid; Justitia of rechtvaardigheid; Temperantia of de gematigde zelfbeheersing en Fortitudo: moed en sterkte. Drie vrouwen zijn de goddelijke deugden: Geloof, Hoop en Liefde. De jongens vertegenwoordigen het Kennen, het Streven en het Begeren, de drie eigenschappen die Plato aan de ziel toekent. Elke dag zorgt de hofmeester voor spijs en drank en opent hij een ommuurde tuin naast het paleis die het gezelschap overdondert. Rondom en in het midden zijn pijlrechte, brede paden met houtwerk vol druiven. De reuk van de bloemen en planten doen denken aan Oosterse specerijen. Langs de paden bloeien rozen en jasmijn. De tuin is zo aangelegd dat hij tijdens elk dagdeel schoonheid en schaduw biedt. De centrale, blanke marmeren fontein toont wonderbaar beeldhouwwerk. Ze stuwt water vol gedruis de hoogte, er is een molen mee te bewegen. Het water stort neer in een spiegel en verdwijnt langs een geheime afvoer en kunstige kanaaltjes. Daarna komen van alle kanten de dieren: talloze vogels, konijnen, hazen, geiten, jonge herten. Naast de fontein komen de tafels waar de donna's en de jonge mannen liederen zingen en dansen, drinken en eten. Het maakt hen vrolijk en wie het verkiest houdt een siësta. De anderen lezen, schaken of dammen. In de namiddag betreden ze de weide met kort, groen gras en wachten ze hun verslavende verhalen af. Eén verhaal gaat over Masetto van Lamporecchio die zich uitgeeft voor een doofstomme, zijn dienst als tuinman aanbiedt in een nonnenklooster en eindigt in het nonnenbed. Een ander vertelt over een geestelijke die de echtgenoot van een mooie vrouw aan het bidden zet en met de huisvrouw in bed duikt. Vanzelfsprekend botst De Decamerone op tegenstand van latere moraalridders of zedenprekers. De seksuele vrijmoedigheid en hoe de geestelijken hierin een rol in spelen, resulteert in gekuiste versies. Een verhaal dat het niet haalt is dat van Alibech en Rusticus. Een prent toont hen in een tuin met een boom.[39] De oude en ervaren kluizenaar Rusticus neemt de naiëve Alibech in de leer voor het kluizenaarschap. Hij gebiedt haar zijn gedrag te volgen en kleedt zich uit. Ze volgt gewillig en vraagt wat het 'uitsteeksel' is waar zij niet over beschikt. Deze 'verrijzenis van het vlees is de duivel' zegt hij. Zijn duivel pijnigt hem dat hij het amper verdragen kan. Zij is opgelucht. Zo'n duivel heeft ze niet. Rusticus begrijpt haar en vervolgt: 'Jij hebt iets wat ik niet heb.' 'Wat mag dat zijn?', vraagt ze. 'Jij hebt een hellegat en de Lieve Heer stuurt je om mijn smartelijke duivel in jouw hellegat te storten. Je dient er God mee.' De deerne stelt onwetend en bereidwillig haar hellegat ter beschikking op een klein bed. Als hij er zijn duivel naar de verdoemenis stoot, krijgt ze de smaak te pakken. Ze opent zes keer haar hellepoort, in de hoop de duivel te onthoofden. In 1360 zal Boccaccio de Engelse dichter-diplomaat Geoffrey Chaucer ontmoeten tijdens zijn Italiëreis. Uitgerekend dan slaat de pest in Vlaanderen opnieuw toe. De herinnering aan Het grote sterven is nog niet koud. Even een terugblik. De jaren 1348-1351 confronteren de wereld met de Zwarte dood. Als ‘het grote sterven’ Constantinopel bereikt is er geen houden meer aan. Van daar uit verspreidt de zieke zich naar de Balkan, Italië, Spanje, Frankrijk en onze regio. De pest eist 75 tot een 100 miljoen levens; andere bronnen hebben het over 25 miljoen mensen in Europa en Azië. Eén op vier Fransen legt het bijltje. Op 14 februari kent Straatsburg zijn Valentinstagmassaker en verbrandt de menigte twee- tot drieduizend joden. De rest verdrijven ze. In de Lage Landen gaan er pogroms door. Joden zijn zondebok. De Europese bevolkingsafname leidt tot de Renaissance: de overlevenden en hun nabestaanden permitteren zich dankzij erfenissen meer materiële welvaart en wie van arbeid leeft, krijgt beter betaald omdat arbeid schaars is. De besmetting is een mysterie. Gaat het om vergiftigde lucht? Een ongunstige stand van de planeten? Het bekijken van de zieken? Lichtbundels? Satan? Een pauselijke medewerker aan de Sint-Donaaskerk is een goed observator en schrijft in april 1349 - enkele maanden voor de pest uitbarst - naar Avignon: als 'één besmette persoon sterft, (...) dat allen die hem zien, hem bezoeken of iets van hem meenemen, of hem naar zijn begraafplaats dragen, hem meteen in de dood achternagaan.' Lodewijk van Male legt buiten de Brugse stadsmuren een massagraf aan van zes hectare. De pest betekent voor de plichtbewuste zusters, broeders en priesters een ravage: Sint-Kruis, Loppem en Blankenberge komen zonder priester te zitten.[40] In de Vlaamse archieven is van de pestepidemie nauwelijks een spoor, terwijl in Europa de sterftecijfers oplopen tot zestig à tachtig procent. Ontsnapte het dichtbevolkte Vlaanderen aan de Zwarte dood? Blijkbaar niet. De afwezigheid van de archieven duidt op het feit dat de ontreddering in Vlaanderen extreem is. Het zwijgen van de bronnen is drievoudig: 1. boedelbeschrijvingen en de aankoop van doodskisten worden niet meer geregistreerd. 2. Wellicht heeft de overheid belang om de sterfte te verzwijgen, vergelijkbaar het met het begin van de Aidsepidemie. 3. In de overlijdensregisters dagen plots nieuwe handschriften op, soms tot drie keer in hetzelfde boekjaar.[41] De arme en verzwakte stadsbevolking stierf in een hol en 'door de stank van hun lichamen merkten de buren dat zij gestorven waren' schrijft Giovanni Boccaccio die zelf zijn maîtresse erbij verloor. Wie het zich kan permitteren, vlucht de stad uit. De jonge patriciërs uit Florence die Boccaccio beschrijft, trekken zich terug in een buitenhuis 'ver van de wegen verwijderd' en met 'bronnen vol koel water en kelders gevuld met zeldzame wijnen.' Op het platteland is men evenmin veilig. De historica Barbara Tuchman omschreef in haar 'De waanzinnige veertiende eeuw' hoe de boeren dood neervielen op de weg, het veld of in hun huis en hoe de overlevenden zich machteloos en apathisch voelen. Het rijpe koren bleef op de akkers staan, het vee verkommert. 'Met de ontzagwekkende kracht die de natuur eigen is overwoekerde het onkruid de ontgonnen gronden, dijken brokkelden af, het zoute water stroomde weer binnen en maakte het laaggelegen land brak.'[42] De pest nestelt zich in juli 1348 in Normandië. Hun buren van Picardië krijgen een adempauze tot de zomer van 1349. In de zwaarst getroffen Normandische dorpen wapperen zwarte vlaggen op kerktorens. Ze zijn een teken van rouw of van waarschuwing, tot groot jolijt van de mensen uit Picardië, mensen die even later ook door de ziekte geveld worden. Simon van Covino vergelijkt het verdwijnen van deze jonge mensen met het verwelken van de bloemen op het veld.[43] Tenslotte nog dit: vooral erg dicht bevolkte gebieden waren slachtoffers van de pest. Geen twee gebieden in de wereld zijn dichter bevolkt dan Italië en Vlaanderen, toen was dat zo, nu is dat ook nog zo. In deze gebieden kan je met een dagreis al stappend van de ene stad naar een andere. Om zich van de vreemde te onderscheiden, ontwikkelt men dialecten. Enkel in Vlaanderen en Noord Italië zijn er zoveel dialecten te vinden. Dank zij het taalgebruik van de andere weten we of hij al dan niet tot de incrowd behoort. Op die manier ontwikkelt er zich een relatie tussen taal en veiligheid. De Engelse romantiek in de negentiende eeuw maakt de Decamerone opnieuw populair. John William Waterhouse werk uit 1916 -een jaar voor zijn dood- is er de illustratie van en begin jaren zeventig verfilmen de Italiaanse regisseurs Pier Paolo Pasolini -enkele jaren voor hij vermoord wordt- zijn gewaagde en Giuseppe Variwerd zijn erotische/pornografische versie.
