Nieistniejący już kościół Brygidek na rogu ulicy Nalewki, dalej Arsenał, ok. 1775. Po lewej stronie wylot ulicy Bielańskiej

Historia rozwoju Warszawy, sięgająca XIII w., została zapisana w jej strukturze przestrzennej i zabytkach. W wyniku wydarzeń II wojny światowej dziedzictwo kulturowe miasta – materialne i duchowe pamiątki jego dziejów zostały w olbrzymim stopniu zniszczone.

Dziedzictwo kulturowe w Warszawie podlega ochronie w oparciu o przepisy prawa:

Dane liczbowe

Willa Bohdana Lacherta na Saskiej Kępie z 1929, zabytek reprezentujący styl dwudziestolecia międzywojennego
Węgierska ekspozytura Handlowa, zabytek reprezentujący styl lat 70. XX w.

W warszawskiej gminnej ewidencji zabytków pod koniec 2018 znajdowało się 11 600 obiektów, także obszarowych. W większości to zabytki jedynie wpisane do ewidencji, a więc o mniejszym stopniu ochrony konserwatorskiej niż wpisane do rejestru zabytków. Ewidencja obejmuje jednak także zabytki z rejestru, przy czym może być tak, że jednemu wpisowi do rejestru odpowiada kilka pozycji w ewidencji, jeżeli zabytek składa się z kilku elementów (np. dom, ogrodzenie i ogród)[1].

Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie na początku 2019 roku znajdował się jeden obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO i 3 pomniki historii. Zabytki wpisane do rejestrów zabytków nieruchomych i archeologicznych pogrupowane są w następujący sposób[2]:

Jeden obiekt może należeć do danej kategorii (np. budowla) i jednocześnie do zespołu lub układu przestrzennego. Dany obiekt może mieć kilka wpisów, przykładowo, Pałac Tyszkiewiczów jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem 245 z 1 lipca 1965, po czym ponownie wraz z innymi budynkami kampusu centralnego Uniwersytetu Warszawskiego pod numerem 1244-A z 24 lipca 1984. Ponadto wchodzi w skład zespołu pn. zespół Uniwersytetu Warszawskiego, który nie ma jednego numeru wpisu. W zestawieniu tym odrębnie są traktowane poszczególne elementy umieszczone w jednym wpisie, nawet gdy nie jest on określany jako wpis zespołu. Przykładowo, pod tym samym wpisem numer 253 z 1 lipca 1965 wprowadzone są obiekty z trzech kategorii: Kościół św. Anny, klasztor i dzwonnica (tymczasem kolumna maryjna stojąca między kościołem a dzwonnicą ma wpis nr 253/2 z 1 lipca 1965). Zdarza się również, że zabytkowe układy przestrzenne nakładają się na siebie, np. część wspólną mają układ urbanistyczny placu Gabriela Narutowicza i układ Kolonii Lubeckiego.

Jednym z najmłodszych obiektów wpisanych do rejestru jest budynek dawnej Węgierskiej Ekspozytury Handlowej z 1972[3].

Lista światowego dziedzictwa UNESCO

Na mocy prawa międzynarodowego w dniu 2 września 1980 Komitet UNESCO wpisał na Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego ludzkości historyczne centrum Warszawy. Jednym z podstawowych kryteriów wpisu był unikatowy, niezwykle udany fakt odbudowy zespołu historycznego.

Obszar wpisany na listę obejmuje Stare Miasto w granicach murów obronnych wraz z fosami, teren podskarpia do Wisłostrady, ul. Mostową, kwartał zabudowy z kamienicą Johna i zespół kościoła św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu oraz Zamek Królewski[4].

Rozważane jest wystąpienie o rozszerzenie wpisu na Listę światowego dziedzictwa o Cytadelę i Stację Filtrów[4].

Pomniki historii

Trakt Królewski (Krakowskie Przedmieście) – część pomnika historii

W Warszawie od 2014 są trzy pomniki historii. Pierwszym, ustanowionym w 1994 roku był historyczny zespół miasta Warszawy z traktem królewskim i Wilanowem obejmujący obszar od Cytadeli, przez Nowe i Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat i Al. Ujazdowskie do Belwederu oraz zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie z parkiem Morysin[5]. Następnie za pomniki historii uznano Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya[6] i zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach (Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola), Cmentarz ewangelicko-augsburski w Warszawie, Cmentarz ewangelicko-reformowany w Warszawie, Muzułmański Cmentarz Kaukaski i Muzułmański Cmentarz Tatarski)[7].

Parki kulturowe

W 2012 roku utworzono Wilanowski Park Kulturowy, który obejmuje prawie całą dzielnicę Wilanów i przygraniczny pas Ursynowa[8]. Od 2017 roku trwają procedury powołania parku kulturowego Historyczne Centrum Warszawy[9].

