Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Verkiensje, ouch waal dementere of dementie geneump, is 'ne verzamelnaam veur aandoeninge die gekènmerk waere door combinaties van meërvoudige sjtoarnisse in versjtendelike vermoges, (wo-ónger 't geheuge), sjtömming en gedrag. Dementie kump veur biej klinische syndrome, die veroarzaak waere door versjillende hersjeziektes.
De sjpecifieke kènmerke van de versjillende combinaties waere bepaold door de aard, lokalisatie en de erns van de aafwiekinge in de hersjene. [1]
Symptome en kènmerke
In 't biezunjer waere zake es geheuge (amnesie), oriëntatievermoge in tied, plaatsj of persoan, taal (afasie), emotionaliteit, verlees van eigewaarde en 't oplosse van probleme, planne, etcetera aangetas.
Biej de meis veurkómmende vorm, de ziekte van Alzheimer, beteikent dit, dat 't kortetermiengeheuge (baeter: de inprènting: 't ónthawwe van nuuj dènger) eësj minder good wirt, wonao 'n dement emes ummer wiejer truk in de tied geit. 'ne Patiënt dènk biejveurbeeld 16 jaor awt te zeen in plaatsj van ziene eigelikke laeftied van biejveurbeeld 86. Ouch kènt 't zeen dat de persoan in kwestie anger luuj neet meë herkènt, ouch al is 't 'ne eige zoon of dochter.
Dementie en laeftied
Dementie is ein ziekte die zich veural op latere laeftied aopebaart. Naomate luuj awwer waere, nump dus ouch de kans toe dat me te make krit mèt ein bepaolde vorm van dementie. Aangezeen 't percentage awwere in de bevolking van Nederlandj toenump, kriege ummer meë luuj mèt dees aandoning te make. Ómdat vrouwluuj gemiddeld awwer waere dan mansluuj kump biej hun dementie dan ouch dèkser veur es biej mansluuj. Te verwachte is dat es gevolg van de vergriezing de prevalentie van dementie in de kómmende 20 jaor mèt 45% zal toenumme.
Oet recènte sjtatistische gegaeves óntleënd aan bevolkingsóngerzeuk in de Verenigde Sjtate bliek tensjlotte dat hoagopgeleijde mansluuj en vrouwluuj neet allein awwer waere mèr gemiddeld ouch op latere laeftied dement waere es lieëgopgeleide.
't Veurkómme
In Belsj allein zint d'r ruum 150.000 patiënte.
Aafhankelik van de laeftied kènt de aandoning vasgesjtèld waere biej:
- vanaaf 50 jaor: 2.3%
- vanaaf 65 jaor: 5% ernstige dementie, 15 % milde dementie
- vanaaf 80 jaor: 25% van de luuj.
In Nederlandj wirt op basis van bevolkingsóngerzeuk gesjat, dat d'r 179.000 patiënte mèt dementie zint, 52.700 mansluuj en 126.400 vrouwluuj, wovan ein deil thoes woont en ein deil in ein verpleegtehoes; dat wilt zègke 6,7 per 1.000 mansluuj en 15,7 per 1.000 vrouwluuj. 't Aantal persoane mèt dementie nump sjterk toe mèt de laeftied; tot waal 30-35% van de 85-plussersj. [2]
Oarzake van dementie
- Ziekte van Alzheimer: meis veurkómmend (65% van de luuj mèt dementie) vreuger (pre)seniele dementie geneump;
- Vasculaire dementie wirt veroarzaak door ein of meë hersjeinfarcte;
- Dementie mèt Lewy bodies en Parkinson-disease-dementia (PDD). Biej de ziekte van Parkinson waere "Lewy bodies", insjloetsels van eiwit-aafbraakpredukte, aangetróffe in de celle van de substantia nigra; biej dees tweë vorme van dementie waere ze ouch gevónje in de hersjesjors. Biej Lewy body dementie treujt dementie al in 't begin van 't ziekteproces op; van Parkinson-disease-dementia (PDD) 'sjpruk me es dementieversjiensele pas in 't verloup van de ziekte van Parkinson optraeje.
- Ziekte van Pick: Ein vorm van Frontotemporale dementie, veurnamelik biej jóngere (45-50 jaor) patiënte mèt aantasting van de frontale cortex en 'n heël sjnelle aaftakeling, mèt heël sjnel de doad tot gevolg.
