Sann-a cumüne
Sann-a da-a Madonna d'u Munte
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligüria
Provìnsa	Sann-a
Aministraçión
Scìndico	Marco Russo (indipendente de centru-mancinn-a) da-o 20-10-2021
Teritöio
Coordinæ:	44°18′29″N 8°28′52″E44°18′29″N, 8°28′52″E (Sann-a)
Altitùdine	4 m s.l.m.
Superfìcce	65,32 km²
Abitanti	58 433[2] (31-10-2023)
Denscitæ	894,57 ab./km²
Fraçioìn	Cadebunn-a, E Furnäxe, Lavagnöa, Lêze, Marmuäsi, Masc-ciu, Muntemôu, San Benärdu, San Bèrtumé d'u Boscu, Santuäju, Simavalle, Zinöa[1]
Comùn confinanti	A Main-a d'Arbisöa, Artä, Cairi, Cüggèn, D'ätu d'Arbisöa, Vuè
Âtre informaçioìn
CAP	17100
Prefìsso	019
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009056
Cod. cadastrâ	I480
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)[3]
Cl. climàtica	zöna D, 1 481 GG[4]
Nomme abitanti	Savuneixi Ciciolli/Ciciollae (survanumme)
Sànto patrón	Madonna d'a Mizeicordia
Giórno festîvo	18 de märsu
Cartògrafîa
Sann-a
Pusiçiùn de Sann-a int'a sö pruvincia.
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Sann-a^{[n. 1]} a l'è ina çitè e cumüne ligüre de 58.433 abitanti^[2], tèrsa int'a regiùn pe abitanti e cappulögu d'a sö pruvincia. Afaciä insc'ou Mä Ligüre, Sann-a a l'è u centru ciü inpurtante pe pupulaçiùn d'a Rivea de Punente e, utre che çitè de mä, a l'è ligä ascì a l'intrutèra pe mezu d'u passu d'a Buchetta d'Artä, ch'u marca u cunfìn tra Arpe e Apennìn^[13].

Antiga çitè d'i Ligüri Sabaççi, d'u 205 a.C. aleä d'i cartagineixi cuntra i rumäni e cunquistä da sti chi d'u 180 a.C., alantùa a l'ea ciamä Savo. Int'u VII seculu, Sann-a a l'è stèta sachezä da-i Lungubärdi ma a s'è fitu repigiä, pe vegnì int'u IX seculu sede de diocexi e, d'u 1191, Cumüne, liberu da-u cuntrollu aleramicu. Pasóu u XIV seculu, mumentu de mascimu splendù cun i Pappi Scistu IV e Giüliu II d'a Ruvia, u scuntru seculä cun Zena u l'è finiu d'u 1528 cun a reiza a l'Andria Doja, ch'u l'ha fètu interä u portu e tiä sciü a furtessa d'u Priamä. Doppu i anni de duminaçiùn zeneize, d'u 1805 a l'intra inte l'inperu napuleonicu cumme cappulögu d'u dipartimentu de Muntenötte, pe finì int'u Regnu de Sardegna d'u 1815. Int'a Segunda Guêra Mundiä a çitè a l'ha patiu di pezanti bunbardamenti^[13][14][15].

A-a giurnä d'ancö l'ecunumìa de Sann-a a l'è bazä insc'ou sö portu e a gh'è ancùn na çèrta ativitè indüstriäle, scibén che u türizmu u l'è vegnüu de lungu ciü inpurtante^[14][15]. A çitè a l'è u gruppu tra e vie ch'i curiscian lungu a Rivea, ch'i sun l'Aurelia, a stradda ferä Zena-Vintimiggia, e l'Autustradda A10, e quelle vèrsu u Piemunte; ch'i sun a SS29 de Cadebunn-a, a feruvia Türìn-Sann-a cun a diramaçiùn pe Lüsciandria, e l'Autustradda A26^[13][15]. Cun u grande desvilüppu du XX seculu, Sann-a a l'ha furmóu n'area metrupulitann-a cunpreiza tra Vuè, Arbisöa e i cumüni de l'intrutèra, pe na pupulaçiùn de tostu 115.000 abitanti in tüttu^[14][15].

A çittæ a se tröa in-scia Rivéa Ligüre de Punènte, äa cunfluènxa di sciümmi Lavanestra e Letimbru (numme artificiò dætu int'o Seisentu au Lavagnöa).

E spiaxe de Sann-a han ottegnüo a Bandéa Blö d'Európa int'o 2002, 2003, 2004, 2005, 2006 e 2007 . Anche u portu türistegu du Cü de Bö (a Végia Dàrsena; fòscia da u Françeize Quai de bois, da u vegiu Mö de Casce du X seculu) u l'a otegnüo u ricunuscimentu int'i mæximi anni.

Antigu çentru di Ligüri Sabasî, a çittae a l'è stæta alleä de Cartagine int'a segunda guêra punica, cuntra Rumma (za alleä de Zena). Doppu differénti avegniménti alterni, Rumma a suttumette a-a fin Sann-a a l'inçirca int'u 180 d.C. e a-a denominn-a Savo, Oppidum Alpinum. Cun l'inprinçipio de migrasiùin de populi Germanici, Sann-a a l'intra in decadensa e a vegne distrüta du tüttu int'u 641 da u re lungubärdu Rotari.

