Arbenga cumün
Panu(r)àmma de Arbenga versu u mâ
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligü(r)ia
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Riccardo Tomatis (liste civiche de sentru-scinistra) da-o 9-6-2019 (2º mandòu da-o 10-6-2024)
Dæta de instituçión	1861
Teritöio
Coordinæ:	44°02′56.81″N 8°12′46.86″E44°02′56.81″N, 8°12′46.86″E (Arbenga)
Altitùdine	5 m s.l.m.
Superfìcce	36,58 km²
Abitanti	23 470[1] (31-10-2023)
Denscitæ	641,61 ab./km²
Fraçioìn	A Bastia, Campugexa, Leca, Lüxignan, Sàlia, San Fé
Comùn confinanti	A(r)àsce, Arnascu, Cixan, Utuê, U Se(r)iâ, Villanöva d'Arbenga
Âtre informaçioìn
CAP	17031
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009002
Cod. cadastrâ	A145
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)[2]
Cl. climàtica	zöna C, 1 203 GG[3]
Nomme abitanti	arbenganesi arbenganexi ingàuni
Sànto patrón	San Michê Arcangeu
Giórno festîvo	29 de setembre
Cartògrafîa
Arbenga
Pusisiun da sitè de Arbenga inta Pruvinsa de Savuna
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Arbenga (prununsiàu [ar'beŋɡa]^[4], in italiàn Albenga, stu(r)icamènte in latìn Albingaunum) a l'è ina sitè e cumün ligü(r)e de 23.470 abitanti^[1] ch'a se tröva inta pruvinsa de Savuna, segunda pe' abitanti e pe' aglumeràu ürbàn inte tüttu u savunese. A vegne ciamâ a sitè dae sentu tûri.

A sitè a se tröva in scia Rive(r)a Ligü(r)e de Punènte, aa cunfluènsa di turènti Neva e A(r)òscia, che i se zuntan e furman a scciümmài(r)a dîta A Sènta, che a fûxa in Arbenga.

A l'è inta ciâna ciü gròssa da Ligü(r)ia, ch'a mezüa 36,51 kmq. U terito(r)iu cumünâle u cumprènde ascì l'ìsu(r)a Gainâa, ch'a l'è distante daa còsta 1,5 chilommetri. Segunda ìsua da regiun pe' estensciùn doppu A Parmâ(r)ia, a l'è cunusciüa semplicemènte dai abitanti cumme L'Ìsu(r)a.

• A Bastia, pôcu ciü a munte de dunde u Nêva e l'A(r)òscia i se zunzen a furmà A Senta, a l'è stèta custruìa a partì dau 1295, piàndu u numme da ‘na furtificasiùn zà existente ciamâ “bastita”, ch'a l'ha dètu u(r)ìgine au Burgu. Vista a sentensa de l'abâte du populu de Zena du 1290, a nu l'é(r)a difatti puscibile a custrusiun de növe furtificasiùi. A ògni moddu, zà da primma i sciti dund'aù a se tröva a frasiun i l'é(r)an indicài cu-u numme de Valliranum. A partì dau Trexentu l'insediamentu u l'ha guagnàu ina funsiùn de cuntrollu in scia stradda versu a valâ de l'A(r)òscia, crescendu d'impurtansa e espandenduse maniman.^[5]

• Campugexa, in pusisiun aretrâ rispettu aa Ciâna, u sò nücleu u se tröva int'in pözzu gi(r)àu versu sud-est ai pei du munte Pesaltu, a n’artitüdine de 20 metri in sciu livéllu du mâ. U burgu u vegne numinàu pe’a prìmma votta inta primma metài du seculu XII, cu-u numme de Campus Ecclesiae in seguitu de l’aquistu de serte bandìe da parte di Templa(r)i, ma u l’è passàu a utegnì ‘na serta stabilitài numma a partì dau Trexentu. Vegnüu cumün indipendente, cun Sàlia, tempu di fransexi, l’è turnàu sutta l’aministrasiùn arbenganese intu 1929. A cumprende ascì e tère d'in gì(r)u e a lucalitè de San Zorzu.^[6]

• Leca, inta bassa valâ du Nêva, a munte da cunfluensa cun l'A(r)òscia, de rimpèttu aa Bastìa. A dêve u sò numme daa marghe(r)ìtta Leucanthemum. A frasiun l'è nasciüa cumme insediamentu medievâle, tantu che chi l'é(r)an presenti e ville de serte impurtanti famìe arbenganesi, cumme a Vìlla D'Aste. U primmu nücleu u l'è stètu quellu de Nutrêu, pe’ pòi spustâse prugrescivamente versu a scciümài(r)a, cun quella che ancöi a l'è a Via au Piemunte.^[7][8]

• Lüxignan, au de là da Sènta, e primme testimuniânse de n'insediamentu e sun de u(r)igine tardurumâna, tantu che sun stèti truvài di resti de ‘na vìlla de quellu periudu.^[9] Du restu u sentru che veghemmu ancöi u se(r)ea de u(r)igine sücescìva e dunca medievâle. Sun presenti ascì de vìlle svignurili du periudu de dòppu, cumme a Vìlla du Vescu e Vìlla Prospe(r)a.^[8]

• Sàlia, in sce culine a munte de Campugexa, l'ha a carateristica de cunservà tütta ‘na se(r)ie de insediamenti sparsi. U nüclueu ciü impurtante u l'è quellu ch'u se tröva au de sutta da burgâ da gêxa, dedicâ a San Giacumu.

• San Fé, au de là da Sènta, mensciunàu inti statüi cumünâli du 1288 in relasiùn aa gêxa di Santi Scimùn e Giüdda. Ascì inte stu câxu chi veghemmu ina se(r)ie de vìlle custruìe dae famìe arbenganesi, cumme i Costa. U burgu veggiu u se tröva, fra l'âtru, inte ‘na pusisiùn elevâ rispettu aa paròcchia, pôcu sutta au Briccu de Cianastre (316 m).

U numme u de(r)iva da u Latin Albíngaunum ch'u l'è paéggiu a Album Ingaunum: a sitè capitâle + genitîvu plürâle lìgü(r)e in -um. U numme u l'è indu-eurupeu. Quànde Rùmma a cunquista, a divegne Albingaunum. Numme che u se pö tradüe in sitè di Ingauni, vistu ch'a l'é(r)a u sentru prinsipâle da tribù di Lìgüri Ingàuni.

A sitè a vegne fundâ aturnu au VI seculu a.C. da ina tribù di Ligüri Antìghi, poi dita di Ingàuni: u nücleu uriginâle sitadìn u se(r)eva stètu culucàu aturnu aa colla de San Martin, ciü a meridiun de l'insediamèntu rumàn, pusisiùn strategica ch'a l'ha permessu de sfrütâ u vixìn pòrtu natü(r)ale.^[10]

Cu-u tempu difatti i Lìgüri i l'axevan cumensàu a furmà ina propia flòtta, grassie ascì au repà(r)u furnìu daa cunfurmasiùn teritu(r)iâle, cun scòppi de pirate(r)ìa inte zône au reùndu, che e vegnen cuscì purtè sutta au cuntrollu ingàunu.

Inti primmi periudi a se svilüppa ducca in ecunumia agricula, che a fà divegnì u sentru prinsipâle de tütta a Lìgü(r)ia de Punènte, duminandu i terito(r)i cumpresi fra a muderna Sanrémmu e fin au câvu da Cravazòppa a Finâ, rivandu au relatîvu entrutèra e entrandu in cuntattu cu-e pupulasiùi di Viagenni, stansiài inte l'âta Valâ du scciümme Tàna(r)u.^[11]

I ingauni i strenzen cuscì amicissia cu-i cartaginesi, andàndu a giütâli cuntru Rumma dandughe sustegnu dü(r)ante a segunda de Guère püniche, cumbatüa fra u 218 e u 201 a.C. e che a purte(r)à a de grosse cunseguènse in sce pupulasiùi lìgü(r)i.

Se cunta che da chi u frài de Annibale, Magun, u l'é(r)a partiu pè anda à Zena; i danni che u l'ha fètu i sun stèti cuscì grossi, che u gruppu che u te vegne in gùa quando ti cianzi u se ciamma Magun.

L'aleànsa cun Cartagine a g'ha cumme cunseguènsa a cunquista da parte di rumài intu 181 a.C., difatti doppu a scunfitta de sti chi i ingàuni i se légan au duminiu rumàn, ascì se i cuntinnuan cun de scurerìe pi(r)atesche de distürbu, specialmènte sutta au mandàu du cunsule Appiu Claudiu.

E rivôte e vegnen placàe sulu da u pro-cunsule Lücciu Emiliu Paulu, che u sancìsce a requisisiùn de nàvi arbenganesi e a distrusiùn du nücleu sitadin u(r)iginâ(r)iu e serca de purtà ste pupulasiùi turna sutta aa sfé(r)a de influensa repübricâna in moddu ufisiâle.

Inte sti anni a se ingrandìsce e a se trasfurma int'in impurtante municipium, che u cröve a ciü parte de valàe interne du basìn da Sènta, ciü i terito(r)i di paìsi da valâ du Tàna(r)u, cumme Garesce e Urmé(r)a, cu-i bùrdi ciü setentriunàli da zòna arbenganese fisài fin ai paìsi ascì de Séva e Pampa(r)àu.^[11]

Da l'annu 89 a.C. i rumài i l'han cuncessu u dirittu latìn ai populi intu nòrd da Penìsu(r)a italiàna, pe' poi dâghe quellu rumàn intu 45 a.C., grassie a Gaiu Giuliu Césa(r)e, cun u quâle u pìa furma ascì u pué lucâle de l'istitusiùn sitadìna.

