ZE
|
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
Norvéggia | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
Dæti aministratîvi | |||||||
Nómme conplêto | Régno de Norvéggia | ||||||
Nómme ofiçiâ | Kongeriket Norge (bokmål) Kongeriket Noreg (nynorsk) Norgga gonagasriika (sami do nòrd) Vuona gånågisrijkka (sami de Lule) Nöörjen gånkarïjhke (sami do sùd) | ||||||
Léngoe ofiçiæ | Norvegéize (inte variànte bokmål e nynorsk) Sami[1][Nòtta 1] | ||||||
Capitâle | Oslo (702 543 ab. / 2022) | ||||||
Polìtica | |||||||
Fórma de govèrno | Monarchîa parlamentâre | ||||||
Rè | Harald V de Norvéggia | ||||||
Minìstro de Stâto | Jonas Gahr Støre | ||||||
Indipendénsa | Da-a Svéçia into 1905 | ||||||
Intrâ inte l'ONU | 27 de novénbre 1945[Nòtta 2] | ||||||
Superfìcce | |||||||
Totâle | 385 207[2][Nòtta 3] km² (62º) | ||||||
% de ægoe | 6% | ||||||
Popolaçión | |||||||
Totâle | 5 550 203[3] ab. (2024) (119º) | ||||||
Denscitæ | 14,4 ab./km² | ||||||
Tàscio de créscita | 1,19% (2015) [4] | ||||||
Nómme di abitànti | Norvegéixi | ||||||
Giögrafîa | |||||||
Continénte | Eoröpa | ||||||
Confìn | Svéçia, Finlàndia, Rùscia | ||||||
Fûzo oràrio | UTC +1 (+2 in stæ) | ||||||
Economîa | |||||||
Valûta | Corónn-a norvegéize | ||||||
PIL (nominâle) | 434 937[5] milioìn de $ (2018 stìmma) (28º) | ||||||
PIL pro capite (nominâle) | 81 694[5] $ (2018 stìmma) (4º) | ||||||
PIL (PPA) | 395 867[5] milioìn de $ (2018 stìmma) (44º) | ||||||
PIL pro capite (PPA) | 74 356[5] $ (2018 stìmma) (6º) | ||||||
ISU (2022) | 0,966 (tànto âto)[6] (2º) | ||||||
Feconditæ | 2,0 (2010)[7] | ||||||
Vàrie | |||||||
Codici ISO 3166 | NO, NOR, 578 | ||||||
TLD | .no | ||||||
Prefìsso tel. | +47 | ||||||
Sigla autom. | N | ||||||
Inno naçionâ | Ja, vi elsker dette landet | ||||||
Fèsta naçionâ | 17 de màzzo | ||||||
Inta màppa són esclûxi i teritöi d'otramâ. | |||||||
Evoluçión stòrica | |||||||
Stâto precedénte | Svéçia-Norvéggia Regìmme de Quisling (da-o 1942 a-o 1945) | ||||||
A Norvéggia (Norge[8] ò Noreg[9] in norvegéize, prononçiòu [ˈnɔ̂rɡə][10]), conosciûa ofiçialménte cómme Régno de Norvéggia (Kongeriket Norge[8] ò Kongeriket Noreg[9][11]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa do nòrd.
A Norvéggia a l'é formâ sorviatùtto da-e pàrte de ponénte e setentrionâle da penîzoa scandìnava ciù dötréi teritöi tra i quæ, in particolâ, se pêuan aregordâ l'îzoa àrtica de Jan Mayen e l'arçipélago de Îzoe Svalbard. Pe de ciù l'îzoa de Bouvet, inta región subantàrtica, a l'é 'na dipendénsa da Norvéggia ascì. A naçión a l'à de rivendicaçioìn in scî doi teritöi antàrtichi de l'Îzoa de Pêo I e da Tæra da Regìnn-a Maud. A l'à 'n'àrea totâle de 385.207 km2 e, a-o zenâ do 2022, a sò popolaçión a l'êa de 5.425.270 persónn-e[12][13].
A confìnn-a co-a Svéçia, a levànte, pe bén 1.619 km e con Finlàndia e Rùscia a nòrd-èst. A l'à afaciâ in sciô stréito do Skagerrak a sùd, pe mêzo do quæ a l'é separâ da Danimàrca e Régno Unîo. A Norvéggia a l'à 'n'estéiza rîva in sce l'Òcéano Atlàntico e o Mâ de Barents. A prezénsa do mâ a l'infloénsa bén bén o clìmma norvegéize, ch'o l'à de tenperatûe ciù mîti lóngo e sò còste (tànto che inta néutte polâre a-o nòrd de spésso són sôvia i zêro gràddi) e ciù fréide a l'intèrno, scibén che rèstan ciù âte de quélle de âtri lêughi a-a mæxima latitùdine. L'infloénsa do mâ a l'é ànche a càoza da tànta ægoa e néive ch'a càzze in sciô teritöio norvegéize.