Slag bij Poitiers. Edward de Zwarte Prins plundert Frankrijk met 8.000 troepen. Vanuit de bossen vernietigen zijn boogschutters een leger van tweemaal zo groot.
Een geestelijke zet een echtgenoot aan het bidden en duikt met de huisvrouw in bed. Decamerone
Vertelsessie uit de Decamerone, John William Waterhouse, 1916
Het banket in het dennenbos (1482-1483) van Sandro Botticelli. Een edelman, versmaad door zijn geliefde overtuigt haar met bovennatuurlijke hulp en huwt.
Bart Van Loo schreef een fenomenaal boek over deze dynastie. Wie wat luistertijd heeft, leert een ongeziene verhalenpracht kennen. Een aanrader. Een niet verplichte must. Wie luistert, vermeldt dit best even op het examen.
[[Bestand:Gravenkapel_Kortrijk.jpg|thumb|550px|Aan de buitenzijde van de Gravenkapel zijn restanten van de Kortrijkse burcht te zien. Werkzaamheden aan de Onze Lieve Vrouwekerk in Kortrijk voltooien de prestigieuze gravenkapel. Ze duurden drie jaar en de kapel is de toekomstige begraafplaats voor Lodewijk van Male.
Opnieuw een pestjaar in Vlaanderen. Voor het eerst sinds het ontstaan van Vlaanderen daalt het bevolkingsaantal. 'Rond 1300, in volle Frans-Vlaamse oorlog, was de bevolking van Vlaanderen vermoedelijk het hoogst' schrijft Edward De Maesschalck. 'Vlaanderen was toen zelfs het dichtstbevolkte land van West-Europa ten noorden van de Alpen. Sindsdien en vooral vanaf 1350 begon de bevolking echter in grote steden terug te lopen. Ieper telde nog 30.000 inwoners in 1300, maar daarvan bleef een eeuw laters slechts een derde over. Gent telde bijna 60.000 inwoners in 1350, maar daalde tot de helft in 1385. Brugge werd toen de grootste stad van Vlaanderen met meer dan 40.000 inwoners. Andere steden waren altijd al veel minder bevolkt, zoals Dendermonde met ca. 9000 inwoners, Kortrijk met een goede 5000 inwoners, Geraardsbergen met ca. 4500 en Aalst met 3500 inwoners. Het gaat daarbij om zeer ruwe schattingen, maar de algemene trend is duidelijk. De bevolking daalde en zou pas onder Bourgondisch bewind opnieuw toenemen. Heel wat Vlamingen gingen in die jaren op zoek naar een beter leven in het buitenland. Vooral textielarbeiders vestigden zich graag in Engeland, waar ze hun Vlaamse identiteit hoog in ere hielden. In Londen hadden de Vlaamse handwerkers zelfs een eigen begraafplaats, los van de Brabanders, al spraken ze dezelfde taal.
.
1375
.
1376
.
Het Brugse stadhuis is afgewerkt. Het is een van de oudste stadhuizen in de Nederlanden. Loop er eens binnen voor een bezoek aan de Gotische Zaal met muurschilderingen uit het Fin de Siècle, een gepolychormeerd gewelf, de historische zaal en de tentoonstelling op het gelijkvloers (die gratis is).
.
1377
.
De paus keert terug naar Rome en treft er een stad van amper 15.000 mensen.
.
1378-1417
.
Het Westers Schisma, vanaf nu zijn er twee pausen (en soms drie), één in Rome en één in Avignon. Vlaanderen steunt met Engeland en Duitsland de Roomse paus. Spanje, Portugal, Napels, Frankrijk en Schotland die in Avignon. Het concilie van Konstanz maakt een einde aan het schisma in de jaren 1414-1418.
.
1379
.
Frans-Vlaamse crisis duurt tot 1385 en Gent leidt Deze Gentse Opstand keert zich tegen de koning van Frankrijk en zijn bereidwillige graaf. Leidersfiguren zijn Jan Hyoens, Filips van Artevelde (de zoon van de vermoorde Jacob van Artevelde en Frans Ackerman. Ze nemen het op tegen Lodewijk van Male, hertog Filips de Stoute en koning Karel VI van Frankrijk en willen een sterke de economische band met Engeland. Die staat door de Honderdjarige Oorlog onder druk. Na zes jaren strijd erkent Gent het vorstelijk gezag.
.
1380
.
(Ca.) Geboorte van Thomas à Kempis, Duits kopiist en schrijver.
Gravenkapel met Lodewijk van Male in het derde tafereel.
.
.
1381-1390
.
1381
.
Slag bij Nevele: troepen van graaf Lodewijk van Male verslaan de opstandige Gentenaren en plunderen Nevele. De rellen in Londen gaan de geschiedenis in als De Boerenopstand. Ze zijn gericht tegen de Vlamingen en de Nederlanders.
.
[[Bestand:Kortrijk.Belfort_002.JPG|thumb|550px|Na de Slag bij Westrozebeke roven de Fransen Manten. Voor wie het verhaal niet kent: Op de torenspits van het Kortrijkse belfort staan de klokkenluiders Manten en Kalle. Dit uurwerk is erg high tech en is nu in Dijon te zien op de Onze-Lieve-Vrouwekerk.]]
1382
.