A testimunià l'impurtansa da realtài arbenganese a l'è a custrusiùn de mü(r)aje de difésa in etè repübricàna, che e sircundavan a strutü(r)a du càrdu e du decüman, bâse poi pe' a seguente cunfurmasiùn du burgu, ancùa ancöi de stampu rumàn. A strutü(r)a ürbâna, pe(r)ò, nasciüa da quell'u(r)iginariu castrum fètu custruì intu 181 a.C. a vegne ciü votte repiâ e revìsta, adi(r)itüa intu V seculu, sutta a l'impeatù Unô(r)iu.

Sutta u duminiu de Rumma l'intrega zôna a vegghe ducca ina forte pruspe(r)itè, ch'a porta au culegamentu cun e âtre realtè vixìne, tantu che a vegne fèta pasà da chi a Via Julia Augusta, custruîa a partì dau 14 a.C., sutta a l'impeatù Augüstu, forte da pacificasiùn de pupulasiùi de Àrpi Marittime.

Tante âtre sun pòi e testimunianse lasciàe de stu periudu, cumme ina lunga sé(r)ie de tumbe e âtre strutüe füne(r)âie, dunde sun stèti ritruvài ascì reperti pregiài, cumme u piàttu blö, de fabricasiùn egissia, culucàu inisialmènte inta necròpuli a nord de l'abitàu.^[12]

Inte l'Arbenga rumâna se truvavan ascì strutüe cumme e tèrme (svilupàe dü(r)ante u prinsipàu de Augüstu) a setentriùn de mü(r)aje de difésa sitadìne, vixìn au cursu da Sènta e a quéllu ch'u l'é(r)a u véggiu pòrtu natü(r)âle,^[13] o ascì cumme l'anfiteâtru, datàu au II seculu d.C, in gràddu de cuntegnî au mascimu tòstu mìlle persùne: fètu ch'u mustra cumme Arbenga a l'é(r)a cumunque ina realtè de riliévu pe' tüttu u punènte.^[14]

A partì dau I-II seculu a sitè a và a utegnì a libertè de avé in pròpiu senàu, cun l'elesiun di lucàli decu(r)iùi.

Cu(r)iùsu u fètu che, pe' in bréve periudu, u sitadìn ingàunu Pròculu u l'axéva pruvàu a pruclamâse impe(r)atû aturnu au 280, armandu ascì in pròpiu esercitu, venèndu aa fìn batüu e giüstisiàu.^[15]

In Arbenga u se difunde prestu u Cristianéximu, tantu che in scia Gainâa u tröva repà(r)u San Martin Véscu, cuntru e persecusiùi da parte di ariài.^[16] Cu-a crîzi da pulitica impe(r)iâle a zôna a végne pü(r)e invâza dai Vixigôti a partì da l'ànnu 402, ch'i deròccan ina grossa pàrte de l'abitàu, pruvucandu grâvi dànni aa pupulasiùn.^[15]

Sulu cun u decrêtu du generâle Flaviu Custànsu, dùzz'ànni dòppu a distrusiùn, cumensan i travâji pe' a ricustrusiùn: sta chi a porta in növu impulsu architetônicu, custruèndu edifissi de grande valû cumme u batisté(r)u e a catedrâle de San Michê, dedicâ au santu prutetû sitadìn.

Vegne custruìu ascì u palassu episcupâle, difatti cu-u 451 Arbenga a divegne ascì sede vescuvî: u primmu véscu u l'è Quinsiu.^[15][17]

Doppu a fin de l'Impe'(r)u Ruman du 476 Arbenga a sübisce primma a duminasiùn Ustrugôta (a partì dau V seculu), pe' poi divegnì üna de sitè ciü impurtanti da Ligü(r)ia sutta a duminasiùn bizantìna, inta divixùn da cuscì dîta Marittima Italorum, mategnüa fin au 641-643^[17][11], quande u chìna zü u suvràn lungubàrdu Rota(r)i.^[17]

Sutta a sti chi a sitè a vegne turna sachegiâ, anche se a nu perde u sò splendû architetônicu, ch'u vegne preservau intrégu pe' ina buna parte, cumme e mü(r)aje de difésa e i prinsipali palassi religiùsi e aministrativi.^[11]

L'impurtansa ecunomica, che armenu fin au VI seculu a l'é(r)a restâ ai livelli di periudi presedènti a vegne ridimensciunâ: Arbenga divegne in vicus^[11], sensa ciü ina vé(r)a e pròpia aministrasiun.^[17]

A partì dau 774 u terito(r)iu ingàunu u passa sutta aa duminasiùn di franchi, ch'i dan vitta au Cumitàu Arbenganese, entitè aministratìva estesa da Finâ fin a Sanremmu, mantenedu ina lucale pusisiùn de riliêvu.^[17]

Intu fratempu inta ciâna cumensan a imperversâ maneghe de saracen, che e zunzen daa Pruvènsa pe' mâ, purtandu distrusiùi e sacheggi cun cuntinnui sbàrchi in sce coste Lìgüri, prinsipalmènte aturnu aa fìn du IX seculu, quande i vegnen caciài vìa cu-a battaja de Frascinéu (ben ducumentâ a l'è l'invaxùn de l'891).^[18]

Sulu versu a fìn du X seculu a gh'è ina furma de ripresa da pupulasiun ch'a l'é(r)a cianìn cianìn ca(r)à rispettu a l'épuca rumana. Pròpiu intu 950, grassie aa rifurma de Berengâ(r)iu II, Arbenga a finisce drentu aa Marca Arduinica.^[19]

Inta sitè a vegne uspitâ ascì a curte da cuntéssa Adelaide de Süsa aturnu au XI seculu^[20], sutta 'na furma de marchesàu armenu fin au 1091, periudu dü(r)ante u quâle a ghe saià ina pruspe(r)itài ecunomica, duvüa ai cumerci cu-u Bàssu Piemunte.^[17]

In bréve tempu pe(r)ò a cumensa a furmasiùn de 'na növa istitusiùn lucale: u pîa furma u lìbe(r)u cumün arbenganese. A növa realtè a partecipa difàtti aa prìmma Cruxâ (1098), utenèndu ina sé(r)ie de privilêgi a partì dau 1109.^[19]

Sti li i prevedêvan a puscibilitài de cumercializà intu levante du Mediteraneu: a dinamicitè ecunomica a gh'a ascì ciü risvòlti, andàndu a purtà intu terito(r)iu ina növa spinta pe' l'artiginàu. Questu u porta aa custrusiùn de növi edifissi, ingrandendu u sentru abitàu.

Lungu tütta sta fàse u se pò nutà ascì cumme u cumün u se aprufitta du cuntìnuu scùntru fra l'Impe(r)u e a Gêxa, reclamandu sèmpre ciü indipendènsa, tantu da scuntrâse a partì dau XII seculu cu-e Repübbriche Ma(r)inà(r)e de Zena e Pìsa.

Cun st'ürtima u gh'é(r)a stàu in atàccu navâle (dü(r)ante in periudu de pâxe fra e due Repübbriche intu 1165^[17]), quande i tuscài i dan fögu au sentru sitadin, derucandu e fregàndu i tesô(r)i di edifissi stò(r)ici.^[21]

Sciben sta dizaventüa i ingàuni ricustruiscén quellu che i pisài l'han scciapàu, grassie ascì a in risarcimentu firmàu da sti lì intu nuvembre du 1178, dunde van a ricunusce ascì l'esensiùn dae tàsce pe' e nâvi e e mèrci ingàune in ingressu inti terito(r)i da vella cuntrulài.^[22]

I arbenganesi turnan a cumercià, scibén indebulìi rispettu a prìmma, andandu sta votta cuntru i interessi di zenesi.

Intu mèximu ànnu du tratàu, difatti, a Repübbrica a mànda ai rapresentanti du cumün ina prupòsta de acòrdu, ch'a l'impunéva u cuntrollu de Zena in sce tütte e imbarcasiùi che l'entrâvan intu lucâle portu.^[23]

U cuntrattu, definìu in umiliasiùn pe'i sitadin, u vegne refüàu, e ducca i repübbricài sun custretti a truvà 'na növa stradda pe' metì e màn in sci afàri arbenganesi. A giütâli i ghe sun i marchesi de Clavesana, che i van a rivendicà in sciu cumün ina sé(r)ie de dirìttu u(r)amài caütti da tèmpu. Bunifassiu du Vastu ducca u se lega cu-i zenesi a partì dau 1192, in funsiùn difenscîva.

Arbenga a se sente ducca custrétta a cegâse aa putènsa repübbricàna e cuscì a sutuscrìve di növi pàtti aa presensa di cunsuli Udùn Malasemènsa, Ubèrtu Lavagnin e Ugé(r)iu de Mà(r)i e du pudestà Bertàmu Cristiàn, intu 1199.^[24]

A cunvesciùn sta vôtta a và a limità a libertè de cumerciu e de navigasiùn, ma ascì a porta aa presensa fìssa de 'n cuntingènte militâre zenese in sciu terito(r)iu cumünâle.^[17]

Cun st'attu de sutumisciùn i vinculi de l'acordu se fan sempre ciü strêti e Arbenga, asseme ae sitè de Vintimîa e de Savuna, intu 1238 a divegne in cumün de fasiùn ghibelîna, stàndu daa parte de l'impe(r)atû Fede(r)igu II de Svévia.