A capitâle da Norvéggia, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Òslo; e âtre çitæ ciù inportànti són Bergen, Trondheim e Stavanger.
O régno de Norvéggia o l'é stæto costitoîo inte l'ànno 872 da l'unión de vàrri stâti ciù picìn, restàndo dónca 'na naçión indipendénte pe ciù de 1.150 ànni. Tra o 1537 e o 1814 o l'à fæto pe cóntra pàrte da Danimàrca-Norvéggia e, da quéllo ànno scìnn-a-o 1905, de 'n'unión personâ co-o régno de Svéçia. A-o sccéuppo da Prìmma Goæra Mondiâle a Norvéggia a l'à diciaròu a sò neotralitæ, evitàndo e devastaçioìn do conflìtto. A despæto de 'n'âtra diciaraçión de neotralitæ fæta a l'inìçio da Segónda Goæra Mondiâle, inte l'arvî do 1940 a naçión a l'à subîo l'invaxón da Germanîa nazìsta, co-a sò òcupaçión ch'a l'é duâ scìnn-a-a fìn da goæra.
A-a giornâ d'ancheu o rè de Norvéggia o l'é l'Harald V da cazàdda de Glücksburg; o prìmmo minìstro o l'é pe cóntra o Jonas Gahr Støre, nominòu inte l'ànno 2021.
A Norvéggia a l'à svilupòu 'n fórte stâto sociâle, in sciâ bâze do coscì dîto modéllo nòrdico, ch'o garantìsce 'n'ascisténsa sanitâia universâle e 'n'educaçión, livéllo universcitâio inclûzo, de bàdda pe tùtti i sò çitadìn[14]. O stâto o consèrva de inportànti parteçipaçioìn in di setoî industriâli ciâve pi-â sò economîa, spécce rigoardànti e grénde vivàgne de petròlio, gàzzo naturâle, minerâli, legnàmme, pescòu e ægoa da béive. L'indùstria do petròlio a costitoìsce ciù ò mêno 'n quàrto do PIL da naçión[15], co-a sò estraçión ch'a l'é coscì inportànte che, a livéllo pro capite, a Norvéggia a l'é o produtô ciù inportànte fêua di pàixi do Levànte[16][17]. A naçión a l'à o quàrto rédito pro capite ciù âto do móndo, segóndo a Bànca Mondiâle e l'IMF[18], ò l'unzén, cómme inta scâ da CIA agiornâ a-o 2017[19], into câxo séggian pigiæ in conscideraçión i sò domìnni e-e sò dipendénse ascì. A Norvéggia a l'à o ciù grànde fóndo sovràn do móndo, o quæ o l'à 'n valô de 1.400 miliàrdi de dòlari[20].
A naçión a l'é a-o prìmmo pòsto inta clasìfica globâle de l'Indice de Svilùppo Umâno a partî da-o 2009, óltre che tra o 2001 e o 2006 ascì[21], poxiçión ch'a rèsta pægia ànche into câxo ch'o vegnìsse conscideròu l'ìndice corètto pe-e dizegoaliànse (a-o 2018)[22]. Inte l'ànno 2017 a l'é stæta diciarâ naçión ciù felîçe a-o móndo segóndo o World Happiness Report[23] e d'ancheu a l'é a-o prìmmo pòsto inti ìndichi de libertæ[24] e democraçîa[25], óltre a avéi un di livélli de criminalitæ ciù bàssi do móndo[26].
A Norvéggia a l'é 'na monarchîa costituçionâle e unitâia, co-a tradiçionâle separaçión di potêri tra Parlaménto (Stortinget), Conséggio de Stâto (Statsrådet) e Màscima Córte (Høyesterett), segóndo quànte o l'é stabilîo inta costituçión za da-o 1814. O teritöio norvegéize o l'é spartîo tra doî livélli aministratîvi, ö sæ e contêe e i comùn. O pòpolo Sami o l'à 'n çèrto gràddo de aoto-determinaçión e contròllo in scê sò tære pe mêzo de 'n pròpio parlaménto e de l'Àtto do Finnmark. A Norvéggia a l'à di stréiti ligàmmi con l'Unión Eoropêa e i Stâti Unîi e a l'é un di ménbri fondatoî de Naçioìn Unîe, do Conséggio d'Eoröpa, da NATO, de l'EFTA, do Tratâto Antàrtico e do Conséggio Nòrdico. A l'é un di ménbri do Spàçio Econòmico Eoropêo, da WTO, de l'OECD e de l'Area Schengen ascì.
Contròllo de outoritæ | VIAF (EN) 155855229 · ISNI (EN) 0000 0001 2298 9524 · LCCN (EN) n79021528 · GND (DE) 4042640-3 · BNF (FR) cb11865124d (data) · BNE (ES) XX451946 (data) · NDL (EN, JA) 00568689 · WorldCat Identities (EN) n79-021528 |
---|