Rozważano także utworzenie takiego parku dla grodziska Bródno Stare oraz dla systemu fortyfikacji XIX-wiecznej Twierdzy Warszawa obejmującego rosyjskie fortyfikacje z okresu zaborów – Cytadelę z pierścieniem fortów wokół miasta, szańce, wały międzyfortowe, obiekty pomocnicze i częściowo zachowany układ dróg fortecznych[4].

Zabytki wpisane do rejestru zabytków

Do rejestru zabytków wpisano m.in. układy urbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów[4].

Bemowo

Białołęka

Bielany

Zespół Akademii Wychowania Fizycznego
Pałac Brühla obecnie, wyremontowana fasada w 2006

Mokotów

Kościół św. Antoniego z Padwy
pałac w folwarku Sielce przy ul. Cybulskiego 3
Pałac Szustra
Kino Iluzjon
Pałac Królikarnia

Stacja Pomp Rzecznych Wodociągów Warszawskich, ul. Czerniakowska 124

Ochota

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
Kamienica przy ul. Filtrowej 68
Fragment kolonii Lubeckiego, róg ulicy Raszyńskiej i Rapackiego

Praga-Południe

Kościół św. Andrzeja Boboli
Najstarszy dom na Saskiej Kępie

Praga-Północ

Katedra warszawsko-praska
Kościół Matki Bożej Loretańskiej
Prawosławna Katedra Metropolitalna
Gmach VIII LO im. Władysława IV
Mykwa w Warszawie
Brama główna kompleksu dawnej fabryki przy ul. Ząbkowskiej

Rembertów

Śródmieście

Fasada katedry św. Jana, w głębi kościół pojezuicki Matki Boskiej Łaskawej
Kościół Najświętszego Zbawiciela
Katedra św. Ducha
Synagoga im. Nożyków
Zamek Królewski wraz z Kolumną Zygmunta
Belweder
Pałac Na Wodzie w warszawskich Łazienkach
Zamek Ujazdowski
Gmach Obserwatorium Astronomicznego UW
Fontanna w Ogrodzie Saskim
Barbakan
Wieżyce Mostu Poniatowskiego
Hotel Polonia Palace
Pałac Kultury i Nauki
Pałac Przezdzieckich
Pałac Czapskich
Hotel Europejski
Pałac Kazimierzowski
Brama Główna UW
Pałac Tyszkiewiczów
Pałac Prezydencki
Pałac Krasińskich
Galeria Zachęta
Pałac Branickich
Pałac Chodkiewiczów
Pałac Paca-Radziwiłłów
Pałac Borchów
Gmach Biblioteki Krasińskich
Grób Nieznanego Żołnierza
Gmach Główny Politechniki Warszawskiej
Rynek Starego Miasta
Pałac Prymasowski
Pałac Blanka
Teatr Wielki
Pałac Przebendowskich
Pomnik Umschlagplatz
Gmach Sejmu
Kancelaria Prezydenta RP
Pałac Sapiehów
Gmach PAST-y
Pałac Janaszów

Targówek

Kościół św. Wincentego à Paulo

Ursus

Cmentarz w Gołąbkach

Ursynów

Tor wyścigów konnych Służewiec
Pałac Potockich w Natolinie
Pałac Ursynów

Wawer

Karczma wawerska
Kościół w Zerzniu
Stacja Warszawa Falenica

Wesoła

Kościół św. Antoniego Padewskiego

Wilanów

Kościół św. Anny
Pałac króla Jana III Sobieskiego
Widok pałacu z lotu ptaka (przed remontem)

Włochy

Pałac Koelichenów

Wola

Kościół św. Karola Boromeusza na Woli
Alejka na cmentarzu Powązkowskim
Cerkiew św. Jana Klimaka
Brama cmentarza Tatarskiego
Cmentarz Karaimski
Pomnik na Pawiaku
Pałacyk Biernackich
Fabryka Norblina

Żoliborz

Cytadela warszawska: Brama Straceń
Cytadela warszawska: kaponiera pierwszego bastionu
Budynki kolonii WSM przy ul. Suzina na Żoliborzu
Zabudowa parzystej strony ul. Brodzińskiego

Przypisy

  1. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, BIP urzędu m.st. Warszawy, 19 listopada 2018 (pol.).
  2. Portal mapowy NID [dostęp 2019-03-27] (pol.).
  3. Budynek dawnej Węgierskiej Ekspozytury Handlowej zabytkiem, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, 6 marca 2019 (pol.).
  4. a b c d Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy, 2006 (pol.).
  5. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 423.
  6. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 stycznia 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya” Dz.U. z 2012 r. poz. 64.
  7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 lipca 2014 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach” Dz.U. z 2014 r. poz. 956.
  8. Wilanowski Park Kulturowy, Urząd m. st. Warszawy, 31 stycznia 2019 (pol.).
  9. Park Kulturowy Historyczne Centrum Warszawy, Urząd m. st. Warszawy, 31 stycznia 2019 (pol.).
  10. Zabytkowy „Plon” na Saskiej Kępie. mwkz.pl. [dostęp 2011-05-23].

Bibliografia

Linki zewnętrzne