Amuda عَامُودَا ئاموودێ | |
---|---|
Shaharcha | |
37°06′15″N 40°55′48″E / 37.10417°N 40.93000°E G OKoordinatalari: 37°06′15″N 40°55′48″E / 37.10417°N 40.93000°E G O | |
Mamlakat | Suriya |
muhofaza | Al-Hasaka |
tuman | Qamishli |
Markazi balandligi | 470 m |
Rasmiy til(lar)i | arab tili |
Aholisi (2004) |
26,821 |
Vaqt mintaqasi | UTC+2 |
Amuda (arabcha: عَامُودَا, kurdcha: ئاموودێ) Suriya shimoli-sharqidagi Hasaka muhofazasidagi shaharcha. Suriya va Turkiya chegarasi yaqinida joylashgan. Davom etayotgan fuqarolar urushi natijasida Amuda hozirda AANES fuqarolik nazorati va SDK hamda Suriya armiyasining harbiy nazorati ostida qolmoqda[1].
Hududda ikkita tepa bor — biri Amudaning oʻzida, ikkinchisi chegaraning turk tomonida, shahardan uch kilometr shimolda[2]. Eski va baʼzi zamonaviy adabiyotlarda Amuda ichidagi tepa Tell Amuda deb ataladi, ammo mahalliy aholi uchun uning nomi Tell Shermola, turk tomonidagi tepa esa haqiqiy Tell Amuda boʻlib, turk hukumati nomini Tell Kamoliya deb oʻzgartirgan[3].
Tell Shermoladagi qazishma ishlari uning uchingi ming yillikka oidligini koʻrsatadi[3].
Shermolaning oʻrta Ossuriya davriga oid arxeologik dalillari shuni koʻrsatadiki, bu shaharda ossuriyaliklar Shalmanaser I hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 1250 yil) yashagan[4].
Elisabeth Wagner-Durand va Jeanne-Marie Aynard hozirgi Shermola Ossuriyaning Kulishinas shahri (Kulišinaš) ekanligini aniqlagan[5][6][7]. Bu identifikatsiya Kulishinasda yozilgani va Shermoladan topilgani daʼvo qilinib, oʻrtakash tomonidan muzeyga sotilgan taxta yozuvga asoslanadi. Shermola Oʻrta Ossuriya shahri ekanligi arxeologiya tomonidan tasdiqlangan boʻlsa-da, identifikatsiya aniq emas[8].
Bu hududning demografiyasi 20-asrning boshlarida katta oʻzgarishlarga uchradi. Ayrim kurd qabilalari Yuqori Mesopotamiyada arman va ossuriy nasroniylarga qarshi genotsidda Usmonli hukumati bilan hamkorlik qilgan. Kurd qabilalari darhol Hakkari togʻlarining shimolidagi Albaq tumanidagi ossuriy va arman qishloqlariga hujum qilib, koʻp sonli qishloq aholisini oʻldirishdi[9][10][11][12]. 1915-yilgi genotsiddan oldin, Amudani oʻz ichiga olgan Ras-ul-ayn qazosi 16.000 sunniy musulmonlardan iborat edi[13]. Baʼzi nasroniylar genotsiddan keyin shaharga joylashdilar. 1936-yilda fransuz qoʻshinlari Amudani (Tusha Amudi) bombardimon qildilar. 1937-yil 13-avgustda qasos olish uchun Dakkuri, Milan va Kiki qabilalaridan 500 ga yaqin kurdlar nasroniylarga hujum qilishdi. Xristian aholisi, 300 ga yaqin oila Qamishli va Hasaka shaharlariga qochib ketdi[14][15][16][17]. 1941-yilda al-Malikiyadagi ossuriy jamoasi shafqatsiz hujumga uchradi. Hujum muvaffaqiyatsizlikka uchragan boʻlsa ham, ossuriyaliklar dahshatga tushdi, koʻp qismi qochib ketdi va kurdlarning Turkiyadan bu hududga koʻchishi natijasida Amuda, al-Malikiya va al-Darbasiyada kurdlar koʻpchilikni tashkil qildi[18][19].
1960-yil 13-noyabrda 500 ga yaqin kurd talabalari majburan kinoteatrga olib ketilganidan soʻng, davlat xodimlari tomonidan kinoteatrda oʻt oʻchirildi va Amuda kinoteatrida 283 talaba halok boʻldi[20]. Amudada ushbu voqeaga bagʻishlangan park bor[21].
2004-yil 12-martda shaharda hukumatga qarshi qoʻzgʻolon boʻlib oʻtdi. 2004-yil holatiga koʻra, Amuda al-Hasaka muhofazasidagi toʻrtinchi yirik shahardir[22].
2017-yil iyul oyida shaharda 90 yillik Mor Elias cherkovi qayta tiklandi va qayta ochildi. 2017-yil holatiga koʻra Amudada faqat bitta ossuriyalik oila qolgan[19].