- Chorea van Huntington
- Frontotemporale dementie: aantasting van de frontale en temporale gebeje in de hersjene, dèks gepaerd gaonde mèt óntremming in gedraag. Meis bekènde vorm is de Ziekte van Pick.
- Normal Pressure Hydrocephalus wobiej de hersjevóch-aanmaak en -aafveur oet aevewich zint geraak.
Anger oarzake van dementie zint: alcohol, syfilis, trauma capitis, eine tumor, encefalitis, Aids, enzoawiejer.
Dèks is 'n exacte diagnose pas nao de doad te sjtèlle. Biej de sectie op miensje die zint euverleje, terwiel ze aan dementie leje, wirt dèks 'n combinatie van oarzake gevónje, biejveurbeeld mengbeelde van vasculaire dementie en de ziekte van Alzheimer of Lewy Body Dementie mèt ziekte van Alzheimer of vasculaire dementie.
Van secundaire dementie wirt meistal gesjpraoke es d'r 'ne ómkeërbare achteroetgank van de versjtandelikke vermoges is door 'n behanjelbaar oarzaak, zoa-es ónsjus gebruuk van sjlaopmiddele of anger genaesmiddele; sjlech ingesjtèlde sókerziekte; te langzaam wirkende sjildklier; vitaminegebrek, biejveurbeeld tekort aan de vitamines B1; B6 of B12; blojing ónger 't sjedeldaak; oetdreuëging enzoavoorts.
Mèt pseudo-dementie' wirt meistal bedoeld dat 't verminderde versjtendelike functionere 't gevolg is van ein psychologisch of psychiatrisch prebleem, biejveurbeeld ein depressie.
Behanjeling
- Allereësj dene behanjelbare oarzake opgesjpaord of oetgesjlaote te waere.
- D'r is nog gein middel besjikbaar dat de ziekte van Alzheimer of Lewy Body Dementie kènt aafremme.
- De cholinesteraseremmers, zoa-es rivastigmine en galantamine zint aanvankelik geïntroduceerd óm 't cognitieve functionere biej de ziekte van Alzheimer te verbaetere. De verwardheid, desoriëntatie en hallucinaties van Lewy Body-dementie reagere good op behanjeling mèt dees middele. [3]
Hölp van lotgenote
Belsj
De Vlaamse Alzheimer Liga is pluralistisch en neet gebónje aan anger organisaties. Zie haet samewirkingsverbanje mèt anger zelfhölpgroepe en organisaties. Naeve 't óngersjteune van de oetwisseling van kènnis en ervaring mèt de ziekte van Alzheimer (middels femiliegroepe), deit de Liga ouch aan sensibilisatie. De Vlaamse Alzheimer Liga
Nederlandj
Alzheimer Nederlandj is de organisatie wo-in luuj mèt dementie, of zie die in hunne ómgaeving mèt dementie of de ziekte van Alzheimer te make kriege, zich vereinige.
Oetsjpraak deméntie of dementié?
Allewiel is d'r in medische en paramedische krink 'ne sjterke trend, 't woord oet te sjpraeke mèt de klemtoan op de lètste lèttergreep (net es wie afasié, geriatrié, etc.). Dees lètste weurd kómme oet 't Grieks, terwiel dementie van 't Latiense deméntia kump, mèt de klemtoan op de middelsjte lèttergreep. De offesjele oetsjpraak in 't Nederlands is dan ouch deméntie. [4]. Vergeliek ouch de aeveneins oet 't Latien kómmende weurd es relígie, prestátie, ambítie, etc.
Herkóms van ’t Limburgse woord verkiensje
’t Limburgse verkiensje is aafgeleid van ’t Middelnederlandse verkinden of verkindschen.
Gezègkde: Völ aw luuj gaon verkiensje es ze awwer waere.
Zuug ouch
- Ziekte van Alzheimer
- Vasculaire dementie
- Lewy Body-dementie
- Syndroom van Korsakov
- Ziekte van Pick
- Frontotemporale dementie
Noot
- ↑ *[1] "CBO richtlijn"; "DSMIV; Diagnostic and statistical Manual of Mental Disorders 4th edition, American Psychiatric Association,1994
- ↑ [2] RIVM
- ↑ CVZ-Themasite | geneesmiddelenbulletin<!
- ↑ http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/197/dementie_uitspraak/