De slag van het Beverhoutsveld, waar buskruit voor het eerst een succes is, verwoesten de Gentenaars het grafelijk kasteel van Male. Op 3 mei 1382, op de grens van Beernem, Oostkamp en Assebroek neemt Filips van Artevelde het op tegen Lodewijk II van Male, de graaf van Vlaanderen. Filips van Artevelde sneuvelt maanden later in een confrontatie met de graaf tijdens de Slag bij Westrozebeke. Lodewijk II van Male sneuvelde in 1384 in Sint-Omaars.
.
Na de Slag bij Westrozebeke roven de Fransen de oorspronkelijke Manten, een technologisch wonder en waarschijnlijk het eerste mechanische uurwerk met één wijzer, gemaakt in Kortrijk. Manten verhuist naar de klokkentoren van de Notre-Dame in Dijon waar hij nog te zien is.
.
1383
Een pelgrimsoord dat naar Maria's besloten tuin verwijst in het noorden van Groningen.
.
♣ De strijd tussen de opstandige Gentenaren en graaf Lodewijk van Male leidt tot plunderingen in veel Vlaamse steden. Na hun landing bij Calais in mei en nemen de Engelsen Grevelingen, Sint-Winoksbergen, Duinkerke, Poperinge en Nieuwpoort in. Bij Duinkerke volgt een kleine veldslag op 25 mei met Franse en Vlaamse strijdkrachten onder Lodewijk van Male. Daarna gaan 17.000 Engelsen en 20.000 Gentse bondgenoten onverwachts naar Ieper. De Engelse en Gentse belegering doen de uitgehongerde Ieperlingen smeken om Maria's bescherming. Op 8 augustus, na negen weken belegering blazen de belegeraars wonderlijk de aftocht. De Ieperling ziet er een Maria-teken in en een nieuw beeld plaatst haar in een gevlochten paalafsluiting met een 'thune' errond. Deze 'thuine' verwijst naar de stadsverdediging van grachten, wallen en hagen. Sindsdien is Onze-Lieve-Vrouw van Tuine de patrones van Ieper. Jaarlijks gaat het beeld processiegewijs de straat in. Een ander pelgrimsoord dat naar Maria's besloten tuin verwijst, is het beeld van Onze Lieve Vrouwe van de Besloten Tuin in de kluiskapel van Warfhuizen, beter gekend onder de courante benaming de Bedroefde Moeder van Warfhuizen. Het genadebeeld trekt sinds 2003 bedevaartgangers naar het noorden van Groningen.
In de Parijse rue Maubuée is prostitutie de specialiteit. Hun bijnaam? 'Les pucelles de Marolles'. Het Französisches Etymologisches Wörterbuch omschrijft dit begrip als een 'jeune fille qui n'est plus vièrge.' De curé ontruimt de straat. Een jaar later klaagt de middenstand over inkomstenderving en keren de dames terug.[44]
.
(Ca. - 1400) ♣ Chaucer schrijft zijn Canterbury Tales met verwijzingen naar 'Flaunders' en tuinen. In 'Het verhaal van de nonnenpriester' schrijft hij: 'De eenden schreeuwden alsof men ze wou slachten; Uit angst vlogen de ganzen in de bomen, De zwerm was uit de bijenkorf gekomen. Zo baarlijk was 't lawaai - o Godsellende! Dat Jakke Straw en heel zijn boerenbende / Zoveel geschreeuw zelfs niet konden braken / Toen zij de Vlamingen af wilden maken, Als daar klonk op die wilde vossenjacht.' Hoe brengen we dit in verband met de Boerenopstand in 1381?
Een donderbus - uitgevonden in 1398 - is een vuurwapen dat in de 16e eeuw populair wordt op het slagveld of als zelfverdediging (bij postkoetsen). De vijand op korte afstand bestoken zonder precisie is de kracht van het wapen. De lading bestaat uit een bundel kogels (de druiventros genoemd) of uit scherven (kwaad scherp gaande naar schrapnel). Varianten kunnen een bundel vuurpijlen afschieten om zeilboten in brand te schieten. Soms is de donderbus zo zwaar dat ze tijdens het gebruik op een gaffel (een soort standaard) wordt gezet. Een nadeel is het herladen.
We wandelen de vijftiende eeuw binnen. In Italië, net als Vlaanderen een van de dichts bevolkte gebieden op aard, ontstaat een systeem om lange afstanden te overbruggen. Huur een postpaard tussen twee pleiserplaatsen in. Het systeem zal zich snel over heel Europa verspreiden. De meest comfortabele en veilige wijze om te reizen blijft natuurlijk per boot.
De 'Belgische' kust krijgt zijn definitieve vorm door de rampzalige Sint-Elisabethvloed die vele eilanden in de Scheldemonding wegvaagt. Er komen dijken die later onder Jan zonder Vrees verbonden worden tot de Graaf Jansdijk van Duinkerke tot in het Sas van Gent.
.
1405
De komende drie decennia stuurt China de ene vloot handelsschepen na de andere uit. Hun technologie is wereldtop: ze beschikken over papier, buskruit, het kompas, gietijzer. Hun schepen hebben een lengte van 100 meter en hun totale bemanning telt meer dan 28.000 matrozen, kapiteins en ander personeel. Ze varen de Indische Oceaan over tot aan de Afrikaanse oostkust. Waarom bereiken ze Europa niet via de weg die Vasco Da Gama in tegenovergestelde richting zou ontdekken? Waarom bereiken ze Amerika niet via de Stille Oceaan voor Columbus dat doet?
.
1406
.
1407
.
1408
.
1409
♣ Stichting van een hospitaal in Zaragoza. In de 15de eeuw zijn de Spaanse zorginstellingen de meest hygiënische op het continent omdat ze de Arabische traditie volgen. Er zijn tuinen als binnenplaats met groen en verlichte en verluchte ziekenzalen.
1410-1418 Het concilie van Konstanz maakt een einde aan het Westers schisma. In Rome is de demografische recessie voorbij. De stad telt 20.000 inwoners en groeit gestaag.
.
De anatomische man. Vergelijk dit met de mens van Vitruvius.]]
Januari
Februari
Maart
April
Mei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December
Filips de Stoute, mederegent van Vlaanderen van 1384-1404.
Margaretha van Male, echtgenote van Filips de Stoute.
Jan zonder Vrees, graaf van Vlaanderen van 1404-1419
.
.
1411-1420
.
In 1411 bouwt Kortrijk zijn lakenhalle bij het belfort dat dateert uit de vroege veertiende eeuw. De eerste vermeldingen van het belfort gaan terug op 1307, kort na de Gulden Sporenslag. De lakenhalle ernaast is in de zestiende eeuw te klein en een grotere op het schouwburgplein zal ze vervangen.
In deze jaren creëert Filippo Brunelleschi de regels van het lijnperspectief na zijn studie van Romeinse ruïnes. In 1415 zal hij een demonstratie geven.