Fuqarolar urushi boshlanishi bilan Suriya shimolining katta qismida Bashshor al-Asad hukumati hukmronligi tugadi. 2012-yil iyulida hukumat qoʻshinlari hududdan olib chiqib ketilganda, Ozod Suriya armiyasi jangchilari qisqa vaqt ichida shaharchada koʻrinish berdi[23], ammo 2012-yilning 21-iyulida YPG nazoratni oʻrnatdi[24]. Demokratik ittifoq partiyasi (PYD) taʼsiridagi Amudada dastlabki kunlari toʻqnashuvlarsiz oʻtmadi — 2013-yil iyun oyida toʻqnashuvlar boʻlib oʻtdi[25]. PYD muxoliflarining bildirishicha, Ozod Suriya armiyasi tarafdori yoshlar qoʻmitalari va raqib kurd guruhlari bilan ziddiyat yuzaga kelganidan soʻng jangchilar namoyishchilarga qarata oʻt ochgan. Boshqa tomondan, PYD yollanma toʻda tomonidan hujumga uchraganini aytdi[26][25]. Islom davlati jangarilarining hujumi tufayli minglab qochqinlar Amuda tomon koʻchib oʻtdi[27].
Rojava inqilobidan soʻng, 2014-yil 21-yanvarda eʼlon qilingan Jazira Kantonining Demokratik avtonom maʼmuriyatining birinchi yigʻilishi Amuda shahrida boʻlib oʻtdi. Qamishli kantonning de-yure poytaxti deb eʼlon qilindi, Amuda hozircha shu vazifani bajarmoqda. Hurî madaniyat va sanʼat markazida boʻlib oʻtgan yigʻilishda majlis raisi Ekrem Hiso, uning ikki arab va ossuriy oʻrinbosari hamda 22 vazir ishtirok etdi[28]. 2014-yil iyul oyida Amudada yigʻilgan kengash tomonidan Kanton uchun ikkita yangi qoʻsh hokim saylandi. Saylanganlar Hamdi Daham (arab Shammar qabilasining shayxi) va Hadiya Yusif (Ayollar himoyasi boʻlinmasining sobiq rahbari, YPJ) edi[29]. 2014-yilning noyabr oyida Fransiya sobiq tashqi ishlar vaziri va Chegara bilmas shifokorlar tashkiloti asoschisi Bernard Kushner Amudaga tashrif buyurdi va mahalliy yuqori martabali amaldorlar bilan uchrashdi[30].
Ikkinchi Shimoliy Suriya bufer zonasi kelishuvidan soʻng, SDK jangchilari shaharni Suriya armiyasining harbiy nazorati ostida qoldirib chiqib ketishdi[1].
2012-yil iyul oyida hukumat boshqaruvining tugashi Amudada kurd madaniyatining yangilanishiga olib keldi. Suriya armiyasi ketganidan soʻng, kurd bayroqlari uning bozorlarida yana sotilishi mumkin boʻldi va anʼanaviy kurd kiyimlariga ham katta talab paydo boʻldi. Shahar hali ham hukumat nazorati ostida boʻlgan bir paytda, 2011-yilda kurd tili markazi ochildi va tahdid ostida ishladi. YPG kelganidan beri markaz xavfsiz ishlay boshladi, natijada talabalar koʻpayib ketadi. 2012-yil oxirida kurd tilida efirga uzatuvchi Suriyaning yagona telekanali Ronahi TV tashkil etildi. Uning 50 nafar xodimi bor, ularning baʼzilari arablar boʻlib, ular „kurd va arab tillarida 25 dan ortiq siyosiy, madaniy va ijtimoiy dasturlarni“ taqdim etadilar[31].
2015-yil avgust oyida Malmö shahridan (Allt åt Alla) shved faollar guruhi Amuda uchun pul yigʻish uchun Indiegogo saytida kraudfanding kampaniyasi boʻlgan „Rojava elektr loyihasi“ni boshladi. Maqsad, 23 kun ichida shaharning Shvetsiyada ishlab chiqarilgan generatorlarini taʼmirlashga yordam berish uchun 23 000 dollar yigʻish boʻlgan[32]. Rojavada elektr inqirozi kuchaymoqda va mahalliy iqtisodiy qoʻmita maʼlumotlariga koʻra, Amudaning beshta generatoridan uchtasi ishlamayapti. Kampaniya doirasida yigʻilgan mablagʻ hisobidan generatorlar oʻrnatilgach, hisob-kitoblarga koʻra, 1320 kVt quvvat ishlab chiqariladi va hozirda elektr energiyasi uzilib qolgan 800 ta xonadon kuniga 10 soat elektr energiyasi oladi[33][34].
2004-yilda aholi soni 26 821 kishini tashkil etdi, shahar aholisining 95% kurdlar, qolganlari arablar va ossuriylar boʻlgan[35].