Cu-a morte de stu chi a situasiùn a se fà ciü dü(r)a e i arbenganesi vegnen turna custrêti a firmà 'na cunvensciun, tantu da duvêsene stà intu 1250 de frunte ai giüdìssi de'n pudesta de nomina zenese, ae dirette dipendense du senàu da Repübbrica.

De cumpetensa du cumün resta ciü sulu l'aministrasiun de tàsce e a gestiùn di traffici cumerciâli, poi adi(r)itüa ridimensciunài a càusa de l'insabiamèntu du portu natü(r)âle, duvüu aa deviasiùn du stò(r)icu cursu du scciümme, vusciüu da Zena cumme punisiùn inti cunfrunti di abitànti.^[17]

Dü(r)ante a segunda metè du XIII seculu (specialmènte fra u 1250 e u 1290) u cumün, pe' afruntâ u duminiu di Clavesana inte l'entrutèra (cu-i quâli u ghe se(r)à in lungu cunflittu) u funda tütta ina sé(r)ie de "ville növe", burghi furtificài presenti intu cuntâdu aturnu aa ciâna.^[25]

Impurtanti avampòsti arbenganesi divegnen Pûi e Villanöva pe' a valà de l'A(r)òscia e Cixàn^[26] inta valâ du Neva, dunde poi i ingàuni devan afruntâ i Du Carettu, infeudài intu Marchesàu de Sücca(r)ellu.^[27]

Inte ste növe realtè i rìvan a abità chi i cuntadìn dae valàe: a sti lì i vegnen cuncèssi pü(r)e sèrti diritti e scunti. A fundasiùn a gh'axéva cumunque de mutivasiùi cumüi, difàtti i ingàuni i l'axevan sernüu sti posti propiu pe' méju cuntrulà quelli terito(r)i de cunfin.

Ideâle ducca a pusisiùn de Villanöva, dund'u Lerùn u se càccia inte l'A(r)òscia^[25], assemme a quella de Pûi, vista ascì a crescente putènsa de Utuê, sutta au cuntrollu nemìgu.^[28]

Pa(r)éggia a mutivasiun da fundasiùn du Burghettu, custituìu ufisialmènte ai 15 d'Avrì du 1260, cun l'acquistu da parte du cumün de diferenti tòcchi de terén, poi destinài aa furmasiùn du burgu abitàu.^[29]

I abitànti ch'i vegnen a stà chi, cumme u se pò vegghe inti statüi cumünâli du 1288, i l'é(r)an prinsipalmènte de Tui(r)àn e dau restu da valâ du Varatèlla. A sti chi l'aministrasiùn ingàuna a gh'axeva fra l'âtru dètu ina se(r)ie de privilégi, cumme a prutesiùn dae invaxùi in cangiu da diretta dipendènsa dai magistrài arbenganesi.^[29]

A partì dau Quattruséntu a cumensa a fàse de decadènsa pulitica e ecunomica da sitadìna, ch'a se tröva intu mézzu dü(r)ànte a guèra fra i zenesi e i Viscùnti.^[17]

A rende ancù ciü difissile a situasiùn a se gh'é(r)a mìssa a pèste, che chi a l'axéva curpìu prinsipalmènte aturnu au 1397.^[30] propiu doppu a fin de sta li, intu 1400, aprufitàndu de pruteste da pupulasiùn zenese i marchesi du Carettu, du ràmmu de Ca(r)issàn, van a invàdde Villanöva.^[30]

A difesa di Arbenganesi u vegne in âtru marchese du Carettu, Carlu, sta vòtta de Savuna. Aa Cêve intu mèntre i pîan parte aa cuntesa i scigù(r)i du pòstu, cuntru Arbenga.

A difesa pe(r)ò de Carlu a se dimustra vinsènte inta bassa valâ e ducca, avéndughe pû(r)a di savunesi A Cêve dumanda a pâxe, firmâ in ànnu doppu.

Segü(r)amènte aturnu a l'ànnu 1413 vegnen agiurnài i statüi cumünàli, in sciu cunsìju du pudestè Brissiu Adurnu, cun u scòppu de cunscide(r)â, pe' l'elesiùn ae càreghe sitadìne tütte e fàsce suciàli.^[31]

Növi pruvedimenti peò de difissile aplicasiùn, scicumme che trei ànni dòppu se sènden turna e lîti, fra a parte di guelfi e di ghibelìn, favu(r)ìe da l'insediamèntu da famìa di Campufregusu au postu di Adurnu^[31], sti lì rézzan l'aministrasiùn pe' ben chinz'ànni.

I Adurnu, dunca, se allean cu-i Viscunti milanesi e du1436 Feìppu Ma(r)ia Viscunti u manda u sò cundutê Niculò Piccinin a asediâ e prinsipâli sitè da Rive(r)a, vistu che e sò truppe nu sciurtìvan ciü a penetrà versu Zena, doppu ch'u nu l'é(r)a sciurtìu a pià u Castelettu. L'asêdiu u curpisce ascì impurtanti realtè cumme Vûtri e Finâ.^[32]

Arbenga a rexiste a l'asêdiu, ma a ne sciòrte furtemènte indebulìa ecunumicamènte, se dröve ducca in periudu de grave crîzi.^[17]

A Ciàna d'Arbenga a vegne prugrescivamènte abandunâ e pòcu sana, trasfurmanduse maniman inte 'na palüdde. Vegne prefe(r)ìa pe i cumerci a vixìna A(r)àsce.^[17]

A partì dau Sinquesentu a situasiun a se fa ciü grâve, questu perché versu u mâ diminuìscen i cumerci e l'agricultüa a vegne ridimensciunâ aa cultivasiùn da canapa. I ciü curpìi daa crîzi i sun i prupietà(r)i picìn, mentre i gròssi latifundisti (membri de famìe de l'aristrucrasìa sitadìna) vegnen tucài sulu relativamènte.

Meju u va pe l'artigianàu, cu-i scangi versu u Piemunte, ma a situasiùn a l'è destinâ a vegnì pézzu. Difatti a disanguâ ancù de ciü l'ecunumia d'Arbenga gh'è a cuntinnua muvimentasiùn de trüppe, specialmènte dü(r)ante a guèra fra Carlu V e Francescu I. I sitadìn sun ubligài a furnì uspitalitai e risùrse ascì ai gene(r)àli e ai cumandanti de due fasiùn. Adi(r)itüa u se ferma chi, intu 1536, u stessu impe(r)atû.^[33][34]

Sulu inta segunda metè du seculu l'ativitè cultü(r)âle a se repìa, prinsipalmènte grassie a l'asiun da diocexi. Intu stessu mumentu pe(r)ò e incursciui dau de fö(r)a e portan au rafursamentu de difése sitadìne, cun in evidente impiêgu de risurse ecunomiche.

A partì dau Seisentu se svilüppan növe invaxùi, cun l'ucupasiùn piemuntese a partì dau 1625 primma e du 1672 poi, culegâ cun u cunflittu dirèttu cun Zena.

Arbenga a se instradda versu in epuca ancù ciü scü(r)a, lungu tüttu u Settesentu, seculu dü(r)ante a quale a vegne abandunâ l'ativitài cumerciâle e artigianâle, a vegne turna ridimensciunâ a pupulasiùn (de lungu pe' l'emigrasiùn versu âtre lucalitè ciü prudutîve).^[33]

Cu-a revulusiùn fransese Arbenga a ségue e vicende da Repübbrica de Zena: se regòrda peò, fra e âtre côse, l'invaxun de Cixan da parte de l'esercitu piemuntese, in lòtta cuntru i fransesi, fra u 1794 e u 1795, quande a sitè a manda lé ascì u sò esercitu cun scòppu de difésa du burgu.

Propiu inte quellu periudu a situasiùn pezùa, tantu che, inte l'avrì 1764 dan u vìa a tütta 'na sé(r)ie de invaxùi, che portan aa cunquista da Rivêa de Punente fra Vintimìa e Savuna, piàndu u relatìvu entrutèra, cumpresa ascì a vixina valâ de l'A(r)òscia.

Doppu a fìn da Repübbrica de Zena a sitè a vegne anessa intu 1797 aa Repübbrica Lìgü(r)e: inte quellu mumentu a situasiùn a l'é(r)a furtemènte crìtica, perché u teritòiu u l'é(r)a du tüttu lasciàu sensa cuntrollu militàre. Pochi i l'é(r)an difatti i grùppi de l'esercitu fransese, che pe(r)ò de lungu i reprimévan e pruteste intu sàngue.^[35]

A livèllu teritu(r)iâle Arbenga a vegne inse(r)ìa a partì dau 1797 drentu au Dipartimentu du Ma(r)émula, cun capitâle A Prìa^[36]. Da l'ànnu seguente a sitè a passa sutta a Giü(r)isdissiùn da Sènta, da quâle a l'è ascì a prìmma sêde cantunâle (seguîa dau Se(r)iâ, Sücca(r)èllu, Casanöva, Ùnsu, Rànsu, Cuxe e A Cêve), armenu fìn au tèrmine de l'espe(r)iénsa da Repübbrica Lìgü(r)e, intu 1803.^[37]

Ducca, cun l'anesciùn du terito(r)iu lìgü(r)e a l'Impe(r)u Fransese, Arbenga a pàssa intu Dipartimentu de Muntenötte, sutta l'arrondissement du Pòrtu, dund'a se trasfurma in sêde giüdisiâ(r)ia^[38]

Cun a restaurasiùn du 1814-1815 a sitè a vegne anéssa au Regnu de Sardegna e végne a fâ Pruvinsa, fin au 1859, quande cu-a lézze Rattazzi a vegne ricunvertîa a sircundâ(r)iu, ròllu mantegnüu fin au 1926, ben dòppu a creasiùn du Regnu d'Italia, annu de l'acurpamentu cu-u sircundâ(r)iu de Savuna.