Sann-a a se retìa sciü sutta äi Franchi de Cärlumagnu, divégne cuntéa, e a riprende a mercantezä in-sciu mä. Doppu aspre lotte cu-i piräti saraceni, ch'i obligàn a l'imbastì diverse turi de avìstamento, a se custituisce Liberu Cumüne int'u 1191 (Hoc habet ex Coelis, q. sit Saona fidelis u seiâ u mottu mediêväle du Liberu Cumüne).

Int'u XI seculu Sann-a, a l'inprinçipiu alleä cu a Repubbrica de Zena, a l'intraprende düe lotte ma anche forti intréççi cun lé, specialmente cu a famiggia di Campufregusu, che cun di sö espunenti (Giänu I de Campofregoso ma, in particoläre, Tumäsu de Campofregoso) a çerca d'inciantäghe inn-a scigniurìa persunä.

E lotte cun Zena i finiàn tragicamente pé Sann-a int'u 1528, cun a definitiva cunquista de Andrea Dóia. Stu fæto ö provòca 'na quantitæ de mórti e a demuliçoin de l'antighiscima acropöli cun a Catedräle de Santa Maria de Castellu (Santa Maria Assunta o, ascì, Santa Maria Maggiû) e in nümerö de custrussiuìn civili e religiuse, fin'anch'äa ciü grande pôrte de töri de famigge nobili.

U disastru ecònomicu u vegne però dal'interamentu du pòrtu (ch'u se stimma o fuisse, int'u primmo Trexento, int'i primmi 5 du Mâ Mediterraneo pe capacitæ de pescaggio de grosse nävi da caregu).

Au pòstu du 21% circa du tesciüu urban d'a çitae, demulìu leteralmente pria insce pria e reimpiegó pe'nterä u bacin purtuäle, a séià custruìa l'impunente Furtessa du Prìamar, insc'ei rüderi de l'antïgu Oppidum romàn.

Da stu mumentu in avanti Sann-a a segue u destin dä Repubbrica de Zena.

Stòicamente a l'a visciüu u sö mumento de mascimu splendùre ecunòmicu intr'a ä fin du XIII e a meitè du XIV seculu, ma anch'ö a l'è ricurdä da qarched'un anche cumme "a çittæ di Pappi". Ünn-a de famiggie ciü blasunnæ d'a çittæ, i Della Rovere, a n'a avüu ben duì: Françesco della Rovere, ch'u seià Pappa Sisto IV, e sö neu Giulian della Rovere, pappa cun u numme de Giulio II. Prufitandu d'a parentella cun i Della Rovere, anche i Riario l'aviàn impurtanti puziçiuìn de putére, cumme Giömu Riario, ch'u divegnià Segnù de Imula e de Furlì.

Sisto IV ö l'è stætu Pappa da Cappella Sistinn-a (inn-a segunda Cappélla Sistinn-a a l'è propriu a Sann-a, cumme mausuleu di vëgi dö pappa), Giulio II ö "mecenate" de Michelangelo Buonarroti e de Raffaello Sanzio. Sutta Giulio II i cuminçan o sö servixu e Guärdie Svissere, ch'ancùn inch'ö i portan in-sce a divisa o blâsùn da ruvia savuneize.

Int'u Setteçentu a çittae a recuminça quarche ativité mainä. Cun i növi cummerci a sciuìsce turna l'ärte, e Sann-a a se abelissce de palassî scignurili, ville e gexie.

Int'u 1809 a çittae a riçeive Pappa Pio VII, prixonné de Napuleun Buonapärte, da ö quäle l'antîga Fossavaria a l'è battezzä Via Pia.

Cun Rumma e Avignùn, Sann-a - cappulögu du dipartimentu françeize n°108 u de Muntenötte - a l'è stæta a 3a ünica ätra sede üficiäle da storia da Gexia.

Int'u 1815 u Cungressu de Vienna u stabiliâ, cuntra u vurèi d'u Guvernu legittimu (sensa ûn ezercitu pe poreise fä varei), e cuntra u vurèi du Populu, l'annesciùn d'a cürtiscima Repübbrica Ligüre (zügnu-dixembre 1814) ai territóri du Reamme de Sardegna, cu-u quäle a intrià in t'o növu Rêgnu d'Itallia da o 1861. Vitóiu Emanuele II u l'aiva definìu pochi anni primma u populu "Canaglia Genovese", dunque u n'u gh'aea quellu ch'u se ciamieiva ûn raportu de amù fra o Re növu e a sö Gente.

Sutta l'amministrasiùn Napuleonica du prêfettu Gilbert Chabrol de Volvic, a çitae a vedde ûnn-a lenta ma següa repreisa, ch'a l'avià cumme nôdu vitäle a vegnüa da ferruvia e pœ, in t'u 1861, l'avertüa du stabilimèntu de ferrée Tardy & Benech, semensa da revuluçiùn indüstriäle savuneize.

A stòia da siderürgia int'a fidelissima a finià sölamente 130 anni ciü tärdi.