Johannes Hus - een voorloper van de reformatie - sterft op de brandstapel. Zijn skelet - zwartgeblakerd - wordt verpulverd en in het meer van Konstanz gestrooid. Hus' laatste woorden waren wellicht 'de waarheid overwint'.
.
De drie Gebroeders Van Limburg - de bekende miniaturisten - overlijden in dit zelfde jaar. De oudste is begin de veertig, de jongste begin de dertig.
.
1417
In Londen laat burgemeester Sir Henry Barton tijdens de winter 'lanthorns' hangen.
Het eerste deel van Thomas a Kempis 'De imitatione Christi' verschijnt. De vier traktaten, waarvan het eerste nu verschijnt, zijn het bekendste werk van a Kempis.
Oprichting Universiteit Leuven, met ruime autonomie: de unif betaalt geen belastingen aan de stad en houdt er eigen wetten, een eigen politiemacht (bestaande uit een promotor, diverse sergeanten van hooguit vijftien jaar) en er een gevangenis (nabij de Borchtpoort – de oude stadsomwalling - in de Mechelsestraat) op na.
.
1426
Hubert van Eyck overlijdt tijdens het maken van het Lam Gods.
Jean Cambier, de wapenleverancier van de Bourgondische hertog Filips de Goede, maakt en levert de Dulle Griet, straks zal het wapen uit de mode zijn.
.
1432
.
Het gesloten Lam Gods. Enkel op belangrijke dagen en bij misvieringen gaan de panelen open. ♣ Jan van Eyck (ca. 1390-1441) realiseert zijn veelluikig altaarstuk het Lam Gods. In 2016 focust een tentoonstelling in het Gentse Caermersklooster in het Patershol op dit schilderij met als titel 'Een wonderbaarlijke tuin'. Voor de gelegenheid leggen de samenstellers van de expo samen met UGent op de binnenkoer van het klooster een Van Eycktuintje aan. Van Eyk verwerkt 75 hyperrealistische planten en bomen in een weelderig natuurgetrouw decor. De planten komen vooral voor in de paradijstuin op het middenluik. Inspiratie komt uit de middeleeuwse modelboeken en uit de natuur. In 1428 reist Van Eyck in het kielzog van Filips de Goede naar Iberia waar hij zich buigt over de exotische planten. Jaren later duiken ze op in het Lam Gods: de dadelpalm, de vijgenboom, het onvermijdelijke vijgenblad, de cipres. Eva houdt een citroenhybride vast die de ademsappel symboliseert. Het is een kruising van citroen, limoen en pompelmoes. In haar kroon verwerkt Van Eyck meiklokjes en akelei, lelies en damastrozen. Bloemen zijn niet zomaar bloemen, ze hebben een medicinale of een symbolische betekenis. De eeuwig groene cipres en de madeliefjes verwijzen naar de eeuwigheid, lentebloeiers naar de verrijzenis en de middeleeuwse getallensymboliek komt tot uiting in het lelietje-van-dalen met zijn zeven blaadjes of de zeven smarten. Een blauw gemantelde man heeft een afgerukte olijftak in zijn hand: hij is klaar om (het geloof) te enten.[45] Curieus is het menselijke schoonheidsstreven van Van Eyck. Is het de christelijke vrouwonvriendelijke moraal? Een weerspiegeling van een nieuw soortige schoonheid? Een esthetische oefening? Zijn naakte vrouwen geeft hij zoals andere gotische schilderijen een knolvormig lichaam en de mannen dat van een wortel. De voorbije oudheid en de komende Renaissance tonen voluptueuze vormen. [46] Gotische en Germaanse afbeeldingen tonen knolachtige dames en wortelachtige heren. De knolvormen zijn te vinden bij Rogier van der Weydens' Laatste oordeel en in de Tuin der Lusten van Bosch. Net zoals de groente zijn ze bleek, weerloos en wekken ze lust op als schimmelkaas. Ze benadrukken een beschermd en onderdrukt leven als dat van groeten in de moestuin. Zijn Adam (mager en met korte benen) en Eva (een peervorm) zijn bleek en ongezond met uitgezakte buiken, alsof ze eeuwen als ondergrondse knol en wortel wachten tot iemand ze aan het daglicht blootstelt. Met Eva's uitgezakte bolle buik en daaronder haar hand die het vijgenblad achteloos onder haar schaamstreek laat zakken, beklemtoont Van Eyck een bos vol schaamhaar, de volste in de vroegmoderne Europese kunstgeschiedenis. Hans Memling schildert omstreeks 1485 zijn Triptiek van de aardse ijdelheid met zichtbare voor de schaamlippen. Het woord is zo gekozen dat schoonheid en schaamte soms synoniemen zijn.
De Madonna bij de fontein is het laatst gedateerde werk van Jan van Eyck. Maria staat op de voorgrond van een Hortus conclusus met een zodenbank omsloten door een rozenstruik. In een grasperk groeien bloemen en kruiden, rechts staat een koperen fontein met een leeuw en helder water. De elementen symboliseren Maria's maagdelijkheid en haar scheppingskracht van het leven. Op het centrale paneel van het Lam Gods is eveneens een fontein te zien. De rozen "Rosa Mystica" en irissen "Lilium Convallis" op de achtergrond verwijzen naar een andere naam voor Maria; die van "Plantatio Rosae in Jericho". Het kleine formaat wijst op privédevotie en -contemplatie. Van Eyck liet zich inspireren door de Byzantijnse Maria de Barmhartige, die haar wang zacht, lief en moederlijk naar het het kind beweegt.
.
De Raad van Florence evacueert Oost-Europese geleerden.
.
De kustvaart die de Middeleeuwer kenmerkt, krijgt concurrentie van het karveel. Op de terugreis van Guinee ondervinden de Portugezen zoveel tegenstroom en -wind dat ze experimenteren in de scheepsbouw. Het leidt tot de ontwikkeling van het karveel. Omwegen over lange afstand zijn niet langer een probleem: via de Azoren gaat het naar Lissabon.
.
1440
.
Gilles de Rais opgehangen voor de misdrijven die hij onder marteling bekent.
.
In Kortrijk wonen iets meer dan 5.300 mensen (waaronder bijna 10% welgestelden, 45% ambachtslui en een onderlaag van 10%. De rest bestaat uit handarbeiders, stieldoeners, huismeiden...). Dit bevolkingsaantal houdt zeker een kwarteeuw aan, maar het aantal armen stijgt in deze periode tot bijna 20%. Ieper telt in 1440 ongeveer 2.500 inwoners.
Jan van Eyck, wereldberoemd en vijftiger, overlijdt.
.
1442
.
1443
De schatrijke kanselier Nicolas Rolin sticht met zijn echtgenote Guigone de Salins het Hospices de Beaune als een liefdadigheidsinstelling en armenhospitaal in Bourgondië.
.
1444
Het stadhuis van Brussel (sinds 1402) bouwt een 96 meter hoge toren bekroond met een vergulde aartsengel Michaël en draak.
