Palaestra (Graece παλαίστρα < πάλη 'luctamen') antiquitate fuit spatium ad luctamina exercenda circumdatum, ubi pugilati sive pygmae (πυγμή) exercebatur. Una cum dromo, palaestra gymnasium Graecum efficiebat.
Saeculo sexto a.C.n., palaestra fuit locus ad milites exercendss, quod gymnasia Athenis vel Sicyone attestantur.[1]
Saeculo quinto a.C.n., palaestra ad humaniora docenda adhibebatur, qua et corpus et animus instruerentur. In aedificium magnificum mutata est: aula magna columnis circumdata (peristylium), variis conclavibus adnexis, quorum Vitruvius sequentia sic enumerat.[2]
- ephebeum: Locus (initio epheborum), ubi vestimenta mutata sive deposita sunt; etiam Apodyterium.
- conisterium: Locus exercitationibus luctatorum destinatus, "area pulveris" (a verbo Graeco κόνις, "pulvis" deductum).
- coryceum: Locus exercitationibus pugilum destinatus, a verbo Graeco corycus (κώρυκος), magnus saccus e corio factus granis fici, farina arenaque completus, qui ad vires augendas adhibitus est.
- sphaeristerium: Locus pilis exercendis destinatus (a verbo Graeco σφαῖρα deductum).
- elaeothesium (Graece: ελαιοθέσιον): Conclave ad frictionem ac unctionem destinatum, etiam: alipterium (Graece: ἀλειπτήριον; a verbo ἄλειμμα, "unguentum", deductum).
Praeterea erant varia balinea (lutra).
Palaestrae huius modi sunt Pompeion Athenarum et illae Epidauri, Olympiae, Priene et Deli sitae. Initio magis in margine urbium collocatae postea etiam mediis in urbibus aedificatae sunt (ut puta Corinthi, Pergami et Mileti), postquam publice institutae sunt. Apodyteria et balinea pecunia publica sustenta sunt, tamen palaestrae nobilitati reservatae erant.[3]
Romani denique palaestram inter varias thermarum partes inseruerunt. Pompeiis exempli gratia erant plures palaestrae, inter quas Magna Palaestra aut palaestra in Thermis Stabianis.
Deus palaestrae erat Hermes, qui ibi etiam diebus festis cultus est (Hermaea).[4]