In t'a segunda guèra mundiäle a sitae a l'a subìu pesantiscimi bumbardamenti aérei ufficialmente pe a presénsa de indüstrie belliche e dö pòrto, ch'i l'an pruvucou grävi danni, specie ai antighi quartê da zona pòrtuäle. Intensiscimu u l'è stætu u bumbardamentu navâ du 14 zugnu 1940 quande Sann-a, inütilmente difeiza da e batterie in-scia còsta e da ûn trénu armou appustou a Arbisöa Süperiure, a l'è stæta bersaggiu de ciü de çinquesentu córpi d'artiglierìa sparæ dä a marinn-a françeize.

Int'u dopuguëra e scìnno äi anni setanta a çittæe a sè svilüppä cumme çentru industriâ e marittimö. A l'è in trasfurmasiùn aspirandö a êse polö d'attraçiun türistega dai anni növanta, doppu vint'anni de stagnaçiun duvüi äa prufönda crisi indüstriâ cun a fin de diversi stabilimenti.

Int'u periudu tra u trenta de arvì 1974 e mazzu du 1975 Sann-a a l'è stæta vittima de "Bumbe de Sann-a" cioè de attentöti terruristici che faxeivan pàrte de ûn prögetto Naçionale.

Äa giurnä de inchö Sann-a a l'è a porta prinçipäle de inträta ai löghi turistici de l'intrutæra e da Rivéa de e Pärme, e cittæ türistica a l'é mêxima. Sann-a a l'è anche 'n impörtante aprôdu pe cruxæe du Mâ Mediterraneo.

A Çittæ de Sann-a a l'è stæta decorâ cun a Medaggia d'Oö aö Valöre Militâ , ö 19 settembre 1974, cun a seguènte mutivaçoin:

(8 settembre 1943 - arvî 1945)

Abitanti censìi^[16]

Sann-a a l'è a sede vescuvile d'a Diocesi de Sann-a/Nöi. U Santuariu de Sann-a u rivéste da seculi in-a impurtansa particuläre, cun i pelegrinaggi d'ogni pärte de l'Itallia. A Madónna de Sann-a a l'è staeta incurunä da Pio VII - prexuné de Napuleun Buonaparte a Sann-a - int'o 1815. Sann-a a l'è stæta cun Pio VII sede ufficiäle dö Papätu, cumme Rumma e Avignùn, scibén pe' in periudu sci cürtu.

• Cattedräle de l'Assunta: a l'è staeta custruìa pé via de demulisiuìn zeneixi de l'antìga Catedräle insc'ou Colle d'u Prìamar. A cunserva au sö internu divèrse ópere de riguardu (timpanu d'u purtäle, funte batéximäle, cruxe de märmu, pürpitu, tütti de l'antìga Catedräle d'u Prìamar). Taccòu a-a gexia u gh'è u müseu d'u tesóru, dunde u se pö amiä di quaddri de na çerta impurtansa (Mêstru de Hoogstraeten, Tuccio D'Andria, Luca Cangiaxo, Ludovico Brea, Giovanni Mazone) e interesanti ogetti d'ärte säcra (cianæe, pasturäli, reliquai ecc..). Tra i ciü belli d'Italia e, a dîta d'i mascimi cunuscitûri italièn de arte scultorea lignea, cunsciderandu u sö periudu de realizasiùn tra i ciü rari e belli d'Európa, u se pö amiä u magnificu côru ligneu, anche lé de l'antìga Catedräle insc'ou Collea e òua deré a l'âtä maggiù.
• Santuàriu d'a Madonna d'a Mizeicordia o Santuàriu de Sann-a, tiò sciü doppu l'Apparisiùn au Beätu Antógnu Bótta, in t'u 1536. Taccòu a-a gexia u gh'è in müseu ch'u chögge ogetti d'ärte säcra e ex voto.
• Cappélla Sistinn-a de Sann-a: ünica ätra existente utre a-a çelebre Cappélla Sistinn-a de Rumma, vusciüa da u Pappa Savuneize Scistu IV, d'a famiggia d'a Ruvie cumme munümentu de sepultüa di sö vêgi. Restòurò ch'u nu l'è tanti anni.
• Âtóiu de Nóstra Scignùa d'u Castellu, proclamòu munuméntu nasiunäle, u óspita u monümentäle politticu pittüö da Vincenzo Foppa e Ludovico Brea int'u 1490. Interesànti anche due impunenti càsce prucesciunäli.
• Gexia de San Dalmasiu a Lavagnöa, a cuntégne in politticu pregévule de Bernabê da Módena.
• Âtóiu d'u Cristu Resortu: u l'è puscìbile amiä dréntu in pregévule côru ligneu d'u quattrusentu de schöa tedésca, e inn-a càscia prucesciunäle de Anton Maria Maragliàn.
• Gexia de Sant'Andria: d'u Settesentu, a cunserva dréntu inn-a bella Madonna cu-u figgiö de Defendente Ferrari.
• Certusa de Loreto: custruìa da Steva Embruno in t'u 1480 e, pói, ingrandìa. A l'è staeta foscia tiä sciü insc'ou precedente Castellu de Loreto.
• Gêxia d'a Madonna du Munte.
• E gexie de Lêze.