Let in de Hortus Conclusus op de verzegeling van de waterput, de levensboom, de Engel en Maria.
.
Het klooster, hield Basilius de kinderen voor, 'is als een burcht die de godsvrucht cultiveert, zozeer dat God er wel wil wonen. Buiten de kloostermuren woekert het heidendom, zoals in de wouden de wolvenroedel regeert.' In de warme maanden nam Basilius zijn leerlingen mee naar buiten om hen te laten werken in de kloostertuin. Hij gaf hun onderricht over de geneeskrachtige kruiden die in deze herbularius werden gekweekt. Ook werkten de jongens op knieën in de moestuin en koolhof die net als de boomgaard buiten de ommuring lagen. Ze haalden hout uit nabijgelegen bossen, hielpen met het verweiden van de schapen op het brakke land, zetten strikken om hazen en konijnen te vangen of togen met kleine sleepnetten naar het Noordzeestrand om er krabben, garnalen of scharren te vangen. Op deze wijze werden ze voorbereid op een leven dat contemplatie en handenarbeid met elkaar verbond, volgens de regel die Benedictus van Nursia op schrift had gesteld.
♣ Niemand minder dan Gerrit Komrij stelt op een Huizingalezing (de lezing is genoemd naar de historicus die we bij het begin van dit hoofdstuk ontmoetten) vast dat in de godsdienst en bijgevolg in de samenleving de tuin een aparte plaats in neemt. Geen religie of samenleving zonder Paradijs, stelt Komrij. Het eerste wat de God van de joden en christenen doet is een tuin scheppen, de hof van Eden. Bij hun verdrijving uit dat Eden schrijft de bijbel niet over de vernietiging ervan, de mens blijft eeuwig zoekend, een verwijzing naar het nomadisme. De sedentatie brengt ons het woord 'paradijs' als het Oud-Iraanse / Perzische paridaeza. Etymologisch betekent het 'omheining' of ommuurde ruimte: de mens wordt sedentiar. De tuin valt dus samen met een streven naar veiligheid, intimiteit en welzijn. Jezus graf ligt in een tuin op Golgotha, op dezelfde plaats als waar Adam begraven is. Zo schrijft Johannes: 'En daar was in de plaats waar hij gekruist was, een hof, en in den hof een nieuw graf, in hetwelk nog nooit iemand gelegd was geweest: aldaar dan leiden zij Jezus' (Joh. 19: 41-42). Bij de Romeinen en bij de Italiaanse villa's uit de renaissance staan grafmonumenten in de tuin: zo hield men contact met het verleden, je viel er als het ware over je voorouders. Wie kent tegenwoordig drie generaties voorvaders? Wie kent zijn vier overgrootmoeders? Ook de kerkhoven zijn tuinen. Toen in de achttiende en negentiende eeuw de verboden kwamen om rond de kerk te begraven, ontwikkelen de nieuwe begraafplaatsen zich tot tuinen. De tuin als omsloten ruimte dient niet alleen om te begraven. Minder bekend is dat de tuin een plaats is voor banketten. We denken aan het banket van de fasant. Ook het liefdesspel vindt zijn weg naar de tuin, de tuin der minne. Het is een plaats voor de heimelijke liefde, het parenspel in de Tuin der Minne of het smachten naar Gods liefde in de kloostertuin. Zo duikt het oeroude verbond tussen Eros en Thanatos in de tuin op. Wist de Lady of Bath in The Canterbury tales niet te zeggen dat er bij een geile mond een geile staart hoort? De tuin is een microkosmos, een complete wereld én net zoals god, een autonome menselijke schepping. Voltaire wist het: had God de mens niet uitgevonden, dan had de mens God uitgevonden. De tuin spiegelt al eeuwenlang de maatschappij en haar spiritueel én rationeel bestel.
Hortus Conclusus
.
De Hortus Conclusus is een tuin als een middeleeuwse kuisheidsgordel, een maagdenvlies. Waren niet alle beroemde middeleeuwse vrouwen onbevlekt ontvangen? Maria in elk geval wel, net zoals haar moeder Sint-Anna.
Op de stille zaterdag voor Pasen richten sommige kerken zich overdadig in met boomtakken, bloemen, gras en licht - het contrast met de soberheid van de voorafgaande veertig dagen is groot. De kerk transformeert tot een tuin die Gods schepping symboliseert. Op paasmorgen verschijnt de 'tuinman' om het afgesloten leven te openen.
De Hebreeuwse woorden gan en ganah zijn afgeleid van het omheinen, het beschutten en het beschermen. De tuin biedt veiligheid, saamhorigheid en wederzijdse aanvaarding. Steden hebben de kenmerken van tuinen, tuin en stad zijn geen tegenstellingen, zoals de visioenen van Johannes duidelijk maken. Als er een bron of een waterstroom is in de tuin, dan is dit in de Oudheid een ongeziene rijkdom, zeker voor de woestijnvolkeren. De koningen van Israël worden in hun tuin begraven.
.
'Echter, er zijn tuinen die als cultusruimte dienen. Tuinen waarin de bomen voorwerp van aanbidding zijn. God gruwelt wanneer Israël zich daar ophoudt, omdat het binnentreden van deze tuinen gelijk staat met het zich afkeren van god. Daarom laten de profeten zich kritisch uit kritisch uit tegenover wie zijn heil zoekt in van God vervreemdende tuinen (Jes. 1:29-30; 65:3; 66:17).[47]
.
♣ 1. Zie, gij zijt schoon, Mijn vriendin! zie, gij zijt schoon; uw ogen zijn duiven ogen tussen uw vlechten; uw haar is als een kudde geiten, die het gras van den berg Gileads afscheren. 2. Uw tanden zijn als een kudde schapen, die geschoren zijn, die uit de wasstede opkomen; die al te zamen tweelingen voortbrengen, en geen onder hen is jongeloos. 3. Uw lippen zijn als een scharlaken snoer, en uw spraak is liefelijk; de slaap uws hoofds is als een stuk van een granaatappel tussen uw vlechten. 4. Uw hals is als Davids toren, die gebouwd is tot ophanging van wapentuig, waar duizend rondassen aan hangen, altemaal zijnde schilden der helden. 5. Uw twee borsten zijn gelijk twee welpen, tweelingen van een ree, die onder de lelien weiden. 6. Totdat de dag aankomt, en de schaduwen vlieden, zal Ik gaan tot den mirreberg, en tot den wierookheuvel. 7. Geheel zijt gij schoon, Mijn vriendin, en er is geen gebrek aan u. 8. Bij Mij van den Libanon af, o bruid! kom bij Mij van den Libanon af; zie van den top van Amana, van den top van Senir en van Hermon, van de woningen der leeuwinnen, van de bergen der luipaarden. 9. Gij hebt Mij het hart genomen, Mijn zuster, o bruid! gij hebt Mij het hart genomen, met een van uw ogen, met een keten van uw hals. 10. Hoe schoon is uw uitnemende liefde, Mijn zuster, o bruid! hoeveel beter is uw uitnemende liefde dan wijn, en de reuk uwer olien dan alle specerijen! 11. Uw lippen, o bruid! druppen van honigzeem; honig en melk is onder uw tong, en de reuk uwer klederen is als de reuk van Libanon. 12. Mijn zuster, o bruid! gij zijt een besloten hof, een besloten wel, een verzegelde fontein. 13. Uw scheuten zijn een paradijs van granaatappelen, met edele vruchten, cyprus met nardus; 14. Nardus en saffraan, kalmus en kaneel, met allerlei bomen van wierook, mirre en aloe, mitsgaders alle voornaamste specerijen. 15. O fontein der hoven, put der levende wateren, die uit Libanon vloeien! 16. Ontwaak, noordenwind! en kom, Gij zuidenwind! doorwaai mijn hof, dat zijn specerijen uitvloeien. O, dat mijn Liefste tot Zijn hof kwame, en ate zijn edele vruchten!
