Lingua Tongana[1] (Tongane lea fakatonga) est lingua Austronesia rami Polynesiae in usu plerumque in Tonga, regno circa 104 000 cives habente,[2] ubi homines lingua pro lingua publica utuntur. Lingua est VSO lingua.
Linguae cognatae
Tongana est una ex multis linguis in ramo Polynesio linguarum Austronesiarum, cum Havaiana, Maoriana, Samoana, et Tahitiana, exempli gratia. Una cum Niueana, ea Tongicum constituit subgregem Polynesiae. Tongana, inusitate inter linguas Polynesias, accentum definitivum habet. Sicut omnes linguae Polynesiae, ea phonologicum Protopolynesiae systema accommodavit.
|
Polynesiae sonorum congruentiae
|
Phonema
|
Protopolynesia
|
Tongana
|
Niueana
|
Samoana
|
Rapanuiana
|
Tahitiana
|
Maoriana
|
Lingua Insularum Cook
|
Havaiana
|
Latina
|
/ŋ/
|
*taŋata
|
tangata
|
tangata
|
tagata
|
tangata
|
taʻata
|
tangata
|
tangata
|
kanaka
|
homo
|
/s/
|
*sina
|
hina
|
hina
|
sina
|
hina
|
hinahina
|
hina
|
ʻina
|
hina
|
canus
|
/h/
|
*kanahe
|
kanahe
|
kanahe
|
ʻanae
|
|
ʻanae
|
kanae
|
kanae
|
ʻanae
|
mugil
|
/ti/
|
*tiale
|
siale
|
tiale
|
tiale
|
tiare
|
tiare
|
tīare
|
tiare
|
kiele
|
gardenia
|
/k/
|
*waka
|
vaka
|
vaka
|
vaʻa
|
vaka
|
vaʻa
|
waka
|
vaka
|
waʻa
|
cymba
|
/f/
|
*fafine
|
fefine
|
fifine
|
fafine
|
vahine
|
vahine
|
wahine
|
vaʻine
|
wahine
|
mulier
|
/ʔ/
|
*matuqa[3]
|
matuʻa
|
matua
|
matua
|
matuʻa
|
metua
|
matua
|
metua, matua
|
makua
|
parens
|
/r/
|
*rua
|
ua
|
ua
|
lua
|
rua
|
rua[4]
|
rua
|
rua
|
lua
|
duo
|
/l/
|
*tolu
|
tolu
|
tolu
|
tolu
|
toru
|
toru
|
toru
|
toru
|
kolu
|
tres
|
Abecedarium Tonganum
Tongana in subgenere scripturae Latinae inscribitur. Ordo litterarum in alphabeto vetere, a missionariis excogitato, mutatus est: vocales ad caput indicis ponuntur, et consonantes tum ordine Romano sequuntur. Sic manet in lingua publica per arbitrium concilii regis de orthographia linguae Tonganae anno 1943 edictum; grammatica autem et dictionarium Churchwardianum usitatum ordinem Europaeum anteposuit, qui ex eo tempore semper in usu est:
Alphabetum Tonganum
Littera
|
a
|
e
|
f
|
h
|
i
|
k
|
l
|
m
|
n
|
ng
|
o
|
p
|
s
|
t
|
u
|
v
|
ʻ (fakauʻa)
|
Enuntiatio
|
/a/
|
/e/
|
/f/
|
/h/
|
/i/
|
/k/
|
/l/
|
/m/
|
/n/
|
/ŋ/[5]
|
/o/
|
/p/[6]
|
/s/[7]
|
/t/
|
/u/
|
/v/
|
/ʔ/[8]
|
Ratio
0–9
0
|
noa
|
1
|
taha
|
2
|
ua
|
3
|
tolu
|
4
|
fā
|
5
|
nima
|
6
|
ono
|
7
|
fitu
|
8
|
valu
|
9
|
hiva
|
Pro "simplicibus" multiplices numeri decem duos digitos habentibus, numeri modo pleno et "modo telephonico" aeque in usu commune sunt, cum, pro aliis numeris duos digitos habentibus, numeri "modo telephonico" paene semper in usu sunt:
10–90 decies
#
|
modus plenus
|
modus telephonicus
|
10
|
hongofulu
|
taha-noa
|
20
|
ungofulu/uofulu
|
ua-noa
|
30
|
tolungofulu
|
tolu-noa
|
. . .
|
|
11–99
#
|
modus plenus
|
modus telephonicus
|
11
|
hongofulu ma taha
|
taha-taha
|
24
|
ungofulu ma fā
|
ua-fā
|
. . .
|
|
praeter
#
|
Tongana
|
22
|
uo-ua
|
55
|
nime-nima
|
99
|
hive-hiva
|
|
100–999 simplices
#
|
Tongana
|
100
|
teau
|
101
|
teau taha
|
110
|
teau hongofulu
|
120
|
teau-ua-noa
|
200
|
uongeau
|
300
|
tolungeau
|
. . .
|
|
100–999 multiplices
#
|
Tongana
|
111
|
taha-taha-taha
|
222
|
uo-uo-ua
|
482
|
fā-valu-ua
|
. . .
|
|
1000–
#
|
Tongana
|
1000
|
taha-afe
|
2000
|
ua-afe
|
. . .
|
10000
|
mano
|
100000
|
kilu
|
1000000
|
miliona
|
. . .
|
|