• U Palassiu Della Rovere: ópera de l'architettu Giulian da Sangallo. U l'è faetu custruì da u cardinäle Giulian della Rovere, che pói u saiâ pappa Giulio II (in occaxùn d'a sö elesiùn au puntefegä, i saiàn misse in te diverse miagge d'a sitae de lapidi e ärme ruveresche, e ciantae èrbi de rûvie pe-e stradde mêstre); l'inprinsipiu d'i trâvaggi l'è daetu u 4 frêvä 1495 sutt'a-a suvrintendensa de Urban Vegerio, sö prûcüatù; in t'u 1496 i vêgnan cattae de ca' a l'ingìu pe ingrandî u Palassiu, che peró u restià incumpiüu (se ghe fae câxu, miae e culonne de l'intrâta: i l'aviévan duvüu êse pärte de in cuntestu, cumplêtu de ärma ruveresca, ea.). U prugettu u l'è du fiurentìn Giuliàn da Sangallo, magister petrarum et picator, giüttò da Mattê De Bixono, magister picator sive picha pietra. In t'u 1500 a u da Sangallo e a sö néu Bernardo i Ansièn d'a sitae i acórdan a sitadinansa savuneize in benemerensa d'u prugèttu. U sélebre architettu (1445-1516) u custruìsce ascì, pe' Loenzo o Magnifico, e ville fiurentinn-e de Poggio Imperiale e de Poggio a Caiano. Sempre d'o Sangallo i sun diversi trâvaggi a Rumma e a Perüggia. Fra i ätri, a l'è staeta aluggiò in te stu palassiu a Reginn-a de Spagna Germana de Foix, muggié de Ferdinando II d'Aragona (che u l'e staetu ospite in t'u Castéllu Növu), da u 26 zugnu 1507 (in occaxiun d'u vertixe eurupéu - Cunvegnu de Sann-a).
• U Palassiu Gavotti: int'a ciassa Chabrol, d'ancö a sede d'a Pinacuteca çivica.
• U Palassiu d'e Balle, o Palassiu Delle Piane, in stile liberty.
• U Palassiu d'i Pavùi, in Via Paleocapa e de güstu liberty.
• Villa Zanelli: a-a maina de Leze, tiä sciü d'u 1907. A l'è tra i ezenpi ciü inpurtanti de architetüa liberty in Italia.
• Villa Cangiäxu: int'u quarté d'a Ciann-a, gh'è staetu u Napuleun e u Pappa Piu VII.
• U Punte Filippo Maria Visconti: u se tröva a u cunfìn d'i cumüni de Sann-a, Vuè e Cüggèn, u l'è staetu custruìu in t'u 1434. foscia in se bäsi rumäne. Doppu a recentìscima, cumpléta demulisiùn d'a pärte a punente d'a strûtüa (rampa d'inträta e poggiù de l'arcä), u munüméntu u l'è staetu snatürö cun inn-a segunda arcä de ciüméntu, in te l'annu 2000.
• U punte de San Giacomo: insc'ou cólle cu-u maeximu numme, u l'è staetu faetu custruì da Pappa Sistu IV in t'u 1482 pe ünì u Muntexellu au colle d'u Mangiaguadagno (inchö Colle de San Giacomo).

• A Tûre Leon Pancaldo (Tûre di Pilóti o a "Turetta"). Puzisiunô in Ciassa Leon Pancaldo, custruìa in t'u XIV seculu a l'incruxiu strategicu du portiu, a lìè divegnüa l'embléma da sitae.
• A Tûre du Brandäle (a "Campanassa") cun e vexinn-e tûre Corsi e Riario (Guarnero) e u Palassiù de l'Anziania, cun pärte d'u cumplèssu de San Pê u Vêgiu, che pe brêve mumentu a l'è staeta Catedräle pruvisóia.
• A Furtessa d'u Prìamar: (parolla de etimulugia ben dibattüa) custruìa insc'ou Colle du Prìamar dai Zeneixi da u 1542, doppu a cunquista definitiva d'a sitae in t'u 1528. A inglóba ascì a Loggia d'u Castéllu de Santa Maria o Castéllu Növu, d'u 1417.
• U Castellu d'u Sperùn: d'u castéllu mediêvöle u rèsta qarche tóccu de miagge insc'ou Muntexellu, deré a u teätru Gabriellu Ciabréa (Gabriello Chiabrera).
• U Castellu de San Zorzu: tersu castéllu mediêvöle d'a sitae, u l'è supravisciüu scinn-a'u XVII seculu, quande un scciöppu d'a Santabarboa u l'a destrütu cumpletamente faxendu ascì 850 mórti. Quéllu che u ne restäva de e fundamenta u l'è staetu demulìu a l'inprinsipiù d'u 2007.

• Tütti i giurni, da e ue 18:00, chi se tröva in Ciassa Goffredo Mameli u se ferma p'aricurdäse d'i cadüti de tütte e guère ai 21 rintucchi d'a campann-a, un per lettera de l'alfabeto itallian, premiò dai sitadìn cumme munumentu a-a Paxe.

