ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
I Pàixi Bàsci (ciamæ inpropiaménte Òlànda ascì[1], Nederland in olandéize, prononçiòu [ˈneːdərlɑnt]) són 'n pàize de l'Eoröpa nòrd-òcidentâle.
I Pàixi Bàsci són 'na naçión formâ pi-â ciù pàrte da 'n teritöio scitoòu inte l'Eoröpa nòrd-òcidentâle ma ch'a l'inclùdde de tære inti Caràibi ascì. In particolâ són e îzoe de Bonaire, Sint Eustatius e Saba, e quæ, da-o 2010, són conscideræ cómme de monicipalitæ speciâli a-o mæximo livéllo de dózze provìnse into continénte. Pe de ciù, insémme a Aruba, Curaçao e Sint Maarten, són unn-a de quàttro naçioìn costitoénti do Régno di Pàixi Bàsci[2][3][4]. I Pàixi Bàsci confìnn-an co-o Bèlgio a sùd e co-a Germània a levànte óltre che, pe mêzo do posediménto de Sint Maarten, co-a Frànsa ascì inte l'América do Nòrd. Da nòrd a ponénte a naçión a l'é bagnâ da-o Mâ do Nòrd, into quæ a l'à 'n confìn marìtimo co-o Régno Unîo ascì[5][6].
Co-ina popolaçión de 17,6 milioìn de persónn-e, spartîe inte 'n'àrea de ciù ò mêno 41.800 km2 (con 33.500 km2 de tære e o rèsto òcupòu da ægoe intèrne), i Pàixi Bàsci són a sedicêxima naçión co-a ciù âta denscitæ de popolaçión do móndo e a segónda inte l'Unión Eoropêa, pægia in média a 526 abitànti pe chilòmetro quàddro. A ògni mòddo són o segóndo esportatô ciù inportànte, pe valô de mèrçe, de prodûti agrìcoli, gràçie a-i sò terén fèrtili, o clìmma mîte e-e modèrne técniche de coltivaçión dêuviæ[7][8][9]. A fertilitæ di terén a l'é dovûa sorviatùtto a-i coscì dîti polder, co-in procèsso de reclamaçión de tære incomensòu into sécolo XIV[10]. Aprêuvo a 'ste òpere chi, o teritöio olandéize o l'à 'na ridutìscima altitùdine média (da-a quæ a vêgne o nómme do pàize ascì), con ciù ò mêno a meitæ de tære ch'a se trêuva a mêno de 1 mêtro d'altéssa e squæxi o 26% ch'o l'é adreitûa sótt'a-o livéllo do mâ[11].
A sò capitâle[12], e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Amsterdam, inte l'órdine e âtre çitæ ciù inportànti són Rotterdam, L'Aja, Utrecht, Eindhoven e Groningen. A léngoa ofiçiâ do pàize a l'é l'olandéize; o frixón de ponénte o l'é pe cónra riconosciûo cómme segónda léngoa inta provìnsa de Friesland, méntre l'ingléize e o papiaménto són riconosciûi cómme ofiçiæ inti Caràibi olandéixi[13]. Pe de ciù, i dialétti olandéixi do bàsso sàsone e o linburghéize, parlæ rispetivaménte inte pàrte de levànte e de sùd-èst da naçión, són riconosciûe cómme léngoe regionâli méntre a léngoa di ségni olandéize, o sinte romani e o yiddish són riconosciûi cómme léngoe no teritoriâli prezénti into pàize[13][14].
