Esti artículu trata sobre la divinidá de la mitoloxía greco-romana. Pa ver el lepidópteru, Parnassius apollo.
Apolo (en griegu: Ἀπόλλων, transl.Apóllōn, o Ἀπέλλων, transl. Apellōn) foi una de les divinidaes principales de la mitoloxíagreco-romana, unu de los dioses olímpicos. Yera fíu de Zeus y Leto, y hermanu mellizu d'Artemisa, tenía munchos atributos y funciones, y posiblemente dempués de Zeus foi'l dios más influyente y veneráu de tolos de l'Antigüedá clásica.
Yera descritu como'l dios de la divina distancia, qu'amenaciaba o protexía dende lo alto de los cielos, siendo identificáu cola lluz de la verdá, tal ye como lo representaba col sol. Yera tarrecíu polos otros dioses y solamente el so padre y la so madre podíen contenelo. Yera'l dios de la muerte súbita, de les plagues y enfermedaes, pero tamién el dios del sanamientu y de la proteición contra les fuercies malines. Amás, yera'l dios de la guapura, de la perfeición, de la harmonía, del equilibriu y de la razón, l'aniciador de los mozos nel mundu de los adultos, taba conectáu a la naturaleza, a les yerbes y a los fataos, y yera proteutor de los pastores, marineros y arquerus.
Los oríxenes del so mitu son escuros, pero nel tiempu de Homero yá yera de gran importancia, siendo unu de los más citaos na Ilíada.
Faía a los homes conscientes de los sos pecaos y yera l'axente del so purificación; presidía les lleis de la relixón y les constituciones de les ciudaes.
Yera símbolu d'inspiración profética y artístico, siendo'l patronu del más famosu oráculu de l'Antigüedá, el oráculu de Delfos, y líder de les muses. Como xefe de les Muses (Apolo Musageta) y direutor del so coru actuaba como dios patrón de la música y la poesía. El so llira convertir nun atributu común de Apolo. Los himnos cantaos nel so honor recibíen el nome de peanes (Peán yera'l so nietu, fíu d'Asclepio).
Anque tuvo munchos amores, tamién foi infeliz nesi terrén, pero tuvo dellos fíos. Foi representáu innumberables vegaes dende l'Antigüedá, xeneralmente como un home nuevu, desnudu y ensin barba, na plenitú de la so puxanza, dacuando con un mantu, un arcu y un carcaj de fleches, o una llira, creada pa él por Hermes, y con dalgunos de los sos animales simbólicos como la culiebra, el cuervu o'l grifu.[2]
Apolo, Muséu del Vaticanu.
Apolo foi identificáu sincréticamente con un gran númberu de divinidaes mayores y menores nos sos distintos llugares de cultu, y sobrevivió secretamente a lo llargo del florecimientu del cristianismu. Sicasí, na Edá Media Apolo foi identificáu polos cristianos munches vegaes col Demoniu, acomuñáu col poder profano, como ye sabíu'l cultu a otros dioses na dómina cristiana yera sinónimu de cumplir una condena na foguera.
El so mitu emplegóse mientres sieglos por filósofos, artistes y otros intelectuales pa la interpretación ya ilustración d'una variedá d'aspeutos de la vida humana, de la sociedá y de fenómenos de la naturaleza, y la so imaxe sigue presente d'una gran variedá de formes nos nuesos díes.[2][3][4][5][6] Inclusive'l so cultu, dempués d'un olvidu de sieglos, foi resucitáu apocayá por corrientes del neohelenismu, en Grecia y otres rexones.[7]
Na dómina helenística, especialmente mientres el sieglu III e.C., pasó como Apollo Helios a ser identificáu polos griegos con Helios, dios del sol, y de forma asemeyada la so hermana oldear con Selene, diosa de la lluna.[Nota 1]
Foi llamáu polos griegos «Apollon» o «Apellon», polos romanos «Apollo» y polos etruscos «Apulu» o «Aplu». L'orixe del nome de Apolo ye inciertu. Los autores antiguos recoyeron dellos exemplos d'etimoloxía popular. Asina, Platón rellaciona'l nome nel so Crátilo con ἀπόλυσις, 'redimir', con ἀπόλουσις, 'purificación', con ἁπλοῦν, 'simple',[8] en particular en referencia a la forma tesalia del nome, Ἄπλουν, y finalmente con Ἀει-βάλλων, 'el que siempres dispara'. Hesiquio rellaciona'l nome «Apolo» col dóricu απελλα apella, que significa 'asamblea', polo que Apolo sería'l dios de la vida política, y tamién da la esplicación σηκος, 'fatáu', y nesi casu Apolo sería'l dios de los fataos y menaes.
Apolo, Muséu de Berlín
Para Plotino, el so nome significa la negación de la pluralidá: "non munchos", y amestó que pa los pitagóricos significaba l'Unu. Plutarcu siguiendo esta llinia afirmaba que los pitagóricos acomuñaben nomes divinos a los númberos, y que la mónada yera identificada con Apolo.[9] Burkert suxurió que deriva de "santa convocación", que Nagy considera creíble, basáu no que tamién declaró Hesiquio d'Alexandría, pero esta etimoloxía foi refugada por Frisk, Chantraine y Dietrich, que consideren que l'orixe del nome a cencielles desconocíu. Bernal presenta la hipótesis de que deriva de Horus, dios del cielu exipciu, al traviés d'adaptaciones fonétiques entemedios en Fenicia. Heródoto dicía que Apolo y Horus yeren el mesmu dios.[10][11]
Tamién ye posible[12] que apellai derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con Apaliuna, un dios anatolio que'l so nome posiblemente signifique 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι apollymi, 'destruyir'.[13]
Amás, suxurióse[14][15] que Apolo vien de la divinidá hurrita y hitita Aplu, que yera llargamente invocada mientres los años de plaga. Aplu, suxúrese, procede del acadiuAplu Enlil, que significa 'el fíu d'Enlil', un títulu que s'aplicaba al dios Nergal, que taba rellacionáu con Shamash, el dios babilónicu del sol.
