Simi kamachiy, Wanka simipi Shimip luliqnin nisqaqa (kastilla simipi: gramática) rimaymanta kamachinakunam.

Sutirimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Sustantivo)icha suti, shuti, huti

Sapaq yupa - Achka yupa

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Singular - Plural)

Sutikuna: SAPAQ YUPA - (Substantivos: SINGULAR)
Qhari Hombre
Wasi Casa
Allqu Perro


Sutikuna: ACHKHA YUPA - (Substantivos: PLURAL)
Qharikuna Hombres
Wasikuna Casas
Allqukuna Perros

Hukñiqin rakiy

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Lluta suti ( nombre común) Allqu, qaqa, mayu, challwa; maki, llupi, uma, rumi.chaki, wallawalla, chushchu.
  2. Kikin suti ( nombre propio), Limaq marka, Arhintina, Ariqipa llaqta; Umar Siiwuri, Israyil; Aywaq Kuntur. Piruw mamallaqta, Amaru suyu. Sipas awqaq mayu.

Iskayñiqin rakiy

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Hukllaq suti ( nombre individual) maki, kurku, qiru, urqhu, wasi, raqra
  2. Huñuq suti ( nombre colectivo) haytay huñu, allqu qhuchu, yacachiq huñu, ayllu, qura qura, wat'a qutu, urqhu urqhu, tukuy qatu.

Kinsañiqin rakiy

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Pichasqa suti (nombre abstracto). Ruray atiy ( habilidad); Kusikuy ( alegría); sumaqkay ( belleza);musuqmanyay (modernismo); runakay ( humanidad); llaqtapay ( ciudadanía); miskipakuy ( placer); muchuy ( sufrimiento); qhispikay ( libertad); qasikay ( paz); panpachakay ( justicia); kusi sutichay (gloria); maa chaskichay (derecho); kaa quy ( deber).
  2. K'urpasqa suti ( nombre concreto) Kuntur, chiwaku,kurku, llika wira, q'urunta, q'uruta, maray, tuñay, patara qillqa, wantuq, puru puru, winya, uqa, yaku, wayra, para.

Rikch'ayrimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(adjetivo)icha shuti tumatsiq)

Rikch’ayrimana + Suti (Adjetivo + Substantivo) - Suti + Rikch’ayrimana (Substantivo +Adjetivo)
Musuq llaqta Ciudad nueva
Hatun wasi Casa grande
Yana allqu Perro negro

(Shutirantin)

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

('Pronombre'). Nuqa, qam, pay

Ruray rimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Verbo) icha Kamana, ruwana

Ruray rimanachay

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
Kunan pachapi (Presente)
Yo soy Ñuqa kani
Tú eres Qam kanki
Él es o Ella es Pay kan
Nosotros somos (exclusivo) Ñuqayku kayku
Nosotros somos (inclusivo) Ñuqanchik kanchik
Ustedes son Qamkuna kankichik
Ellos son Paykuna kanku


Formas compuestas o perfectas:

Hinarimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Adverbio) icha Kamana manya

Rimana llaqllay

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(Sintaxis)

Wakaqa unuta upyan. - Wakaqa -> unuta -> upyan. (Sujeto -> Objeto -> Verbo) - S - O - V

La vaca toma agua. La vaca -> toma -> agua. (Sujeto -> Verbo -> Objeto) - S - V - O

Rimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(oración) Shuqan. Yuraq allqupa chupan kanchu

Rimachimuq

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

( Sujeto)Icha Rimatsimuq

R= rimatsimuq (sujeto); I = Imayka ( objeto); K = kamana ( verbo); qatina, RIK

Imayka

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

(objeto)

Ruratsisha rimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

oración subordinada

Ruraasiq rimana

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

oración coordinada

Rimalla

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

frase

Takiasha qatinayuq shutisha rimalla

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Frase nominal de orden fijo Kastilla simimipi.

Ishkay shimiwan manaqa atska shimiwan tsay shutisha rimallata rurantsik; hinasi takiasham qatinayuqnin. Kay kaqninkuna kan:

  1. Rimallapa rurin shuti imaypis ushanachu rurakan.
  2. Shimikunapa qatinayuqnin mana kuyuntsu.
  3. Rimallapa puchankuna mana rakikantsu. Runikaq shutilla apan qipa cyranakunata.
  4. Rimay kamariy watana rimalla ruraqninkunapa hukmantsanllam.

Huk shuti hukmanyatsin wakin shutita.

Shuqankuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Alli siwarayuq chakra, chacra de buena cebada.
  2. Siwarapaq alli chakra, chacra buena para cebada.

Ñawpaq shuti tumatsiq

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Preadjetivo.[1]

Ankash qallupi:

Mananiy

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Negación ( Gary Parker ishkayllata rikasha: 'mana', 'ama')

Yupayyuq rimalla

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Frase con números

Yupakuna kaymi kayan:

Atskaniq

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]

Cuantificadores

Pukyukuna

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
  1. Gary J. Parker: Gramática Quechua Ancash- Huailas

Kaypipas qhaway

[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]