I teritöi che d'ancheu fan pàrte di Pàixi Bàsci són rèstæ pe tànto ténpo, a-o mêno scìnn-a-o sécolo XVI, asæ indipendénti da ògni fórma de potêre reâ centralizòu, a despæto do fæto d'êse formalménte inclûxi into Sâcro Inpêro Romàn. Depoî a creaçión de 'na prìmma unitæ naçionâle co-o Càrlo V into 1549, za co-o sò fìggio Féipo II, gh'é stæta 'na gràn rivòlta di olandéixi co-a coscì dîta goæra di òtànt'ànni, a-a fìn da quæ a l'é stæta creâ a Repùbrica[15]. O nêuvo stâto o l'à fîto conosciûo o sò sécolo d'öo[16][17], co-a fondaçión de 'n grànde inpêro coloniâle e de vàrie bâze comerciâli gràçie a l'açión de conpagnîe olandéixi de Ìndie òrientâli e òcidentâli[18][19]. Aprêuvo a-a difuxón de l'inpêro coloniâle, do quæ a n'é sopravisciûa 'na pàrte di domìnni caraìbichi, a coltûa e l'àrte olandéixi se són difûze d'in gîo pe-o móndo. Indebolîa però da-e goære napoliòniche e da-a catûa da sò flòtta, a naçión a s'é trasformâ into Régno d'Òlànda inte l'ànno 1806, sénsa ritornâ ciù a 'n regìmme repubricàn ànche depoî a chéita de l'inpêro françéize into 1815.
Da-o 1848, i Pàixi Bàsci se són a ògni mòddo òrganizæ cómme 'na democraçîa parlamentâre gràçie a l'açión do prìmmo minìstro Johan Thorbecke, inti ànni do régno do Ghigèrmo II. Co-ina lónga tradiçión de tolerànsa sociâle, da quéllo moménto a naçión a l'é stæta unn-a de ciù progresìste e inovatrîxi, vietàndo a pénn-a de mòrte into 1870 e garantìndo o dirìtto de vôto a-e dònne za into 1917. Neotrâli inti ànni da Prìmma Goæra Mondiâle, i Pàixi Bàsci àn parteçipòu a-a Segónda insémme a-e poténse Alæe. Depoî a fìn da goæra, into 1945, àn firmòu co-o Bèlgio e o Lusenbùrgo 'n tratâto de unión duganâle ciamòu Benelux, negoçiòu quàrche ànno prìmma tra i raprezentànti a Lóndra di govèrni in exìlio di tréi pàixi. Into dòppo goæra se peu ancón aregordâ a realizaçión do coscì dîto Ciàn Delta pe protézze e tære olandéixi da-e maregiæ: conpletòu into 1997, depoî 47 ànni de travàggi, o l'é conscideròu unn-a de sétte mâvégge do móndo modèrno.
I Pàixi Bàsci són 'na naçión svilupâ co-în'economîa avansâ e l'unzén rédito pro capite ciù âto do móndo[20]. Són tra e naçioìn co-o ciù âto livéllo inti ìndichi internaçionâli de libertæ de stànpa[21] e econòmica[22], de svilùppo umâno, qualitæ de vìtta e feliçitæ in generâle[23]. Defæti, a l'ànno 2020 êan a l'eutén pòsto inta clasìfica globâle de l'Ìndice de Svilùppo Umâno e a-o quìnto inte quélla do World Happiness Index pe-o 2021[24][25].
A naçión a l'é un di ménbri fondatoî de l'ONU, de l'Unión Eoropêa, de l'Eorozöna, do G10, da NATO, de l'OECD e da WTO. A fa pàrte de l'Àrea Schengen e, insémme a-o Bèlgio e a-o Lusenbùrgo, do Benelux ascì. A l'é a sêde de numerôze òrganizaçión e tribunæ internaçionâli, concentræ in particolâ inta çitæ de L'Aja, a quæ a l'é sorvenominâ a "capitâle legâle do móndo"[26]. Pe de ciù, scibén che Amsterdam a l'é indicâ cómme capitâle naçionâle inta costituçión do pàize[12], a L'Aja gh'é e sêde de vàrri òrgani governatîvi ascì, tra i quæ se pêuan aregordâ i Stâti Generâli, o Gabinétto e a Màscima Córte[27].
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 156652814 · ISNI (EN) 0000 0001 2369 754X · SBN (IT) CFIV048226 · LCCN (EN) n78085423 · GND (DE) 4042203-3 · BNF (FR) cb11862083x (data) · BNE (ES) XX451224 (data) · NDL (EN, JA) 00568908 · WorldCat Identities (EN) n78-085423 |
---|