♣ Meisjes van Jeruzalem, ik bezweer jullie bij de gazellen, bij de hinden: dwing de liefde niet, je kunt haar niet wekken, niet voor zij het zelf wil. Hoor! Mijn lief! Kijk, daar komt hij aan! Hij springt over bergen, hij huppelt over heuvels als een gazel, als een jong hert, mijn lief. Mijn lief is van mij en ik ben van hem, van hem die graag tussen de lelies weidt. Zo gauw de avondwind komt, zo gauw de schaduwen vervagen, kom dan hierheen mijn lief, en wees een gazel, een jong hert op geurige bergen.
Het lezen van het Hooglied, brengt gelukzaligheid. Spreken ‘over’ de tekst is onmogelijk, alleen spreken ‘in’ de tekst kan. Voor de besloten hofjes geldt iets gelijkaardigs. Begrijpen kan alleen door erin te stappen. Omdat ze besloten en klein zijn, kan dat alleen met een toneeltruck waarbij een personage op de stadswal of in een toren klimt om te spreken over wat niet te tonen is omwille van de technische complexiteit, de seksualiteit of de gruwelijkheid. Homerus gebruikt de truck als hij Helena op de muur van Troje plaatst om de Griekse helden te beschrijven. Bij deze hofjes is Helena niet de woordvoerster maar de kunstenares Berlinde De Bruyckere: ‘Mijn ogen, mijn gedachten zijn wispelturig wanneer ik naar een Besloten Hofje kijk. Ik heb geen vat op het volledige verhaal, vaak zie ik veel verhalen door elkaar. Ik verlies mezelf in de details, in de passie waarmee ze zijn gemaakt. Ik probeer hun geheim te ontrafelen. Bovenal voel ik de vertaling van het Hooglied; vleselijk verlangen gesublimeerd in rijke druiventrossen, weelderige gouden en andere kleurrijke bloemen, bloeiende planten waarin stampers en meeldraden zichtbaar worden en rijpe zaden die openbarsten alsof ze ejaculeren. Dit is wat ik zie. Eigenlijk kijken we naar devoot vrouwelijk handwerk, polychrome beelden en ander ambachtswerk. Deze veelheid aan materialen en technieken verbloemen een verborgen verlangen dat mij nieuwsgierig maakt.’[50]
Tuinieren met de geest
Een ondiepe houten bak met wat figuurtjes, devotionele decoratie in een tuindecor. Kenmerken die doen denken aan een rariteitenkabinet. Tegenwoordig zou het mixed media heten. In werkelijkheid zijn het gemonteerde schrijnen die het Mechelse Onze-Lieve-Vrouwegasthuis een half millennium koestert. Een besloten hof is een Hortus Conclusus in miniatuur. Wilde woeker en bloeiende bloemen verwijzen naar het Paradijs. Sommige symbolen komen terug: de eenhoorn, druiventrossen, het Agnus Dei… Een laag hek en een poortje sluiten de tuin af. De besloten hofjes zijn te vinden in Antwerpen, Balen, Bergen, Brecht Brugge, Diest, Geel, Mechelen, Melsbroek, Namen, Herentals en Tongerlo, in Arras in Frankrijk en op diverse plaatsen in Duitsland. De meest coherente verzameling is de Mechelse. Zeven schrijnen van de Augustinessen overleefden de beeldenstorm en de Franse Revolutie. Samen zijn ze een oefening in materieel tuinieren met kleurrijke stoffen, gouddraad, zijde en metaal, glas en perkament, met relieken, medaillons, menselijke botmateriaal, sculpturen, wassen zegels, insignes. Samen zijn ze een oefening in geestelijk tuinieren met herinneringen aan bedevaarten, gesprekken en gezangen in een tuin die herhaaldelijk te verrijken is. Deze intimistische versmelting van verfijnde werkjes en weetjes vervormen de tegenstelling tussen hoge, mannelijke kunst en de vrouwelijke huisvlijt tot een verrassende tussenruimte. In een getuigenis uit 1455 schenkt een man zijn ‘tuin versierd met zijden bloemen’ als erfenis aan een jonkvrouw. De hofjes hebben hun hoogtepunt in de vijftiende en zestiende eeuw, tot aan de vooravond van het Concilie van Trente. Zowel geestelijken als leken, mannen als vrouwen, ambachtslui, adel als burgerij zijn bewonderaars, makers en aanbidders. Voelen ze de bui hangen? Dat het Concilie deze miniatuur die perfect past in de persoonlijke thuisdevotie zal verbieden?[51]
De eenhoorn
Het Mechelse hofje met de jacht op de eenhoorn getuigt hoe Maria het dier temt en zuivert van het zondige gif. Sinds Plinius de Oudere is geweten dat de eenhoorn uit India uiterst wild en niet te vangen is. Isodorus van Sevilla (560-636) weet dat de maagdelijke schoot het dier tam maakt. Het legt er zijn hoofd en slaapt in. Hadewijch interpreteert dit in haar dertiende-eeuwse Mengeldichten als een wijze om god te vangen. Het hofje omschrijft Maria’s maagdelijkheid als ‘een tuin die overvloeit van alle heerlijkheden en van vele kostbaarheden, nooit door enige smetten aangeraakt, die de herstelde bloem voortbrengt van genade.’ Die bloem staat voor het Christuskind. Het hofje legt de relatie tussen de maagd en de verlossing. Zij toont de toegang tot het paradijs, niet het paradijs met de zondeval, maar het paradijs na het einde der tijden: het nieuwe Jerusalem. En hoe dat er uitziet, blijft verborgen tenzij voor de aandachtige kijker. Wie de hofjes goed bekijkt, ziet het ruitmotief als basis. Het raster vol ruiten duikt al vroeg op in de Byzantijnse kunst en staat voor controle en orde, aanwezigheid en afwezigheid, volle en lege ruimten. De rastervormige ruimte gaat samen met de disciplinaire maatschappij en weerspiegelt zich in geweven stoffen, sluiers, kledij, gordijnen en het heilig weefsel dat tegelijk vangnet en membraan is. Het vangnet laat niemand verloren gaan en het membraam onttrekt het goddelijke geheim en het creatieproces aan het oog.[52]
Besloten Hofje met H. Elisabeth, Ursula en Catharina
Besloten Hofje met Calvarie en jacht op de eenhoorn
.