• Çivicu Müséu Archeulogicu e d'a Çitè: u müséu archeulogicu d'a çitè de Sann-a, u se tröva int'u Palassiu d'a Loggia, drentu a-u Priamä, dund'u l'è stètu inaugüróu a-u 7 d'arvì d'u 1990. U percursu de vixita u l'è sciü duì cién, in ùrdine de tenpu: a-u cian terén se trövan de testimuĝn̂anse de l'etè rumäna e bizantinn-a, truvè in particulä int'i scävi d'u Priamä, a-u primmu cian i ghe sun di repèrti de l'Etè de Mezu, ch'i vegne ascì da-a çitè vegia, caciä zü cu-a realizaçiùn da furtessa^[17].
• Müséu d'arte de Palassiu Gavotti: scistêma de müséi e culeçiuìn cunservè drentu a-u palassiu ch'u gh'à dètu u numme, inte Ciassa Chabrol, u müséu d'arte u se cunpunn-e d'a Pinacutêca Civica, d'a Culeçiùn Milani/Cardazzo e, missu int'u vixìn palassiu du Munte de Pietè, d'u Müséu d'a Ceramica^[18].
• Müséu d'u Santuäju d'a Madonna d'a Mizeicordia: u müséu d'u santuäju d'a Madonna de Sann-a, u se tröva inte l'äa tra u palasettu Türsci e l'Uspiççiu d'i Póvėi. U l'è stètu inaugüróu d'u 1959 e u l'ha pigióu a sö scistemaçiùn d'ancö d'u 2009, furmä da-e due culeçiuìn d'u storicu Müséu d'u Tesôu e d'i quaddri de l'Eso Peluzzi^[19].
• Müséu d'u Tesôu d'a Catedräle: u müséu d'u Tesôu d'a Catedräle de Sann-a, u l'è stètu alestìu d'u 1982 int'e stansie d'a vegia maserìa. Int'e sö culeçiuìn, u müséu da catedräle u gh'ha de opere ch'i van da-u Düxéntu au Setteçéntu, cun quaddri, scultüe, paramenti e ogetti säcri^[20].
• Quaddrerìa du Semenäju Vescuvì: int'u palassiu d'u Semenäju, a cögge na çentanä de pitüe p'ou ciü de scöa ligüre, cun artisti cumme u Giuaccìn Axóu, u Giuan Battista Carlùn, Giuan Beneitu Castigiùn ditu U Greghettu, Antognu Travi, Carlu Giüxèppe Ratti, Paulu Giömu Bruscu. Pe-a scultüa a gh'è, prezenpiu, n'interessante cruxe de leĝn̂u d'u Quattruçéntu de scöa catalann-a^[21].
• Müséu All About Apple: fundóu d'u 2002, u cögge e mette in mustra i aparecchi fabrichè da-a Apple int'a sö stoja e, inte stu anbitu, u l'è u müséu ciü inpurtante a-u mundu, cun tostu 9.000 repèrti ch'i sun cunservè chi^[22].

Ö pòrto de Sann-a ö l'è estremamente impurtante int'e l'ecunumìa dö cappulögu. Difæti, pe' impurtansa, traffegö de mercansìe e cumme aprôdu de crûxæë, l'è ö segundö dä Liguria doppu Zena. Tütto ö cumprensóiu purtuäle, trâvaggiandu in sinergia, ö ófre impurtanti sbucchi au mä pë e indüstrie do Hinterland piemuntèise e lumbärdu. Sann-a a l'è inn-a çittæe attiviscima int'o settöre crûxeristigo, cun a sö modèrna ed efiçiente staçiùn marittima de reçente costruìa, in Project Financing co a cömpagnia de navegasiùn Costa, dunde fan atualménte scâ diverse ätre cumpagnìe. A Staçiùn Marittima a l'è stæta prugettà da l'architettö catalàn Ricardo Bofill. A strûtüa a riseìve tütti i anni çirca 800.000 türisti. A quésti se dêvan zunze i passeggeri (quaexi 2.000.000 int'a sûla aestae - annä 2006) ch'i se imbärcan da ö Terminäle Traghètti de Pórtiu Vuè.

Int'i anni settanta, primma da grande crisi industriäle da chimica e de l'açò, Sann-a a l'è rivä a êse a 7a çittae d'Italia pe' redditö pro-capite. Rilevante ö l'è ascì u setture tersiàriu e ö turìximu cun destìn lucäle.

