ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
A Finlàndia (Suomi in finlandéize, prononçiòu [ˈsuo̯mi][1]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Finlàndia (Suomen tasavalta in finlandéize[2]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.
A Finlàndia a confìnn-a co-a Svéçia a ponénte, co-a Rùscia a levànte e co-a Norvéggia a nòrd. A naçión a l'é afaciâ in sciô Mâ Bàltico e, in particolâ, in sciô Górfo de Bòtnia a ponénte e in sciô Górfo de Finlàndia vèrso sùd, o quæ a sepâra da l'Estònia. O sò clìmma o càngia in sciâ bâze da latitùdine, pasàndo da-o clìmma continentâle ùmido da pàrte ciù a sùd a quéllo boreâle ciù a nòrd. A naçión, ch'a l'à 'n'àrea de 338.455 km2 e 'na popolaçión de 5,5 milioìn de persónn-e, a l'é covèrta sorviatùtto da-a coscì dîta taiga e a l'à ciù de 180.000 lâghi[3].
A capitâle da Finlàndia, e çitæ ciù grànde do pàize ascì, a l'é Helsinki; e âtre çitæ ciù inportànti són Tampere, Turku e Oulu. A naçión a l'é ofiçialménte bilìngoe in quànto ségge o finlandéize che o svedéize són riconosciûe cómme ofiçiæ[4].
E prìmme popolaçioìn són arivæ inte l'àrea ciù ò mêno into sécolo X prìmma de Crìsto[5], depoî a fìn de l'ùrtimo perîodo glaciâle, portàndo a-o sucesîvo svilùppo de vàrie coltûe e stîli de ceràmiche into córso de l'etæ da prîa. Inte l'etæ do brónzo e quélla do færo gh'é a testimoniànsa di inportànti scàngi co-e âtre coltûe da Fennoscàndia e da región bàltica[6]. A partî da-o sécolo XIII a Finlàndia a l'é stæta progrescivaménte òcupâ da-a Svéçia into córso de croxæ nòrdiche, naçión ch'a l'à controlòu l'àrea pe vàrri sécoli. Inte l'ànno 1809, aprêuvo a-a vitöia rùscia inta goæra finlandéize a zöna a l'é diventâ pàrte de l'inpêro zarìsta cómme Granducâto de Finlàndia, dotòu de 'na sò pròpia outonomîa. Inte 'sto perîodo chi a coltûa finlandéize a l'à incomensòu a svilupâse, fæto ch'o l'à portòu fîto a-e prìmme idêe indipendentìste. Into 1906, a Finlàndia a l'é stæta a prìmma naçión eoropêa a garantî a tùtti i sò çitadìn o dirìtto de vôto e a poscibilitæ d'òtegnî de càreghe pùbliche[7].
O Nicòlla II, l'ùrtimo zar da Rùscia, o l'à tentòu de ruscificâ l'àrea, levàndo a sò outonomîa ascì, ma aprêuvo a-a rivoluçión rùscia do 1917 a Finlànda a l'é ariescîa a diciarâ a sò indipendénsa, goagnâ depoî 'na goæra civîle. Inta Segónda Goæra Mondiâle a Finlàndia a l'à dovûo conbàtte cóntra l'Unión Soviética, co-e coscì dîte goære d'invèrno e de continoaçión, e cóntra a Germanîa nazìsta inta goæra lapóne. Scibén ch'a l'à perdûo pàrte do sò teritöio a favô di rùsci, inclûza a çitæ asæ inportànte da-o pónto de vìsta stòrico e colturâle de Vyborg[8], a naçión a l'é ariescîa a mantegnî a sò indipendénsa scìnn'a-a giornâ d'ancheu.
A Finlàndia, stâto prinçipalménte agrìcolo scìnn-a-i ànni '50, depoî a Segónda Goæra Mondiâle a s'é fîto svilupâ inte 'n'economîa avansâ, méntre o vegnîva inplementòu 'n estéizo stâto sociâle bazòu in sciô coscì dîto modéllo nòrdico, portàndo dónca a 'n fortìscimo aoménto da richéssa e do rédito pro capite[9]. A naçión a l'à 'n livéllo asæ âto de svilùppo segóndo vàrri ìndichi, da l'educaçión, a-e libertæ civîli, a-a conpetitivitæ econòmica, a-a qualitæ de vìtta e a-o svilùppo umâno in generâle[10][11][12][13]. Inte l'ànno 2015 a l'é stæta a prìmma naçión pe libertæ de stànpa e pe capitâle umâno[14] méntre, into perîodo 2011-2016, a l'êa quélla ciù stàbile pe-o Fragile States Index[15]. Into mæximo perîodo a l'é stæta a segónda naçión ciù avansâ pe-o Global Gender Gap Report[16] e, da-o 2018 a-a giornâ d'ancheu, a l'é consciderâ a naçión ciù felîçe a-o móndo segóndo o World Happiness Report.
A Finlàndia, intrâ inte Naçioìn Unîe inte l'ànno 1955, a l'à ofiçialménte adotòu 'na polìtica de neotralitæ scin'a-o 2022, quande a l'à domandòu de intrâ inta NATO dòppo l'invaxon de l'Ucraìnn-a da parte da Rùscia. A-i 4 d'arvì do 2023 a l'é intrâ inta NATO[17]. A l'é un di ménbri de l'OECD da-o 1969, da PfP da-o 1994[18], de l'Unión Eoropêa da-o 1995, de l'EAPC da-o 1997[18] e de l'Eorozöna scìn da-a sò creaçión into 1999[19][20][21].
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 132440532 · ISNI (EN) 0000 0001 2375 441X · LCCN (EN) n79065711 · GND (DE) 4017243-0 · BNF (FR) cb15238532r (data) · BNE (ES) XX451000 (data) · NLA (EN) 35740333 · NDL (EN, JA) 00563226 · WorldCat Identities (EN) n79-065711 |
---|