Cuscì, aa fìn da Segunda Guèra Mundiâle, Arbenga a pàssa sutta aa Pruvinsa de Savuna, parte da muderna Repübbrica Italiàna.

Dau 1973 a l'é(r)a diventâ ascì a sêde da Cumünitè muntâna ingàuna, fin au 2008, ànnu du sò acurpamentu cun a Cumünitài muntana du Pulùpixe pe' furmà quella du Punènte Savunese, atîva fìn au 2011, ànnu da sò supresciùn definitîva.

A bandê(r)a de Arbenga a l'è custituîa da 'na crûxe rùssa in campu giânu. A l'è nasciüa intu XII seculu, au tempu di cruxài ch'i l'andaxévan inti pòsti santi du Cristianêximu pe pregâ: inisialmènte a l'é(r)a duve(r)â cu-u campu d'ò(r)u, pòi sustituìu cun quellu mudernu.^[39]

A bandê(r)a a l'è stèta ricunisciüa ufisialmènte dau prexidénte da Repübbrica Italiana u 24 frevâ du 1979, cun in apôxitu decrêtu.^[40]

Abitanti censìi^[41]

Dandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2019, i sitadìn furesti rexidenti on Albenga i sun 2647.

• Carlufòrte, dai 14 de nuvembre du 2021^[42][43]

U cumün de Arbenga u l'è eclesiasticamènte a sêde da diocexi de Arbenga e Impe(r)ia, ducca u l'è frasiunàu inte de diferenti parocchie: Nòstra Scignùa de Puntelungu, San Bernardin (Vaìn), San Michê, Sacru Cö, A Nunsiâ (pe' a frasiun da Bastìa), Santi Fabian e Bastian (Campugéxa), A Sunta (Leca), Santa Marghe(r)ìtta (Lüxignan), San Giacumu Mazû (Sàlia), Santi Scimùn e Giüdda (San Fé) e San Zorzu.

A catedrâle de San Michê a l'è a géxa prinsipâle da sitè, dedicâ au santu prutetû d'Arbenga (San Michê Arcangé(r)u). A cianta u(r)iginâ(r)ia de l'edifissiu a presenta in stîle rumanicu, e pü(r)e nu mancan e testimunianse du seguènte ampliamèntu gòticu, ch'u l'ha purtàu aa creasiùn de dùe navàe ai fianchi de quella u(r)iginâ(r)ia. au XIII seculu a curispunde ascì l'artessa du paviméntu, ribasâ, rispettu aa ciassa. Da nutâ u campanìn, inglubàu inta strutü(r)a sulu int'in segundu mumentu, dü(r)ante ün di tànti rifassimenti da catedrâle, che ancöi u l'è ün di scìmbuli ciü cunusciüi d'Arbenga, assemme ae sò âtre tùri.^[44]

L'edifissiu u l'è stètu edificàu intu V seculu, dü(r)ante a ricustrusiùn sitadìna upe(r)â da Flaviu Custansu. U g'ha 'na cianta a furma de decâgunu, in scia quale u se ìssa 'n tambü(r)u utagunâle. Au sò internu se tröva ancù l'antìga funte pe' u batézzu e ina sé(r)ie d'afreschi, risalenti au VI seculu.

Internamènte e öttu mü(r)aje presentan ascì de nìcchie de furma alternâ (semi-reunde e quadràe). L'u(r)iginàia otta tardurumàna, custruìa cu-a tecnica de ànfu(r)e inglubàe inta strutü(r)a a l'è andèta perdüa a càusa du restàuru sbajau fètu intu 1898 da l'architettu Alfredo Dandrade.^[11]

L'architettu purtughese difatti u pensâva che a cuvertü(r)a a cupula a duvéva êsse 'n rifassimentu du periudu rinascimentâle e ducca a l'axéva caciâ zü: ancöi e ànfu(r)e che se truvavan drentu aa otta e sun cunservae inte nicce du batisté(r)u, e u têitu u l'è ina semplice strutü(r)a de legnu.^[45]

Sede paruchiâle, a se tröva inth sentru stò(r)icu sitadìn, de fiancu aa catedrâle de San Michê, se pènsa ch'a secce stèta custruìa intu 1098 da parte di muneghi benedetìn, pe' selebrà a presensa de serte funti mi(r)aculûse (da chi u vegne u numme apuntu, de in Fontibus).^[46]

A gêxa muderna a se(r)éva 'na ricustrusiùn seisentesca de quella presendènte, poi "restruttü(r)â" intu Növesèntu, cun a pèrdita de 'na pursiun de l'edifissiu pe' fa spàssiu au slargamentu de Vìa d'Àste.

Cuntestualmènte u se perde in afrescu ch'u rapresentàva in panu(r)àmma sitadìn, nu recüpe(r)àu, du quale a resta sulu 'na futugrafia, cunservâ inte l'Archiviu Stò(r)icu cumünâle.

A faciâ a vegne ducca purtâ in deré de quarche métru e vegnen azunte növe decurasiun de stüccu e pregiài atâ de quellu periudu.^[47]

U Santuâ(r)iu u se tröva de lì d'ataccu a l'antìgu punte ruman che u dà u numme aa zòna, u Puntelungu (ciamàu ascì Puntelòngu o Pontelongu a segunda da prununsia). L'edifissiu religiùsu u l'è gestìu dai fratti fransescài a partì dau 1965, ma e sò u(r)igini e sun bén ciü antìghe.^[48]

Dae funti u se sa che ina primma furma de uspissiu u l'é(r)a presente zà primma de l'ànnu Mille, poi prugrescivamènte ingrandìu fin a rivâ au 1250, quande u razunze ina ciü delineâ urganisasiùn. Ina primma caûlla a vegne invéce mensciunâ cumme Ecclesia S. Mariae Pontis Arociae, culegâ cun l'upe(r)àu di muneghi benedetìn de l'Ìsu(r)a Gainâa.^[48]

A gêxa muderna a l'è stèta custruìa intu XVIII seculu, a memoja du miraculu avegnüu ai 2 de lüju du 1637, in sustitusiun de quélla presedente.^[49]

A Gêxa du Sacru Cö a l'è stèta fundâ intu màzzu du 1895, cu-a pôza da primma prìa, au de fiancu da prìmma culònna a scinistra de l'atâ, pe' poi êsse denédetta e duvèrta au cültu intu mazzu du 1896.

Quande a végne averta a g'ha ancù u fundu sensa decurasiùn, questu fin au 1925, ànnu de l'interventu du pitù Sturla de Tü(r)in, e poi de Guida, ch'u pitü(r)a turna a gêxa intu 1957.^[50]

A l'è a sêde paruchiâle pe' u quartê de Vaìn, au de là da Sènta. A strurü(r)a a l'è stèta ti(r)â sciü intu 1467 dai fràtti minù(r)i, ch'i sèrnen a zòna perché abasta distànte dau sentru sitadìn, ma ascì pe' a vixinànsa cu-a Vìa Julia Augusta. L'inaugurasiun a vegne fèta inte l'utùbre du 1480 e in cuntempuranea se custruìsce ascì u vixìn cunventu.

Intu Settesentu vegne ancù ampliàu rispettu aa ciànta u(r)iginàia, pe' poi esse ricunvertìu a uspeâ sutta au duminiu fransése, anche se cu-i inissi du XIX seculu, doppu a caütta da Repübbrica Lìgü(r)e, a strutü(r)a a vegne serâ e a càzze in abandùn.