• Gio Agostino Abate, Crunista
• Francesco Accornero, Piuniere da a indüstria
• Attilio Acquarone, Müsicista e cumpusitû
• Ambrogio Aonzo, Mêgu e filantrupu
• Valerio Baçigalô, purté zugou d'a Naçionâ de balon de l'Italia
• Antonio Baglietto, Patrióta
• Anton Giulio Barrili, Garibaldìn, scrîtû, puéta e giurnalista
• Tomaso Belloro, Storicu e eruditu
• Angelo Bevilacqua ("Gin"), Eróe d'a Resistença
• Isidoro Bonini, Inzegnê
• fra Giovanni Bono, Piuniere d'a stampa e agustiniàn
• Paolo Boselli, Prescidente do Conseggio de i Menestri, menistro.
• Antonio Botta, Biou Veggente da a Madónna de Misericórdia
• Francesco Bourninquez, Pionie da a industria
• Cesare Crugni, Scultô cappuscôa da Scultomaieutica
• Vittore Branca, letterô, filologo, accademico de i Lincei
• Libero Briganti, Eróe d'a Resistença
• Antonio Brilla, Scultô
• Paolo Gerolamo Brusco, Pittô
• Domenico Buscaglia, Pittô
• Cristoforo Colombo, Navegatô e Esploratô
• Giovanni Caboto, Navegatô e Esploratô
• Giano I di Campofregoso, doge de Zena
• Giano II di Campofregoso, Scignöo de Sann-a e doge de Zena
• Tumäsu di Campofregoso, Scignöo de Sann-a e ciù votte doge de Zena
• Canepa (f.lli), Piunieri da a industria da fruta candïa
• Carissimo & Crotti Inzegnei, inventoi do scistemma funivïaio de i carbon
• Gio Batta Cassinis, Zuista e ommo politico
• Giuseppe Cava, (Beppin da Ca') Poeta
• Gilbert Chabrol de Volvic, Prefetto dappeu da a Senna
• Gabriello Chiabrera, letterô
• Luigi Corsi, Senatô do Regno e scindaco
• Renata Cuneo, Scultrice
• Michele da Cuneo, o Michele da Cunio, Navegatô
• Del Carretto, Marcheixi de Sann-a e de Finà
• Francesco Della Rovere, Papa Sisto IV
• Giuliano Della Rovere, Papa Giulio II
• Bonifacio Del Vasto, Marcheise
• Emanuele Dellepiane, Industriâ da a acconsa
• Lazzaro De Maestri, Pittô
• Ansado De Mai, Ammiraggio
• Andria Antonio Doberti o De Oberti, Müxicista
• Carlo Donat Cattin, politico
• Daniele Fabiano, Pittô, architetto
• Fabio Fazio, conduttô da a televixon
• Mario Fazio, giornalista e studioso
• Pietro Formica, Biou
• Antonio Forzano, patrióta e Müsicista
• Giuseppe Frascheri, Pittô
• Giovanni Battista Frumento, Scultô
• Pietro Gara, Storico
• Tomaso Garassino e Vincenzo Garassino, Intarsiatoï
• Pippo Garibaldi, Politico, filantrupu soçialista, avvocou
• Pier Gerolamo Gentilricci, letterô, poeta, storico e filosofo
• Vincenzo Gioberti, Abate, deputô
• Pietro Giuria, patrióta, letterô, poeta
• Domenico Giuria, Numismatico
• Orazio Grassi, Sciensô gesuita antagonista de Galileo e artista
• Grondona, (f.lli), Piunieri da a indüstria edile
• Ernesto Guala, Scombattente
• Enrico Guercio, Marcheise e consigliere imperiâ
• Bartolomeo Guidobono, Pittô
• Incisa, famiggia patriçia
• Gio Policarpo Lamberti, Erudito, filantrupu e benefattô
• Gerolamo Lavagna, Miscionäio
• Virgilio Felice Levratto, Zugou çentrattaccu d'a Nasiunäle de Futbàll
• Lottero (fam.) Mercanti e navegatoï
• Martinengo (fam.) Patrioti e letterati
• Arturo Martini, Scultô
• Bernardo Mattiauda, Zuista e letterô
• Giuseppe Mazzini, patrióta, fu prexonê a Sann-a
• Migliardi & Vené, Piunieri da a indüstria meccanica
• Alfonso Maria Mistrangelo, cardinâ zà arcivescovo de Firense e letterô scolopio
• Agostino Monti, Cronista e storico
• Domenico Nano, scrïtô e poeta
• Rinaldo Negri, Piuniere da a indüstria elettrica
• Giuseppe Nervi, Zuista e letterô
• Filippo Noberaso, Storico
• Beato Ottaviano, religioso
• Pietro Paleocapa, Inzegnê e menistro
• Leon Pancaldo, Navegatô
• Christian Panucci, zugou de balon
• Sandro Pertini, VII Prescidente da Repubbrica
• Giuseppe Pizzardo, cardinâ
• Vittorio Poggi e Poggio Poggi, Storici e letterati
• Leopoldo Ponzone, letterô
• Paolo Pozzobonello, Astronomo, discepolo de Galileo Galilei
• Luigi Sambolino, Piuniere da a indüstria tipografica
• Giovanni Agostino Ratti, e Carlo Giuseppe Ratti, Pittoï
• Pippo Rebagliati, patrióta, scindacalista, scombattente
• Urbano Rella, Capitan de Galea, eróe da a battaggia de Lepanto
• Riario, famiggia patriçia dappeu ramificâ a Pesaro
• Gio Stefano Robatto, Pittô
• Mario Rossello, Pittô
• Giancarlo Ruffino, Senatô
• Carlo Rosselli e Nello Rosselli, Politici do Regno e scrïtoï
• Sacco, Famiggia de magistrati e mercanti
• Ambrogio Salineri e Giulio Salineri, Archeologi e letterati
• San Nazario, predicò e se ritirò a Sann-a
• Sansoni, casatta patriçia
• Santa Maria Giuseppa Rossello, Fondatrice da a Congregaçione de e moneghe de Nostra Scignòa da a Mesericordia
• Giuseppe Saredo, Zuista e Senatô
• Guglielmo savonese, Magistrato Capitan do Popolo
• Camillo Sbarbaro, Poeta
• Pietro Sbarbaro, Öotô, giornalista, polemista
• Pietro Scotti, Economista e Senatô do Regno
• Ignazio Scotto, Intarsiatô
• Giovanni Servettaz, Inzegnê, Piuniere da a indüstria metallurgica
• Silvestre & Allemand, Piunieri da fruta candïa
• Benedetto Maria Solari, Teologo
• Sormano, Fam. de architetti e scultoï
• Cesare Tallone, Pittô
• Giuseppe Tardy e Stefano Benech, Piunieri da a indüstria metallurgica Tardy & Benech
• Massimo Tammaro, capo formaçion de e Frecce Azzurre
• Tomaso Torteroli, Storico
• Lorenzo Traversagni, Umanista, scrïtô
• Filippo Turati, letterô soçialista e deputô
• Franco Varaldo, Senatô
• Vegerio, famiggia patriçia
• Giovanni Vincenzo Verzellino, Cronista e storico
• Giuseppe Viglienzoni e Angelo Viglienzoni, Industriaï do veddro
• Angelo Visca, Anatomista
• Benedetto Walter, Petroliè
• Francesco Zunini, Mêgu, patrióta, filantrupu e politico
• Franco Zunino, politico

