Ilirishtja | |
---|---|
Shpërndarja gjeografike | Rajoni i Ilirisë, Evropa Juglindore (Sot Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia, Kosova, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut dhe Serbia) |
Klasifikimi gjuhësor | Indo-Evropiane
|
Nënndarjet |
|
ISO 639-3 | xil |
Glottolog | illy1234 (Illyrian) |
Fiset Ilire në lashtësi |
Gjuha ilire ose ilirishtja i përket familjes së gjuhëve indo-evropiane dhe ka qenë e folur në pjesën perëndimore të Ballkanit[1] Në kohën e lashtë quheshin si fise. Por sipas disa studimeve thuhet se gjuha e ilirëve është shumë e ngjashme me shqipen e sotme. Ardianët, Dalmatët, Panonët, Autariatët, Taulantët (shih fiset ilire), ilirët flisnin një gjuhë që dallonte nga popujt e tjerë që jetonin në gadishullin e Ballkanit. Mendohet se ilirët nuk e kanë lënë të shkruar gjuhën e tyre. Deri më sot nuk është gjetur asnjë dokument i shkruar në gjuhën ilire. Nga gjuha ilire janë trashëguar sot rreth 1000 emra njerëzish, perëndish, fisesh, vendesh, lumenjsh e malesh. Këto fjalë janë gjetur në mbishkrime të ndryshme, në shkrimet e autorëve të vjetër grek e latin, si dhe në monedhat e gjetura në teritoret ilire. Nga studimi i tyre është aritur në përfundimin se gjuha ilire bën pjesë në grupin e gjuhëve indo-evropiane. Me anë të gjuhës shqipe, studiuesit sot kanë mundur të shpjegojnë kuptimin e shumë fjalëve ilire si: bilë (bijë), sika (thika), aran (arë), baro (bari), etj.. Emra ilirë si: Bardhyl, Agron, Teuta, Genti, Pirro etj. janë emra të cilët përdoren edhe sot në trevat shqiptare.
Vetëm pak fjalë të ilirishtes janë cituar nga burimet klasike nga ato romake apo greke, dhe nga këto vetëm katër janë identifikuar me etnonimin Illyrii ose Illurioí ; të tjerat duhet të identifikohen tërthorazi :
dëshmia | kuptimi | etimologjia | gjegjëset | |
---|---|---|---|---|
abeis | "snakes" | PIE * | Lat anguis, Old High Germ unc, Lith angìs, Gk óchis "gjarpër", echis "nëpërkë", Toch auk "gjarpër", Arm auj, Russ už, Skt áhis, Av aži | |
bagaron | "warm" | PIE * | Phrygian bekos "bukë", Alb bukë ", Eng bake, Lat focus "hearth", Old Ir goba "kovaç", Gk phōgein "to roast", Armenian bosor "red", bots "flame" | |
brisa | "husk of grapes" | PIE * | Alb bërsí "lees, dregs; mash", Eng broth, Lat defrutum "new wine boiled down", Welsh brwd "brewage", Old Ir bruth "heat, wrath", Thrac brỹtos "barley alcohol", brỹtion "wine must", Gk apéphrysen "to seethe, boil" | |
deuádai | "satyrs" | PIE * | Skt dhūnoti "he shakes", Gk thýein "to rage, seethe", théeion "sulfur vapor", Eng dizzy, Old Eng dwæs "foolish", Paeonian Dýalos "Dionysos", Lat furere "to rage", belua "wild animal", Old Ir dásacht "rage, fury", Lith dvesiù "to perish, die (animals)", Hitt tuhhai "to gasp" | |
mandos | "small horse" | PIE * | Alb mëz, mâz "poney", Thrac Mezēnai "divine horseman", Mess Iuppiter Menzanas (divinity) | |
mantía | "bramblebush" | PIE * | Old and dial. Alb mandë, mod. Alb mën, man "berry, mulberry" | |
rhinos | "fog, mist" | PIE * | Old Alb ren, mod. Alb re, rê "cloud" | |
sabaia, sabaium, sabaius | "a type of beer" | PIE * | Eng sap, Lat sapere "to taste", Skt sabar "sap, juice, nektar", Avestan višāpa "having poisonous juices", Arm ham, Gk hapalós "tender, delicate", Old Ch Slav sveptŭ "bee's honey" | |
sibina (Lat.), sibyna (Lat.), sybina (Lat.); σιβυνη (Gk.), σιβυνης (Gk.), συβινη (Gk.), ζιβυνη (Gk.) | Festius, citing Ennius[2]; is compared to συβηνη (Gk.), "flute case", a word found in Aristophanes' Thesmophoriazusai; the word appears in the context of a barbarian speaking | "a hunting spear", generally, "a spear", "pike" | PIE * | Alb thupër "bar, stick"[3], cf. Pers zôpîn, Arm səvīn "a spit" |
sica, sicca (Lat.) | First notice in Ennius: illyrii restant sicis sybinisque fodentes, of Illyrian soldiers;[4][5] later used in Pliny to describe Thracian implements | "curved knife, dagger" | PIE * | Alb thika "knife"[3][6], cf. Lat sicca "dagger", Lat sicarii "assassins" |
Some additional words have been extracted by linguists from toponyms, hydronyms, anthroponyms, etc. :
Në të gjitha këto raste të mbështetësit e karakterit kentum e konsiderojnë gjuhën ilire PIE k * ^> / * k / ose PIE* ^ g> / * g / pasuar nga një / l / apo / r / të jetë dëshmi e një karakteri kentum të gjuhës ilire. Megjithatë, ngjan se edhe në gjuhën shqipe dhe Balto-sllave të cilat janë gjuhë Satem, në këtë pozicionin fonetik e palatovelaret janë përgjithësisht depalatizuar (depalatizimi i PIE k * ^> * k dhe g * ^> * g para / r / dhe / l / veçanërisht në shqipe).