Restruttüàu cumme caserma militàre sutta ai Sabàudi, vegne in pàrte recupe(r)àu a üsu religiùsu sulu intu 1961 (grassie a l'interesamentu ascì de l'Istitüu Internasiunâle di Stüddi Lìgü(r)i e du prufesû Nino Lamboglia), mèntre tréi ànni doppu a vegne furmâ a növa paròcchia.^[51]

• Gêxa paruchiâle da Sunta, du 1790, se tröva pôcu a munte du nücleu storicu da frasiun. Faciâ diretamente in scia Via au Piemunte, u de fö(r)a u l'è de prìa, cun di inserti in laterissiu.^[52] A navâ ünica, a cuntegne di dipinti e de ope(r)e pregiàe, fra sti chi ina presiùsa pà(r)a d'atâ, de(r)ivâ daa presedente paruchiale, dedicâ a Santa Ma(r)ìa du Bòsse(r)u.^[53]
• U(r)atò(r)iu da Santìscima Nunsiâ: sêde da cungrega de San Pe(r)u, dedicâ au santu prutetù da frasiun. L'edifissiu u se tröva d'ataccu aa gêxa da Sunta, tantu d'avêghe a faciâ in lìnea au corpu prinsipâle. L'aula au sò de drentu a l'è cuverta a butte, u vulümme u l'è ucupàu a l'entrâ dau bazamentu du campanìn, mentre au fundu u fenìsce cun in abscide squadràu.^[54]
• Gêxa de Santa Ma(r)ìa du Bosse(r)u (o du Bòssa(r)u), fiancâ au semite(r)iu uttusentescu, a l'é(r)a stèta custruìa inte l'epuca medievâle (forscia du seculu XII, pü(r)e se segundu âtri stüddi a pu(r)êa fina remuntà au IX seculu^[55]). Ritegnüa in antìga dipendènsa du munastê benedetìn da Gainâ(r)a, a l'é(r)a a veggia paruchiâle du paise. Abandunâ pe’e cunseguènse forscia de 'n teràmottu intu seculu XVI^[53], o ciü semplicemènte pe'u spustamèntu du sentru abitàu lecaiö ciü versu u növu cursu da Sènta. A strutü(r)a a presenta ‘na faciâ de prìe a vista, mèximu mate(r)iale ch'u custituìsce u campanìn, che podâse ch'u secce du Quattrusentu. Cu(r)iusamènte due navàe, a cuntegnìva au so de drentu di afreschi du seculu XV, purtài inta gêxa San Bérnardin a Vaìn pe' metîli au següu in seguitu du restauru purtàu avanti dau Rotary Club a(r)ascìn. Stu travaju lì u l'ha pemessu de rangiâ u têitu e e mü(r)aje, che i versavan int'in stattu precâ(r)iu.^[56]

• Gêxa paruchiale di Santi Fabian e Sebastian, inta ciassa, custruìa intu seculu XVII e inserìa fra l'u(r)atò(r)iu e a canònica. Daa faciâ a capanna, marcâ da finte culònne e cun intu mezzu 'na grossa lünetta semireunda. Nasciüa in sustitusiùn da veggia gêxa paruchiâle (ancöi u(r)atò(r)iu), i travai i sun cumensài intu 1657 e i sun terminài intu 1665, ànnu da sò benedisiùn.^[57] A ünica navâ, a cunserva l'atâ ch'u l'é(r)a stètu du Santua(r)iu de Puntelungu.^[58]
• U(r)atò(r)iu de San Giuvanni u Batìsta, ben ciü antìgu de l'udierna gêxa da paròcchia, ai inissi u l'é(r)a dedicàu ai Santi Fabian e Sebastian.^[59] A primma sò atestasiùn a remunta au 1476. Inisialmènte au de sutta da gêxa de San Zorzu, u l'utegne u titulu de parocchia a partì dau 1616. Vista a necesitè de edificâ ina gêxa ciü grande u se trasfurma in u(r)atò(r)iu, cun l'intitulasiùn d'aù.^[60]
• Capelétta de San Bastiàn, inta lucalitè de Murteu, a l'è stèta fèta versu a fìn du seculu XV, inisialmènte au de sutta da gêxa de San Zorzu. Se tratava du sentru religiusu de Murteu, ben ciü antìga a zà atestâ aturnu au 1225.^[61] Caütta in disüsu a seguitu de l'abandùn da burgâ, avegnüu a partì dau seculu XVI e ancù danegiâ a seguitu du teramòttu du 1887, a l'è stèta recüpe(r)â a partì dau 2009 e turna duvèrta au cültu dau 2016.^[62]

• Gêxa veggia de San Zorzu, a l'è a stò(r)ica paruchiâle da lucalitè, de antichìscima edificasiùn, pà che a remunte ai seculi VI e VII. Au prinsippiu da sò stò(r)ia priuràu au de sutta di benedetìn da Gainâ(r)a, du seculu XVII a l’a visciüu ‘na fase de declìn, vista a scumparsa da ciü parte di vilaggi ch’i l’é(r)an sutta au sò cuntròllu. Vegnüa sutta aa parocchia de Campugexa e trasfrurmâ in gêxa semité(r)iâle. A strutü(r)a cumme a veghemmu ancöi a l’è de stîle rumanicu, a l’internu a cunserva di pregiài cîcli de afreschi, rizalenti au Quattrusentu e au Sinquesentu, fra tütti, quelli ispirài aa Divina Cumédia.^[63]

• Gêxa növa de San Zorzu, a l'è a paruchiâle da lucalitè, averta a partì dai ànni 1960 pe' tütelà a cunservasiùn de quella veggia, a se tröva vixin ae opere paruchiali, ti(r)àe sciü ascì ste lì intu mèximu periudu. Intu 1964 difatti San Zorzu a l’è turna vegnüa paròcchia, sepa(r)â da Campugexa pe’ vuluntè du véscu Gilberto Baroni e pe’ l’ucaxùn u l’è stètu benedettu u növu edifissiu, in stîle mudernu.^[64]

• Gêxa paruchiâle da Santìscima Nunsiâ, a l'è scitüâ inta parte bassa du burgu da frasiùn, custruîa a partì dau 1623. In seguitu a l’evulusiùn de l’insediamentuma, zà dau 1518 i abitànti da Bastìa i l’axevan sernüu de custruì ‘na növa gêxa, passandu u sentru religiusu daa gêxa de San Steva a sta lì, ch’a l’é(r)a ancù numma in u(r)atò(r)iu. I travai de custrusiùn i finiscen du 1630, ànnu intu quâle a vegne benedìa. In stîle ba(r)òccu, a faciâ a l’è caraterizâ da ‘n impunènte fruntùn, mentre u de drentu u l’è a trê navàe, cuverte cun de votte a cruxê(r)a quelle ai fianchi e a butte quella de mezzu. A cunserva fina dui atài pregiài, dedicài a Sant’Antôgnu e aa Madònna du Rusa(r)iu, fiancài a quellu mazû.^[65]
• U(r)atò(r)iu da Santa Cruxe, in fàccia aa gêxa, u se presenta cumme ‘na strutü(r)a semplice, daa faciâ intunacâ (in simma aa quâle u se dröve in barcùn strumbàu) e cu-u têitu a dui campàe. U de drentu u l’è fètu de ‘n àula abasta gròssa, ch’a se cunclüdde cun in abscide semireundu. Cunserva ascì in atâ setesentescu cun tantu de côru de legnu. U l'è a sêde da lucâle cunfraternita.^[66]

• Gêxa de San Steva de Massà(r)u, au fiàncu da stradda che daa Bastìa a porta a Sènexi, a l’è stèta mensciunâ pe' a primma vòtta du 1271. L'edifissiu u se presènta de stile rumanicu, cun ancù a strutü(r)a uriginàia du Duxèntu, a parte che pe' quarche mudifica di periudi sücescîvi, cumme l’azunta de l’abscide quadràu. A dêve a so denuminasiun da l’antiga vìlla de Massa(r)u, da quâle a rapresentava l’antìgu sentru religiusu.^[67]

Au sò internu a cunserva ina sé(r)ie de afréschi datài fra u 1383 e i inissi du seculu XV: dau presbité(r)iu se ponen vegghe a mòrte armâ de ârcu e frécce o ancù in scia cuntrufaciâ truvemmu a rapresentasiun de San Cristoffa, cun l’intentu de benedì chi u sciurtiva daa gêxa.^[68] A l’ha persu u titulu de paròcchia in seguitu au svilüppu du burgu da Bastìa, lasciandulu intu 1518 aa Santìscima Nunsiâ.^[69]

• Cappella de San Benardu, in simma au burgu da Bastìa, dau vulümme picìn e squadràu, presenta in campanìn a véla ascì, ch'u svetta surva aa faciâ. U de drentu u presenta ‘na votta a butte, mentre u têitu, au de föra, u l'è cianéllu. Se ghe tröva au de drentu in atâ de stüccu du Settesentu e ascì ‘na pa(r)a d'atâ incurnixâ, ch'a pîa a ciü pàrte du presbite(r)iu.^[70]

• Gêxa paruchiâle de San Giacumu Mazû: in simma au burgu, a gêxa a l'ha trê navàe, quelle de fiàncu custruìe adòssu au vulümme de quella de mezzu. Au sagràu l'è puscibile acedde grassie a ‘n'impunente sca(r)inâ, ch'a parte dae canòniche.^[71] A primma mensciùn fèta aa gêxa saliàsca a remunte(r)ea au 1236, ancù intitulâ a San Giacumu e Cristoffa. Ai 11 d'avrî du 1515, a cumünitè a sciorte a utegnì l'auturizasiùn daa diocexi de pué custruî ina funte pe' u batézzu legâ aa catedrâle ingàuna. A gêxa cumme a veghemmu ancöi a nasce pe(r)ò int'in periudu sücescìvu, cun l'ampliamentu e a ricustrusiùn upe(r)ài intu 1622, quandu u vegne custruìu ascì u campanìn. A primma messa a vegne pe(r)ò selebrâ sulamènte intu 1636.^[72]