.
.
.
Examen
.
A-Vragen
.
(S&V).Akko, Begijnhof, begijn, begarde, belfort, Bernard De Rijckere, Boudewijn met de IJzeren arm, Boudewijn IX, broeltorens, Broelmuseum, Carcassonne, draaitrap, eros, ex voto, feodaliteit, Gilles de Rais, gotiek, Gulden Sporenslag, Groeningemuseum, Guido Gezelle, Gwijde van Dampierre, Heilige Barbara, Heilige Katharina, Heilige Graal, Herfsttij der Middeleeuwen, honderdjarige oorlog, horigheid, Hortus Conclusus, hospitaalridders, Huizingalezing, Johanna & Margaretha van Constantinopel, Jeanne D'Ark, Johan Huizinga, kalender, kampstraat (Pottelberg), katafalk, Karel van Mander, kruistocht, lakenhalle, magisch wereldbeeld, Middeleeuws Kortrijk, Mont Saint Michel, Noormannen, Normandië, Onze Lieve Vrouwekerk, Onze Lieve Vrouwenhospitaal, Romaanse bouwkunst, ronde tafel, Sint-Maartenskerk, Sint-Maarten, slag bij Westrozebeke (1382), stadsomwalling, stadspoort, symbolisch denken, stadsrechten, tanatos, de valse Boudewijn.
.
.
B-Vragen
.
(S&V).Hoe is een kerk georiënteerd en waarom? Vergelijk de Kortrijkse Sint-Maartenskerk met de Onze-Lieve-Vrouwekerk.
.
(S&V).Wat is het verschil tussen een begijn en een non. Wie was Marcella Pattyn? Wat is een begarde?
.
(S&V).In de Vlaamse archieven is van de pest nauwelijks een spoor. Ontsnapte het dichtbevolkte Vlaanderen aan de Zwarte dood?
.
(S&V).Periodiseer en karakteriseer 'de Middeleeuwen': beginjaren en eindjaren, wat kenmerkt de periode?
.
(S&V).Plaats in chronologische volgorde. 1. Beleg en val van Constantinopel; 2. Eerste Kruistocht, 3. Guldensporenslag, 4. Maarten Luther, 5. Miguel de Cervantes schrijft Don Quichote, 6. Ontdekking van Amerika.
.
(S&V).Plaats in chronologische volgorde. 1. Boekdrukkunst, 2. Christoffel Columbus, 3. De Stijgbeugel (voetsteun), een Chineese uitvinding bereikt Europa, 4. De islam ontstaat, 5. Edict van Milaan, 6. Oudste bronnen over buskruit.
.
(S&V).Plaats in chronologische volgorde: 1. Keizer Karel V, 2. Gilles de Rais verspeelt zijn vermogen en stort zich in de alchemie, 3. Guldensporenslag, 4. Val van het West-Romeinse Rijk, 5. Val Oost-Romeinse rijk, 6. Franse Revolutie.
.
(S&V).Plaats in chronologische volgorde. 1. Jan van Berry bestelt Les Très Riches Heures du duc de Berry, 2. Karel de Grote, 3. Protestantisme, 4. Eerste Wereldoorlog, 5. Onafhankelijkheid van Amerika, 6. Vietnamoorlog.
.
.
C-Vragen
.
(V).Wat bedoelde Johan Huizinga toen hij in 1919 schreef over de wereld vijf eeuwen jonger dan zijn tijd en het leven scherpe vormen had? 'Tusschen leed en vreugde, tusschen rampen en geluk scheen de afstand grooter dan voor ons (...). De groote dingen: de geboorte, het huwelijk, het sterven, stonden door het sacrament in den glans van het mysterie. Maar ook de geringer gevallen: een reis, een arbeid, een bezoek, waren begeleid door duizend zegens, ceremonies, spreuken, omgangsvormen.' Gebruik de taboewoorden in je antwoord: Eros, Thanatos, en kakafonie en beluister hier een aanzet tot het antwoord.
.
(S&V).Toon aan hoe de Hortus Conclusus een typisch Middeleeuwse tuin is en hoe we het denken van 'de' Middeleeuwer hierin kunnen herkennen. Gebruik de okkernoot, rode en witte rozen, de eenhoorn en de evangelies in je antwoord.
.
(S&V).Hoe zou je de Middeleeuwen periodiseren? Duizend jaar laten zich niet snel behappen. Schets behalve de begin en de eindperiode ook de onderscheiden deelperiodes.
.
(S&V). Leg uit: Over de twaalfde eeuw zegt Johan Huizinga, het is 'de eeuw van Bernard van Clairvaux en van Abelard, van de volgroeide feodaliteit, van de nieuwe lyriek van goliarden en troubadours, van den opbloei der steden en van de kruistochten in vollen gang - de kruistochten, schitterend, verheven en jammerlijk.'
.
(S&V).Bespreek het onderscheid tussen Romaanse en Gotische kunst, periodiseer en geef voorbeelden.
.
.
Bronnen
↑Geciteerd in: SUZANNA IVANIC, vertaald door Jaap Slingerland. Katholiek. De beeldcultuur van het katholicisme, KokBoekencentrum, Utrecht, 2022, p. 13, 24 en 140.
↑PIERRE TROUILLEZ. De Germanen en het Christendom. Een bewogen ontmoeting, Davidsfonds, Leuven, 2010, p. 191 & 339.
↑URBAN T. HOLMES. De wereld van Bernard van Clairvaux. In: National Geographic Society, Riddertijd, 1975, p. 30 & 138
↑JAN DUMOLYN & TJEN MAMPAEY (Eds.). België. Een geschiedenis van onderuit, Epo, Berchem, 2012, p. 219.
↑MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 56.
↑JAN J.B. KUIPERS. Vikingen. IJzeren eeuwen om de Noordzee, WalburgPers, Zutphen, 2020.
↑Zie bijvoorbeeld: BRIGITTE MEIJNS. Dreiging uit het noorden. In: HARRY DE PAEPE & LIEN LAUWAERT. Het verhaal van Vlaanderen. De geschiedenis van de prehistorie tot nu, Manteau, Antwerpen, 2022, p. 72-73.
↑MARTIN GAPARROS, vertaald door Hendrik Hutter, Marjan Meijer en Corrie Rasink. Honger. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2015, p.94.