• A Prucessciùn du Venerdì Santu: a se tégne u Venerdì Santu d'i anni päri. A l'è unn-a de ciü impurtanti d'Europa pe' via de sö Casce d'u Maragliàn
• A Sfiläta storica d'u Liberu Cumüne, u 10 de arvì
• A Pôsa in mä d'i lümìn: in t'a seiann-a d'u 14 agustu. U mä u l'è illüminö da miggiae de lümìn galegianti insce l'aegua.
• I föghi de stae: föghi artificiäli a tempu de müxica.
• U Primmu Mazzu: tradisiunäle curteu de mêsi e lavuratûri purtuäli pe-e vie du centru sittadìn.
• U Cunfögu: a duménega primma d'a vigiĝÎia de Natäle, int'a Ciassa Scistu IV, u se tegne l'antighiscimu çerimuniäle de çende u "çeppu augüräle", zà praticóu int'u XIV seculu, e tiäne föa previxuìn pe l'annu a vegnì. A manifestaçiùn d'u cunfögu, repigiä d'u 1933 da l'asuciaçiùn A Campanassa, a l'è abellìa da in curteu storicu ch'u parte da-u Brandä^[23].

• U 18 märsu a l'è a Madónna d'a Misericordia, Matrunn-a de Sann-a. Se séndan gran pire in t'u Letimbro in t'a nötte d'a vigilia. Pe a sitae i se sendan i lümin e e lüminäie. A festa a riva a u mascimu con a Prucessciùn au Santuarriu de Sann-a.
• A Festa de Santa Ritta u 22 de mazzu. A l'è in t'u quartê cu-u meximu numme in mercô cui banchetti tradisiunäli pe a vendita de röse.
• A Festa de Santa Luçia u 13 de dixembre. Gran mercô in t'a a sitae (via Paleocapa).

A squaddra de balùn locäle ciü seguìa a l'è quélla du Sann-a (Savona Calcio). Intra i ciü grandi campiuìn Savuneixi i van ricurdae Valerio Bacigalupo (naçionäle) e Felice Levratto (vegnüu famöso pe a putensa dö sö tìu, che suvénte ö sgarbäva e rèi (ch'i nu l'éan ancùn de nylon). Ö sport de Sann-a ö vanta inn-a Coppa Italia cun ö Vuè (1922). Ö Sann-a ö l'è rivò, primma dö Girun Ünico, aö quärto pósto in Serie A. Ai giörni nóstri ö Sann-a ö zöga inta Primma Divixion.

Sann-a a vanta inn-a squaddra de balla-nöu da anni int'a serie A1: a Rari Nantes Savona. Int'a sö stóia a l'a vintö: 3 Scudetti (1991 - 1992 - 2005); 2 Cöppe LEN (2005 - 2011, l'equivalente d'a "Cöppa UEFA" du futbàll); 3 Cöppe Italia (1990 - 1991 - 1993).

U 6 zügnu 1991 a 11a tappa du Gìu d'Italia 1991 a l'è rivà a Sann-a cun a vitòia de Max Sciandri.

Eddy Merckx u l'è legó aä Ligüria pe' l'avégniméntu foscia ciü misteriusu da sö carriéra: int'o 1969, cun indóssu a maggia rösa du Gìu d'Itallia, u l'è trûvó puxitivu a l'antidóping doppu a tappa de Sann-a e u vêgne squalificó. U abandunn-a a gära cianzendu sensa riêscì a dä spiegaçiuìn. I culpevulisti i trövan a spiegaçiùn de inn-a superiuritè cuscì fórte insce i ätri. I inucentisti i sustégnan l'idéa du cumplóttu anche perchè i curridùi, in te stu periòdu dä stóia du ciclismu, i accettävan ancùn buttiggétte da beive da u pübblicu, ch'i purèivan dunque cuntêgne quarsciasci cóssa.

Scindico: Marco Russo (Centru-Sinistra) da-o 20/10/2021
Çentralìn do comùn: 019 83101
Email do comùn: informa@comune.savona.it

• Sann-a a l'è cunusciüa e a l'è famûsa anche cumme çitae du chinottu, cun inna speciale variêtae lucäle. A-a fin du XIX seculu a l'ea u magiùre çentru d'espurtasiùn mundiàle pe stu tipu de agrümme.
• In t'o Trexento Sann-a a l'a avüu in mumento ch'a l'aeiva inn-a populasiùn stimä a ~ u 150% de quella de Rumma.