• U(r)atò(r)iu di Santi Giacumu e Feìppu: u se tröva pôcu ciü in bàssu rispettu aa gêxa, a l'è ina custrusiùn picìna e sobria, dutâ de in campanìn a véla. Cun in têitu a dui campàe, a faciâ a l’è sobria, cu-a pòrte surmuntâ da ‘na lünetta semireunda, In scia drîta rispettu a l'entrâ a se pö vegghe ina lugetta afrescâ, cun au sentru da rapresentasiùn da Madònna cu-u Bambìn. Au de drentu, in seguitu ai ürtimi travài fèti du 2023, u l’è stètu descuvèrtu in cîclu d’afreschi du seculu XVI, dund’a l’è rafigü(r)à a scêna du Cristu in crûxe, ciü âtre figüe ch’e sun stète cuscì recüpe(r)àe.^[73]

• Gêxa paruchiâle de Santa Marghe(r)ìtta d'Antiòcchia, a se tröva a l’imbuccu du nücleu stò(r)icu da frasiun. A l'è rizalènte au seculu XV, scibèn ch’a vegne numinâ pe’a primma votta du 1258. Cun 'na cianta a crûxe latîna, l’àula a l’è frasiunâ in trê navàe. Au vulümme da navâ de mezzu sun stài pòi rembài quelli de âtre dûe, cuscì cumme u campanìn ch’u l’è tacàu aa faciâ e u remunta au seculu XVI. L'edifissiu u l'è stètu ingrandìu aturnu au 1630 cun l'azunta de 'n côru vultàu a mezudì e, sücescivamènte l’è stèta rangiâ a faciâ, tripartîa verticalmènte. Impunènte u Cristu cunservàu surva a l’atâ, mentre in sciu sufittu afrescàu, incurnixâ da in medajùn a se vegghe a figü(r)a da santa dedicatâ(r)ia.^[74]
• U(r)atò(r)iu de San Bertumê: a strutü(r)a d’ancöi a l'è stèta ti(r)â sciü du 1780, in scia bàse de quella presedente, mensciunâ du 1585 e dedicâ a San Lu(r)ensu, vegnüa zü quarche tempu primma. Se tröva in mezzu ae cà du burgu, a pôca distansa daa gêxa. Cun ciànta retangulâre e ciütòstu lungâ, au de fö(r)a u cumpa(r)ìsce mudestu, cu-a faciâ frasiunâ inte dui livélli da ‘na curnixe. Ai dui fiànchi, due finte culònne intunacàe. U l'è a sede da cungrêga du paise, dedicâ a stu santu chi.^[75]

• Gêxa paruchiâle di Santi Scimùn e Giüdda: a se trövalungu a pruvinsâle che da Vaìn a pòrta a Villanöva. A strutü(r)a a l'è u(r)iginâ(r)ia du XIV seculu, ma u campanìn (rizalènte au seculu XII) u rizülta êsse de stìle rumanicu. L'âtribusiun ai dui sànti a l'è avegnüa int'in segundu mumentu, difatti presedentemènte u santu dedicatà(r)iu u l'é(r)a San Fê. Da l’àula spartìa inte trê navàe (quella de mezzu cuvèrta a capriàe, e âtre dûe a cruxê(r)a), au de drentu a l’è caraterizâ daa presensa de pilàstri in laterissiu cu-a base utagunâle, racurdài da àrchi gotichi.Inta mü(r)aja da navâ de drìta se cunservan di afreschi ch’i mustran e scêne da vitta de San Giuànni u Batìsta.^[76]
• U(r)atôiu de San Giuvanni Batìsta, edificàu du seculu XV, se tröva au de fiancu da paruchiâle e u cunserva au sò internu ina sé(r)ie de afreschi du 1574 atribuìa a Bartolomeo Bottoneri de Che(r)àscu. Sti lì i sun presenti ai dui làtti de l'àula (cuverta a butte) e inta cuntrufaciâ, che e sun e parte ciü antìghe de l'edifissiu. U vegne rapresentàu l'episodiu da pasciùn e da messa in crûxe de Cristu. a l'è a sede da cunfraternita du paìse. Au de fö(r)a, de cuntru, l'edifissiu u se mustra sobriu, cu-u têitu a capànna e a faciâ cu'n barcùn reundu.^[77]

• Baxîlica de San Vitûre: scitu de interesse archeulogicu ch'u se tröva in Puntelungu e u mustra i rèsti de 'n edifissiu religiusu du seculu V, legàu a in cumplèssu de tumbe "aa capüsìna" sempre du mèximu periudu, ch'u se truvava au levante e au meridiun de stu chi. Dandu amèntu ai stüddi di Lamboglia u pà che sta gêxa chi a l'agge sübìu ina sé(r)ie de mudifiche, survatüttu cun l'elevasiun da pavimentasiun de l'abscide inte l'ànnu 1000 e u restrinzimentu da navâ cun l'azunta de culònne de recüpe(r)u da di munumenti rumài.^[78][79]
• Baxîlica de San Calòcciu, cumplessu culucàu au de fö(r)a de mü(r)aje sitadìne, intu versante nord du Munte de San Martin. L'è furmàu dai resti d'in insediamentu fünerâ(r)iu, dund'a l'è stèta ti(r)â sciü a gêxa, inta primma metè du seculu VI, seguia pòi daa custrusiùn d'in munastê inte l'etè de mézzu. U l'ha funsiunàu ascì cumme cunventu de muneghe Agustiniâne e Clarisse, armenu fin au 1593, pe' pòi cazze in abandùn.^[80]
• Anfiteâtru ruman: du II sec. d.C., u se tröva inte 'na pusisiun panurammica in scia culìna du Munte de San Martìn, prubabilmente là dunde se tuvava u nücleu de Albingaunum, au de fö(r)a da sitè rumâna e da vixìn aa vugusta Vìa Julia Augusta. U l'axeva ina ciànta elittica cu'i assi de 72 mêtri pe' 52, scumpartìu in sce tréi livélli: vistu u spassiu ridòttu in sciu qu♂le u s'erzeva, u l'é(r)a stau fina necesariu custruìghe di tèrracin de cuntenimèntu pe'e tribüne. Ancöi se ponen vegghe numma i rèsti da parte a setentriùn, ch'a se fàccia versu a sitè. In ti seculi u l'ha cangiàu ascì de destinasiùn, finendu pe' êsse duve(r)àu cumme campusantu dai muneghi da vixina abasìa de San Martìn.^[81][82]

• 
  A Pòrte de Mu(r)ìn
• 
  A Pòrte de Turlâ
• 
  A Pòrte de l'A(r)òscia
• 
  A Pòrte du Pertüxu
• 
  U Pòrtegu de l'Uspeâ, dau de fö(r)a

Inte mü(r)aje du sentru sto(r)icu da sitè se dröven quattru pòrte prinsipâli:^[83]

• A Pòrte de Mu(r)ìn (o de Mü(r)ìn), ancù ben vixibile, au fundu de Puntelungu, a l'inmette inte quellu ch'u l'é(r)a u cardu ruman, che ancöi u l'è rapresentàu daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u. A l'ha in aspettu neuclascicu de(r)ivàu dai travai fèti inte l'Öttusentu, cun l'impunente fruntun, sutta au quâle u se dröve 'n arcu semireundu. Ai làtti de stu lì se trövan quattru spésse finte culònne lisce e squadràe. A l'é(r)a l'ingressu in Arbenga pe' chi u rivava da nord, traversandu a Via Julia Augusta.^[84] L’è fina numinâ inti Statüi du 1288 cumme ‘’Porta Cepullorum’’, pe’ via da presensa de ‘na brancâ de cà de prupietè de sta famìa, mentre u numme d’ancöi u vegne dau mü(r)ìn tardumedievâle ch’u se ghe truvava in tempu lì d’ataccu.^[85]

• A Pòrte de Turlâ, pòrte munumentâle du Settesentu, a pìa u numme da Tor Lata (a tûre de làttu) e a l'inmette intu quartê du sentru stòricu cu-u mèximu numme. Ascì inte stu câxu u se ghe dröve in arcu semireundu, fiancàu da due masìccie finte culònne, in continuitè cu-e mü(r)aje sitadìne. Inta parte âta a l'è surmuntâ da 'na strutü(r)a recürva cun tréi pinâculi. Au sentru, int'ina nìcchia, 'na madunetta de marmu rizalente au 1894, rangiâ du 2005.^[86]

• A Pòrte da Ma(r)ìna, demulìa intu 1938 asemme au Castellu e au sivicu teâtru pe fasiltà l’ingressu in Arbenga ai câri e ae caròsse. A curispundeva a l’ingressu aa sitè pe’ chi u rivava dau mâ. St’impunènte cumplèssu ch’u nu gh’è ciü u l’é(r)a fiancàu da due tûri e a partì dau 1251 u l’é(r)a stètu duve(r)àu cumme sêde da milìssia dai zenesi, armenu fin au Sinquesentu. Finìu in man ai Cazzulini, l’é(r)a stètu ancù cunvertìu a cunventu, pe’ vuluntè du Gio Maria Oddo. Tempu di fransesi u l’é(r)a passàu au cumün arbenganese.^[87]

• A Pòrte de l’A(r)òscia, a pòrte meridiunâle d’Arbenga, cuscì ciamâ perché a se dröve versu a scciümai(r)a, inmetendu intu cardu ruman, a l’âtru càppu rispettu de quella che ancöi a l’è a Via de Medaje d’Ò(r)u. Antigamente da chi a sciurtiva a Via Julia Augusta, piàndu a via versu u Munte e pruseguendu a mezza còsta, fin a A(r)àsce. Se presenta cun ‘na strutü(r)a mudesta in laterissiu.^[88]

