Oro har, Leizetan bizi ziren irelu-ahariak, Mariren laguntzaileak ziren. Jainkoak aharien gorputza burukotzat erabiltzen du lo egiteko, baita beraien adarrak ere iruteko harikailtzat.
Jainkoak ahariak zamaberetzat erabiltzen ditu. Horrela sinesten dute ZegamanAketegiko Damaren kasuan.
Ahariekin batera, ardiak ere zenbait elezaharren eta sinesmenen protagonistak dira. Haien pisua handia da euskal mitologia eta sinesmen zaharretan. Normala da kontuan hartuz artzaintzak gure nekazaritza gizartean izan duen garrantzia.
Etimologia
Ahariek, eta are gehaigo ahari beltzek, euskal mitologian paper garrantzitsua jokatzen dute. Askotan Mariri lotuta agertzen dira.
Euskal Herriko bertako ardi arrazak ahari edota ardiei buruzko mitologiarekin lotuta daude.
Sasi ardiak. Mendiko ardiak euskal elezahar askotan azaltzen dira, artzaintzak gure artean izandako garrantziaren seinale.
Sasi ardiez den bezainbatean, ardi mota hori oso leku malkartsu eta sastrakatsuetan bizi denez, eta askotan harpeetako sarreretan edota barnean babesten denez, leku haietako irelu edo jenioekin lotzen zuen jendeak.
Irelu hauen gustuko leize eta parajeak
Okinako leizea.
Gaiztozuloko leizea, Oñati.
Elezaharrak
Ardiek hitz egiten zuten garaia.
Leitzako baserritar batek kontatzen zuen ipuin hau: Ardiek hitz egiten zuten garaian, artzain batek ataka ireki eta artaldea belardi batera sartu zuen, baina ardiek ez zuten belarrik jaten, zeren eta batak besteari (istorioaren beste zenbait aldaeratan belarra bera mintzatzen zitzaien) "Aurrean goxo, aurrean goxo" esanez aurrerago joaten ziren, eta egun hartan belarrik jan gabe gosez geratu ziren.
Hurrengo egunean artzainak ataka berriz ireki eta artaldea belardi berera sartu zuen; oraingoan ordea, gosetutako ardiak, "Bertan goxo, bertan goxo" esanez belarra jaten hasi ziren".
Sinesmenak ardi eta ahariei buruz
Ekaitz hodeiei "ahari buruak" deitu izan zaie herri askotan, eta jendeak Mariren zerbitzariak diren irelu hauen irudia ikusten zuen haietan, ekaitza ekartzen
Marik oso gustuko oparitzat hartzen du ahari bat berari eskaintzea.
Euskal Herriko zenbait lekutan, ekaitza ekartzen duten hodei mokorro zuri handiei ahari buruak deitzen diete, irelu hau ekaitzekin lotuz.
Batzuetan Marik ahari bat erabiltzen du bere gainean ibiltzeko, zaldia balitz.
Bertakoek sinesten zutenez, Ahariren bizilekua den Okinako leizetik sortzen omen ziren eskualdeko uztak eta baratzeak suntsitzen zituzten ekaitz eta txingor-hodeiak.
Garai batean Nafarroako, Aragoiko eta Kataluniako Pirinioetako artzainek "Martak" izenarekin deitzen zituzten beren artaldeetako ardi beltzak. Abere hauek, ustez, indar magiko handiak zituzten, eta garestiago saltzen ziren azoketan.
XVIII. mendearen erdialdean Kolera edo sukar-beltzaren izurrite batek zigortu zituen Goierriko herriak.
Kontatzen dutenez, behe-lainotxo bat pasatu zen Segurako kaleetan barrena, eta biharamunean sukar-beltzaren izurritea inguruko jendea sarraskitzen hasi zen.
Izurritearen egilea Lainaide zen, Aideko irelua laino itxura hartuta.
Izurritearekin amaitzeko, ardi taldeak eraman zituzten Segurara eta hango kaleetatik pasarazi. Uste zuten horrela ardiek beraienganatuko zutela gaixotasuna herritarrak salbatuz.
Bibliografia
Jose Miguel Barandiaran, obras completas. Egilea, Jose Miguel de Barandiaran. Argitaletxea: Editorial la gran enciclopedia vasca, Bilao 1976.