↑'Als ze mensen dood willen martelen, perforeren ze hun navel, trekken daar het uiteinde van hun ingewanden doorheen en binden ze dat aan een spies; vervolgens leiden ze het slachtoffer met zweepslagen in het rond tot de ingewanden naar buiten gutsen en het slachtoffer voorover op de grond valt. Anderen binden ze aan een paal en doorboren ze met pijlen. Weer anderen moeten hun net uitsteken en die vallen ze dan aan met getrokken zwaar en proberen met een enkele slag hun nek af te snijden. Wat zal ik zeggen over de allerergste verkrachtig van vrouwen? Erover spreken is erger dan erover zwijgen.' SIMON SEBAG MONTEFIORE, vertaald door Martine Both & Margeet de Boer. Gesproken geschiedenis. Toespraken die de wereld hebben veranderd, Spectrum, Amsterdam, 2020, p. 231-233.
↑DAN JONES, vertaald door Roelof Posthuma. De kruisvaarder. De strijd om het heilige land, Omnibook, Utrecht, 2019, 192 ev.
↑DAN JONES, vertaald door Roelof Posthuma. De Kruisvaarders. De strijd om het Heilige Land, Omniboek, Utrecht, 2019, p. 221-228.
↑DAVID NICHOLAS. Vlaanderen in de middeleeuwen. Horizon, Schoten, 2015, p. 100.
↑R. Harmignies, Notes à propos du lion de Philippe d'Alsace, comte de Flandre, in Archivum Heraldicum 84 (1970), pp. 24–26.
↑R. HARMIGIES. Notes à propos du lion de Philippe d'Alsace, comte de Flandre. In: Archivum Heraldicum 84 (1970), p. 24–26.
↑THERA COPPENS. Johanna en Margaretha. Gravinnen van Vlaanderen en prinsessen van Constantinopel, Meulenhof, Amsterdam, 2019, p. 79.
↑NICO DROS. Willem die Madoc maakte. Van Oorschot, Amsterdam, 2021.
↑REGINE PERNOUD, vertaald door Thérèse Fisscher, Judith Chambille & Lucie Dorren. De Middeleeuwen. Een herwaardering, Ambo, Baarn, 1992, p. 111.
↑SJOERD LEVELT & AD PUTTER, vertaald door Thea Summerfield & Esther Putter. De Noordzee over en weer. Het literaire erfgoed van Nederlands-Engelse betrekkingen 1066-1688, University Press, Amsterdam, 2021, p. 10.
↑JELLE BREUKER. 'Middeleeuwse Franse tuin. Hun geschiedenis, hun hedendaagse staat, Aspekt, Soesterberg, 2011, p. 29-31.
↑Een voorbeeld in Le Labyrinthe-Jardin des Cing Sens du château d'Yvoire bij het Meer van Genève.
↑ JELLE HAEMERS & BART DEWILDE. "We sterven liever door lood dan van honger". De strijd voor sociale en politieke erkenning, in: JAN DUMOLYN & TJEN MAMPAEY (Eds.). België. Een geschiedenis van onderuit, Epo, Berchem, 2012, citaat op p. 113.
↑ JELLE HAEMERS & BART DEWILDE. "We sterven liever door lood dan van honger". De strijd voor sociale en politieke erkenning, in: JAN DUMOLYN & TJEN MAMPAEY (Eds.). België. Een geschiedenis van onderuit, Epo, Berchem, 2012, p. 111.
↑PHILIPPE DESPRIET. 'Kortrijk 1302.' Gulden sporen ontstaan en evolutie, iconografie en mythe, Archeologische stichting Zuid-West-Vlaanderen, Kortrijk, 2002, p. 73. Voor een heldere en korte beschrijving van de oorzaken van de Guldensporenslag zie: BRIGITTE RASKIN. De taalgrens. Of wat de Belgen zowel verbindt als verdeelt, Davidsfonds, Leuven, 2012, p. 40-41.
↑SJOERD LEVELT & AD PUTTER, vertaald door Thea Summerfield & Esther Putter. De Noordzee over en weer. Het literaire erfgoed van Nederlands-Engelse betrekkingen 1066-1688, University Press, Amsterdam, 2021, p. 42 ev.
↑Deze liefdesverklaring vergelijkt de geliefde met snelheid en vruchtbaarheid. Oude natuurvolkeren vereren herten omdat hun gewei op zonnestralen lijkt. De zon is een levensbrenger en het afwerpen van vacht en gewei is de overwinning op de dood. Een legende verhaalt hoe het hert met zijn gewei gifslangen uit de grond delft. Het hert eet zonder vrees want het water uit de bron des levens neutraliseert het gif. Het Middeleeuwse graalepos identificeert het hert met Christus. MARION & WERNER KÜSTENMACHER, vertaald door A. C. Swierienga. Labyrinten. Een ontdekkingsreis door de wereld van labyrinten en doolhoven, Panta Rei, Katwijk, 2001, p. 102.
↑Berlinde De Bruyckere. Geciteerd in: It almost seemed a lily. Berlinde De Bruyckere in dialoog met de Mechelse Besloten Hofjes. In: Museum Hof van Busleyden, Mechelen 15.12.2018-12.05.2019.
↑Voor een gedetailleerd overzicht van de Middeleeuwse tuin, zie vooral: JELLE BREUKER. Middeleeuwse Franse tuinen. Hun geschiedenis, hun hedendaagse staat, ASPEKt, Soesterberg, 2011. Bibliotheek Roeselare.
↑HANNAH ITERBEKE. De Besloten Hofjes in primaire bronnen: de productie en receptie herbekeken; ROB FAESEN. De nieuwe paradijstuin en de eenhoorn; BARBARA BAERT. Groeien, maken, betekenen, met speciale aandacht voor de paperollen. In: LIEVE WATTEEUW & HANNAH ITERBEKE (Eds.). De Besloten Hofjes van Mechelen, Laatmiddeleeuwse paradijstuinen ontrafeld, Hannibal, sp. 2018, p. 22, p. 66, p. 76-77, p. 83-87. P. VANDENBROECK. Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de zuidelijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw, In: Tentoonstellingscatalogus, Paleis voor Schone Kunsten Brussel, Snoeck-Ducaju & Zoon, Gent, 1994, 91-104.
.jpg)
.jpg)
_(14740340116).jpg)
.jpeg)
_(14590346279).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Clovis_roi_des_Francs_(465-511).jpg)
_2.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
.JPG)
_-_Hotel_Judey_(R._Rale,_phot._Bar-sur-Aube).jpg)
,_basilique,_abside_2.jpg)
,_f.3_-_BL_Egerton_MS_1139.jpg)
.jpg)
.jpg)
,_f.12v_-_BL_Harley_MS_4425.jpg)
.jpg)
.PNG)
.jpg)
_gebouwencomplex_foto14_2015-09-27_19.18.jpg)
.jpg)
_adj.jpg)
.jpg)
.jpg)
_1352_150cm,_treviso,_ex_convento_di_san_niccol%C3%B2,_sala_del_capitolo.jpg)
![De anatomische man. Vergelijk dit met de mens van Vitruvius.]]](/nl/Bestand:Anatomical_Man.jpg)
.jpg)
.jpg)
%27_(11267059973).jpg)
_-_Slag_op_het_Beverhoutsveld.png)
.png)
_-_MV_962.jpg)