Ghe sun pòi de âtre pòrte ciü picìne, fra ste chi quélla du Pertüxu (l’antìga Porta pertuxii, cunusciüa pü(r)e cumme a ‘'Pòrte de Sant’Eulàlia’’), intu làttu da Sènta, ch’a permeteva fasilmente de zunze versu Vaìn. A l’è surmuntâ da ‘na strutü(r)a sinquesentesca pe’u deflüssu de l’àiva e a permette de acedde a Via Oddu.^[89] Ancù da regurdà a Pòrte da Gabèlla, dunde aù i se vegghen i dui porteghi in entrâ aa Ciàssa de l’Uspeâ: antigamente a mantegniva, cumme u dixe u numme, ina funsiun de cuntrollu in sce tàsce. In ciü ‘n’âtra avertü(r)a, ciamâ a Pòrte de l’Aquila, a purtava intu curtìle de l’u(r)atò(r)iu di Gianchi, difesa dau Bastiùn dau mèximu numme.^[83]

• 
  U Palassu veggiu, dau Batiste(r)u
• 
  U de föra du palassu du Véscu
• 
  Palàssu Peloso-Cepolla
• 
  Palassu Rulàndi-Ricci
• 
  Palassu e ciasetta de San Scî
• 
  A tûre di Navùi
• 
  L'entrâ de Palàssu Oddo
• 
  Tûre Lengueja Dô(r)ia, dai Quattru Canti
• 
  Tûre Cazzulini, da Via D'Aste
• 
  Palàssu e tûre da famìa Costa-Du Carettu

• Palassu Veggiu du cumün, u se tröva intu sentru sto(r)icu, fiancàu aa catedrâle, u l’é(r)a l’antiga sêde du cumün inte l’etài de mezzu. A s'è cunservâ ancù l’antìga loggia, in u(r)igine destinâ ae asemblêe pupulâri, insemme aa sâla di cunsuri, au ciàn terén. Au ciàn de d'âtu, drentu aa Tûre Sìvica, u salùn du pudestè, au quâle se pò acedde muntandu a scà(r)a presente inta faciâ gi(r)â versu u Batiste(r)u.^[90] Dau 1933 u l'è a sêde du Civicu Museu Ingaunu, cumme vusciüu dau prufesû Lamboglia.^[91]

• Palàssu du Véscu, a l’è stèta a sêde vescuvîle da diocexi d’Arbenga fin au 1954, annu intu quâle sta lì a l’è stèta spustâ intu palàssu Costa-Barestìn. L’edifissiu pe’ cumme u veghemmu aù u l’è duvüu au fètu ch’u l’é(r)a stètu rangiàu du Sinquesentu, mentre a l’internu se cunservan ancù di afreschi du seculu XV, au de drentu se tröva u Museu Diucesan.^[92]
• Palàssu Costa-Barestìn (o Còsta-Du Carettu), inta ciàssa di Leùi, de derê aa Catedrâle de San Michê, abitasiùn nobile in stìle rinascimentâle. A tûre, ch’a spicca pe’ u sò prufìlu rispettu ai âtri edifissi da ciàssa, a l’è stèta ti(r)â sciü de prubabile intu seculu XII, pe’ pòi vegnì inglubâ inte Cà di Còsta, fète custruì inta prìmma metè du Sinquesentu e pòi finìe in màn ai Du Carettu de Barestìn intu 1723. Cu-a mòrte de l’ürtimu espunènte da famìa, u palassu u l’è stètu dunàu aa diocexi e u l’è vegnüu a növa sêde du vescuvàu.^[93]
• Palassu du cumün, inta ciàssa de San Michê, a l'è a növa sêde du municìpiu, ti(r)àu sciü inte l'Öttusentu partendu da arcüne cà che zà l'existevan, füse inte ‘n ünicu edifissiu. L'è caraterizàu da ‘na faciâ dau stîle neuclàscicu, frasiunâ in tréi urdini e u cumprende fina a Tûre Malasemènsa, ch'a l'uspitava intu Seisentu e prixùi sitadìne. ^[94]
• Palassu Oddo, impunènte palassu che aa mòrte du prupietà(r)iu Gio Maria Oddi intu 1623, u vegne pe’ sò vuluntè duve(r)àu cumme sêde de ‘n culêgiu. U s'è u(r)iginàu a partì daa fuxùn de ciü custrusiùi che zà e l'existevan, pe’ da vìtta aa strutü(r)a che veghemmu ancöi. Du 1637 u vegne culegàu, cu'n portegu, aa gêxa de San Carlu, cunvertìa resentemènte in auditorium. Inti tempi muderni u l’òspita a bibliutêca sìvica e u museu de màgiche traspa(r)ènse, cun l'espusisiùn du piàttu blö e âtri reperti rescuvèrti dae antìghe necropuli rumâne.^[95][96]
• Palàssu Peloso-Cepolla, palassu ch’u dà in scia ciassa de San Michê e ch’u presenta ina faciâ tradusinquesentesca, nuché ‘na tûre du seculu XIII, mentre l'internu u l'è decu(r)àu cun afreschi du Seisentu.^[97] U pia u numme dai antìghi prupietâ(r)i, üna de ciü impurtanti antìghe famìe arbenganesi. Ancöi u l'ospita u Museu Navâle Ruman e a sesiùn ingauna de l'Istitüu Internasiunâle di Stüddi Lìgü(r)i.

• Cumplessu du cunventu de San Dumenegu, cumplessu de edifissi ch’u l’ingloba i resti de l’insediamentu di fràtti dumenicài, u se fàccia in scia ciàssa cu-u mèximu numme intu quartê de San Scî. Descrìtu zà intu seisentescu Sacro, e vago Giardinello, cumme furtessa invinsibile^[98] e ancù prìmma inta sò furma u(r)iginâ(r)ia inte vìxite apustôliche du Mascardi (1585), u se sa che a gêxa a presentava inisialmènte trê navàe e che l’impiantu u l’è stètu revulüsiunàu propiu inta prìmma parte du seculu XVI. U cunventu, cu-u sò ciostru sun de lungu stèti di punti de riferientu pe’ a cumünitè ingàuna, tantu che diferenti e sun stète e dunasiùi fète dae famìe arbenganesi a sta gêxa chi. Antigamente inta bibliutêca du cunventu, u l’é(r)a cunservàu adi(r)itü(r)a l’archiviu cumünâle.^[99]
• Palàssu Rulandi-Ricci, nasciüu da l'acurpamentu de ciü edifissi de epuche presedenti (spiccan ancù ben due tûri), u palàssu u l'é(r)a fin au seculu XVI prupietài da famìa di Lengueja, pe' pasà in man ai D'Aste pe' vìa matrimuniâle du seculu XVII e aa fìn regi(r)àu da in rammu de sta famìa chi a quélla di Rulandi, intu 1749. Chi u l'è stètu uspitàu ascì l'incuntru fra u generâle Massena e Napuleun, ai tempi da Campàgna de l'Itàlia. L'è dai ànni '60 pusedüu dau cumün arbenganese.^[100]

• Tûre e Cà di Cazzulini: d'in fàccia aa gêxa de Santa Ma(r)ìa, a l'è in òttimu esempiu de architettü(r)a du seculu XIII, vistu ch'a cunserva ancù u bazamentu de prìa, separàu dau restu (caraterizàu dai maùi a vista inta parte âta) grassie a 'na curnìxe. A svetta cu-i sò 21 mêtri d'artessa.^[101]

• Tûre Lengueja Dô(r)ia, cà-tûre ch'a se caraterizza pe' a sò impunènsa, a l'èapartegnüa a ste due famìe arbenganesi. Se tröva dai Quattru Canti, dunde se incruxan u cardu e u decümàn du sentru arbenganese. Dau caruggiu intitulàu a Baccio E. Maineri a se pò ancù vegghe ina sequénsa de bîfure quatrusentesche, mentre daa parte faciâ in sce Via de Medaje d'Ò(r)u e spìccan tantu 'na bîfura rumanica che 'na trîfura de stîle goticu, forscia da datà fra i seculu XIV e XV. ^[102]
• A Tûre di Navùi (o Tûre Navùn), du tüttu scìmile inta sò primma fase de custrusiùn a quelle di Lengueja e di Cepulìn, a se faccia versu a Vìa de Medaje d’Ò(r)u. Pü(r)e se sbasciâ, a spìcca inti cunfrunti di âtri edifissi d’in gì(r)u. A se presenta cun quattru ciài e a l’è caraterizâ da ‘n basamèntu custituìu da di picin blòcchi de prìa, cumme mustrau dai restauri da fìn di ànni ‘50. Stu lì l’è surmuntàu daa parte de mezzu, inglubâ inte l’edifissiu e ancù da l’ürtimu livéllu fètu delaterissiu. A primiscima famìa prupietària a pà ch’a fusse quella di Lengueja, seguìa inti ànni dai Scrivani e, ancù dai Navui. Fin ai ànni ‘20 in màn ai Montano, ancöi a l’è pusedüa dai Ferrari.^[103]

• Sentru Emys: u l'è in sentru de prutesiun pe' a biscia scrossu(r)a Emys orbicularis ingàuna, specie u(r)iginàia de sta parti, a riscciu estinsiun.