• 
  L'embléma dë i della Rovere
• 
  A cà de Dumenicu Culumbu, puè de Cristofuru
• 
  Sann-a da a Madonna dö Mönte

Notte a-u tèstu

1. ↑ Dìta Savunn-a ascì^[5], Sànn-a o Savónn-a in zeneize^[6], Savuna in arascìn^[7] e finarìn^[8], Savùna in carcareize^[9], Savùna o Sanna in prieize^[10], Savuina in caireize^[11], Sauna in arbenganeize (d'Arbenga)^[12]

Notte bibliugrafiche

1. ↑ Noberasco, 1932, pp. 7-9
2. ↑ ^{2,0 2,1} Dètu Istat - Populaçiùn rescidente a-i 31 d'utubre d'u 2023.
3. ↑ Clascificaçion sismica (XLS), in sce protezionecivile.gov.it.
4. ↑ Lézze 26 agósto 1993, n. 412, alegòu A, Tabélla di gràddi/giórno di Comùn pe Región e Provìnsa (PDF), in sce efficienzaenergetica.acs.enea.it, 1 màrso 2011, p. 151. URL consultòu o 25 arvî 2012.
5. ↑ Noberasco, 1932, p. 7
6. ↑ (LIJ, IT) Giovanni Casaccia, Vocabolario Genovese-Italiano, 1ª ed., Zena, Fratelli Pagano, 1851, p. 688.
7. ↑ (LIJ, IT) Nuovo Dizionario alassino, Arasce, Associazione Vecchia Alassio, 2001, p. 66.
8. ↑ (LIJ, IT) Luigi Alonzo Bixio, Dizionario delle parlate finalesi, Finô, Centro Storico del Finale, 2000, p. 152.
9. ↑ (LIJ, IT) Giacomo Melano, Lessico del dialetto carcarese, Sann-a, Editrice Liguria, Seténbre 2013, p. 191.
10. ↑ (LIJ, IT) Cumüne da Prìa, Dizionario di Pietra Ligure, in sce yumpu.com, p. 70.
11. ↑ (LIJ, IT) Mair Parry, Parluma 'd Còiri. Sociolinguistica e Grammatica del dialetto di Cairo Montenotte, Sann-a, Editrice Liguria, Agósto 2005, p. 303.
12. ↑ (LIJ, IT) Angelo Gastaldi, Nummi de sittè, paisi e lucalitè, in De tüttu in po', Arbénga, Edizioni del Delfino Moro, 1996, p. 121.
13. ↑ ^{13,0 13,1 13,2} (EN) Savona - Encyclopædia Britannica, in sce britannica.com. URL consultòu o 1º màrso 2024.
14. ↑ ^{14,0 14,1 14,2} (IT) Savona - Enciclopedia on line, in sce treccani.it. URL consultòu o 4 màrso 2024.
15. ↑ ^{15,0 15,1 15,2 15,3} (IT) Savóna (città), in sce sapere.it. URL consultòu o 4 màrso 2024.
16. ↑ Statìstiche I.Stat - ISTAT;  URL cunsültòu u 30-12-2023.
17. ↑ (EN, IT) Màr - Il Museo, in sce museoarcheosavona.it. URL consultòu o 15 màrso 2024.
18. ↑ (IT) MUSA - Civici musei Savona, in sce musa.savona.it. URL consultòu o 22 màrso 2024.
19. ↑ (IT) Santuario di N.S. di Misericordia - Il Museo, in sce santuariosavona.eu. URL consultòu o 25 màrso 2024.
20. ↑ (IT) Complesso museale della Cattedrale e Cappella Sistina - Museo del Tesoro, in sce cattedralesavona.it. URL consultòu o 25 màrso 2024.
21. ↑ (IT) Quadreria del Seminario Vescovile, in sce visitsavona.com. URL consultòu o 25 màrso 2024.
22. ↑ (IT) Museo All About Apple, in sce visitsavona.com. URL consultòu o 25 màrso 2024.
23. ↑ (IT) U Cunfögu, in sce acampanassa.it. URL consultòu o 17 dexénbre 2023.

• (IT) Filippo Noberasco, Toponimi del Comune di Savona, in Atti della Società Savonese di Storia Patria, XIV, Sann-a, Tipografia Savonese, 1932.

• A Spèza
• Imperia

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Sann-a

V · D · M Comûni da Provinsa de Sann-a
A Ciana · A Moenn-a d'Arbisseua · Andeua · A Prìa · Arasce · Arbenga · Arnascu · A Steja · Bardenèi · Barestin · Berzezzi · Bormia · Borṡi e Veressi · Buinzan · Carizan · Casanöva · Castergiancu · Castrevegliu · Çelle · Cengë · Ciòi · Cixan · Còiri · Còrcre · Côrxi · Cosceria · Cuggiæn · D'äto d'Arbisseua · Èrli · Finô · Garlenda · Giusvala · Giüstexine · L'Aigheuja · L'Atè · Löa‎ · Magiö · Màllae · Mascimin · Merexo · Mieuja · Moriaodo · Naxin · Nöi · O Dê · O Ponte · Orcu Feìn · Oseria · Palëre · Riôtu · Ròcavignâ · R'Urba · Sann-a · Sascê · Spoturnu · Stenanelo · Süccaellu · Testego · Tuiran · U Burghettu · U Sejô · Unsu · U Tû · Utuê · Väze · Vendùn · Vessi · Villanöva · Vuè
Comûni da Region Liguria