Bibliutêche

• Bibliutêca sivica "Simonetta Comanedi": a l'è a bibliutêca sivica d'Arbenga, missa intu cian nobile du Palassu Oddu, antiga sêde de culêgiu. In funsiùn zà inti anni '30, inti anni '60 a s'è mescià in Via Enrico D'Aste, pe turnà aa sêde u(r)iginàia du 2009. Intitulà aa bioluga arbenganese Simonetta Comanedi du 2002, a cunta de ciü o menu 30.000 vulümmi in tüttu, cu-u fundu antigu ch'u l'è furmàu da ciü de 4.000 ünitè^[104][105].
• Bibliutêca capitulare: a l'é(r)a a bibliutêca da seculi a servissiu du capitulu da catedrâle arbenganese; dau 1984 a l'è cunservà cumme fundu drentu a l'archiviu da diocexi, segundu a decixùn du vescu Alessandro Piazza de mette insemme tütti i archivi de parocchie. Tra e opere e i manuscriti chi cunservài u gh'è u famuzu Sacro, e vago Giardinello^[106][107].
• Bibliutêca diucesàna "Monsignor Alessandro Piazza": a bibliutêca da diocexi, a se tröva intu seminà(r)iu vescuvìle e, daa sò fundasiùn intu Sinquesèntu cumme fundu du seminà(r)iu, a l'è rivà a tostu 60.000 vulümmi in tüttu, cu-u fundu antigu ch'u ghe n'ha ciü o menu 12.000^[108][109].
• Bibliutêca "Don Umberto Barbena": fundà du 1954, a l'è a bibliutêca specializà da sesiùn arbenganese du CAI. Tra munugrafìe, giurnali e mappe a cunta de ciü de 4.000 ünitè^[110][111].

Scö(r)e

In Arbenga gh'é öttu asili, quattru de sti lì i sun statâli (quellu pe' a Via di Orti, u "San Clemente" a Vaìn, quellu de Leca e quellu de San Fé-Lüxignàn), i âtri quattru i sun pe' cuntru privài (l'asilu "Ester Siccardi", u "Faà di Bruno", u "S.S. Annunziata" e, a San Zorzu, u "San Giorgio")^[112].

E scö(r)e primâ(r)ie e sun öttu ascì: üna, a "Redemptoris Mater" a l'è privà, e âtre e sun pübbliche e, intu detaiu, gh'è a "Don Umberto Barbera" pe' a Via di Orti, üna inte Paccini, üna a Leca, a "Carenda" inta regiùn de Rollu, üna a Vaìn, a "Nada Torri Ricci" a Campugexa e a "Eugenio Montale" aa Bastia^[113].

E medie d'Arbenga e sun a "Mameli-Alighieri", inta Via di Orti, e a "Artemisia Gentileschi" a Leca; de ciü, a gh'è ancù a scö(r)a privà "Redemptoris Mater", cu-e sò medie^[114]. In Arbenga ghe sun ascì pa(r)egge scö(r)e segundâ(r)ie de segundu graddu che, intu detaiu, e sun:

• Liceu Statâle "Giordano Bruno": cumplèssu de licei, u l'è spartìu pe' trê sêde. A dirigènsa a se tröva au Puntelungu, insemme ae classe du trienniu di indirissi scientifici; u liceu artisticu u l'è intu palassu dund'u gh'é(r)a u tribünà, dau Ruggettu, mentre dae Pacini, inte Via Dante, u gh'è u liceu spurtivu, müxicâle, clascicu e lenguisticu, ciü che e classe du bienniu du scientificu^[115].
• Liceu "Redemptoris Mater": scö(r)a privà, gestìa da-a diocexi, a se cumpune de quattru cursi diferenti: sociu-psicu-pedagogicu, clascicu, lenguisticu e scientificu^[116].
• Istitüu tecnicu "G. Galilei": parte de l'Istitüu Segundâ(r)iu Superiûre "Giancardi Galilei Aicardi", u g'ha a sò sêde a Campugexa e u l'è atîvu cu-i dui indirissi elettronicu e infurmaticu^[117].
• Istitüu agrâ(r)iu "D. Aicardi": situàu inte l'antigu cunvèntu de San Bènardìn, a Vaìn, u l'è spartìu int'in istitüu prufesciunâle e in istitüu tecnicu de agrâ(r)ia, agrualimentâre e agruindüstria. Ascì vellu u l'è parte de l'I.I.S. "Giancardi Galilei Aicardi"^[117].

In Arbenga u se parla 'n dialéttu da lengua ligü(r)e, faxènte parte du ligü(r)e de sentru-punènte du quale u l'è a varietè ciü difüza. L'è ascì parlàu in ti âtri cumüi vixin a Arbénga e in te vàllae du Néva, du Pennavàire, de l'A(r)òscia e du Lerùn, spessu cun carateristiche de transisiùn.

In Arbenga sun ben seguii di giurnâli in scia réa, cumme IVG, AlbengaCorsara e u Carciofino. I cutidiài lézüi de ciü i sun A Stampa e u Seculu XIX.

A Arbenga gh'è ascì ina radiu seguia in tuttu u punènte: Radiu Unda Ligure 101, cun ascì ina segunda stasiun denuminâ Radiu Unda Ligure Italia.

• Paliu dei Riùi Ingàuni, rievucasiun stòrica ch'a se tegne tütti i ànni aa stài intu sentru stòricu arbenganese. A manifestasiun a vegghe u cunfruntu fra i riui de Sant'Eulàlia (cu(r)ùi giancu e selèste, a reciamâ a cape'lla da santa aù cacciâ zü), San Scî (gianu e verdu, u l'è u quartê de sud-est, ciamàu cuscì pe vìa de 'n'âtra gêxa, dedicâ au véscu zenese), San Giuànni (u quartê de Turlâ rapresentàu dai cu(r)ùi giacu e russu, ch'u reciamma u santu dedicatà(r)iu du batistêu) e Santa Ma(r)ìa (a parte ciü a nord e a punenete, ch'a pîa u numme daa gêxa de Santa Ma(r)ìa in Fontibus, rapresentâ dai cu(r)ùi giànu e russu). E quattru divixun, pe guagnà a cumpetisiùn devén afruntâse in gâre de tì(r)u cun l'ârcu, zöghi medievâli e du tì(r)u aa còrda.
• Prucesciun da Madònna de Puntelungu au 2 de Lüju
• Arbenga in sciù(r)e: pe' in mese, generalmènte in avrì, in tu sentru stò(r)icu, i caruggi e e ciasse vegnen addubàe cun ciante e sciùe tipiche da ciàna, furmandu cuscì diferenti cumpusisiùi.
• Sagra Du Burgu: a l'è 'na festa ch'a se tegne a Bastia, urganizâ daa lucâle pro-loco, l'urtima settimana d'austu;
• Sagra du Michettin: se tegne inta lucalitè de San Zorzu a Campugéxa, a l'è ina festa cu-i prudòtti du pòstu;
• Festa de San Michê: dedicâ au santu prutetû de Arbenga, a se tegne tütti i ànni ai 29 de setembre;
• Festa de Santa Lusia;
• Festival da Cansùn in Lengua Ligure, inta frasiun de San Zorzu, u se tegne tütti i ànni intu lucâle teâtru Don Pelle.

Diferenti e sun e stradde che culegan Arbenga cun e sitè e i paixi vixin: artêja de tranxintu fundamentale l'è a SS1 Aurelia, ch'a porta versu U Se(r)iâ (a punente) e versu A(r)àsce (a levante). Cun st'ürtima lucalitè Arbenga a l'è pü(r)e culegâ da 'n rammu de "Aurelia Bis" ch'a g'ha de sciurtìe ascì a Villanöva e inta frasiun da Bastia.

Da Leca a parte poi a Via da Cêve (SP 453), ch'a traversa a valâ de l'A(r)òscia fin aa Cêve, mèntre se deramma versu nord-punènte a SS 582 da Còlla de San Benardu, culegànte l'intrega valâ du Neva fin a Garesce.

Arbenga a l'è servìa da 'na stasiùn feruviària in scia feruvìa Zena-Vintimìa.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Arbenga

• (IT) Scìtu ufisiâle, in sce comune.albenga.sv.it. URL consultòu o 9 zùgno 2024.

V · D · M Comûni da Provinsa de Sann-a
A Ciana · A Moenn-a d'Arbisseua · Andeua · A Prìa · Arasce · Arbenga · Arnascu · A Steja · Bardenèi · Barestin · Berzezzi · Bormia · Borṡi e Veressi · Buinzan · Carizan · Casanöva · Castergiancu · Castrevegliu · Çelle · Cengë · Ciòi · Cixan · Còiri · Còrcre · Côrxi · Cosceria · Cuggiæn · D'äto d'Arbisseua · Èrli · Finô · Garlenda · Giusvala · Giüstexine · L'Aigheuja · L'Atè · Löa‎ · Magiö · Màllae · Mascimin · Merexo · Mieuja · Moriaodo · Naxin · Nöi · O Dê · O Ponte · Orcu Feìn · Oseria · Palëre · Riôtu · Ròcavignâ · R'Urba · Sann-a · Sascê · Spoturnu · Stenanelo · Süccaellu · Testego · Tuiran · U Burghettu · U Sejô · Unsu · U Tû · Utuê · Väze · Vendùn · Vessi · Villanöva · Vuè
Comûni da Region Liguria