Paez que tanto'l Apolo griegu como'l etruscu llegaron al mar Exéu mientres la Edá del Fierro (ente c. 1100 y 800 e.C.) dende Anatolia. Homero presentar nel bandu troyanu, contra'l aqueo, na Guerra de Troya. Nel Bronce Antiguo (de 1700 a 1200 e.C.) el Aplu hitita y hurrita,[Nota 2] como'l Apolo homéricu, yera un dios de les plagues y paecíase al dios mure Apolo Esmínteo. Hai equí una situación apotropaica, na qu'un dios que orixinalmente traía la plaga yera invocáu p'acabar con ella, entemeciéndose col tiempu por fusión col dios sanador micénicuPeán (PA-JA-WO en llinial B), que na Ilíada de Homero yera una deidá independiente, el sanador de les firíes d'Ares y Hades,[17] N'otros autores la pallabra pasó a ser un pixín epítetu de Apolo nesta faceta de dios del sanamientu.
Homero ilustró tanto a Peán dios como al cantar col aspeutu d'agradecimientu apotropaico o trunfu,[18] y Hesíodo tamién dixebró dambes coses.[19] Na poesía posterior Peán ye invocáu independientemente como dios del sanamientu. Ye igualmente difícil dixebrar a Peán nel sentíu de 'sanador' de Peán nel sentíu de 'cantar'.
Tales cantares yeren orixinalmente dirixíes a Apolo y darréu a otros dioses (como Dioniso, Helios y Asclepio) rellacionaos con él. Sobre'l sieglu IV e.C. el peán convertir nuna simple fórmula de adulación, que'l so oxetu yera implorar proteición contra la enfermedá y la desgracia o bien dar les gracies en llogrando dicha proteición. D'esta forma Apolo aportó a reconocíu como dios de la música. El so papel como asesín de Pitón llevó a la so asociación cola batalla y la victoria, d'onde procede'l costume romana de que los exércitos cantaren un peán cuando colaben y antes d'entrar en batalla, cuando una flota abandonaba'l puertu y tamién en llogrando una victoria.
Los venceyos de Apolo colos oráculos paecen tamién tar rellacionaos col deséu de saber el desenllaz d'una enfermedá. Ye'l dios de la música y la llira. El sanamientu pertenez al so reinu: yera'l padre d'Asclepio, el dios de la medicina. Les Muses yeren parte del so séquitu, de forma que la música, la hestoria, la poesía y la danza pertenecíen-y.
Inusual ente les deidaes olímpiques, Apolo tuvo dos llugares de cultu con influyencia xeneralizada: Delos y Delfos. Los cultos del Apolo Cintio y del Apolo Pitio yeren tan distintos que podíen tener santuarios na mesma llocalidá.[12] que apellai derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con Apaliuna, un dios anatolio que'l so nome posiblemente significa 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι apollymi, 'destruyir'.[13] Nomes teofóricos tales como «Apolodoro» o «Apolonio» y ciudaes llamaes Apolonia apaecen per tol mundu griegu. El cultu a Apolo yá taba totalmente asitiáu cuando empezaron les fontes escrites, sobre 650 e.C.
Maqueta del Santuariu de Delfos, nel Muséu Arqueolóxicu de Delfos, Grecia
Apolo tenía'l so oráculu más popular en Delfos, que la so construcción yera una auténtica acrópolis protexida por muralla, con fontes, un teatru y grandes recámares individuales estremaes per ciudaes de procedencia, onde los consultantes dexaben les sos ufriendes (mayormente llabraos n'oru, bronce, y piedres precioses). Esti templu recibía miles de consultantes de toes partes de Grecia y del mundu Mediterraneu, siendo Alexandru Magnu unu de los visitantes más pernomaos. Equí la pitonisa agoró-y que «conquistaría'l mundu». Esti oráculu tenía la peculiaridá de nun fallar coles predicciones.
Tamién otros notables templos en Escamplaes y Bránquidas. El so altar oracular en Abas (Fócida), d'onde procede l'epítetu toponímicu Abeo (Ἀβαῖος: Abaios), foi tan importante como pa ser consultáu por Creso.[20]
En Dídima, un oráculu na mariña d'Anatolia, al suroeste de Sardes (Lidia), nel que los sacerdotes del llinaxe de los bránquidas recibíen la so inspiración bebiendo d'un manantial curatible allugáu nel templu.
En Hierápolis Bambyce (Asia Menor), según el tratáu De Dea Syria, el santuariu de la diosa siria contenía una imaxe de Apolo con túnica y barba. Les adivinación facer a partir de los movimientos bonales d'esta imaxe.[21]
En Delos había un oráculu de Apolo Delio mientres el branu. El hieron ('santuariu') de Apolo axacente al Llagu Sagráu foi'l llugar onde se cree que nació'l dios.
En Corinto, l'oráculu venía de la ciudá de Tenea, de prisioneros supuestamente prindaos na Guerra de Troya.
En Basa, cerca de Figalia (Peloponeso), alzóse un templu de Apolo obra del arquiteutu Ictino.
N'Abas (Fócida).
Nel templu de Apolo en Delfos, la Pitia enllenar del pneuma (πνευµα) de Apolo, que se dicía que venía d'un manantial dientro del ádyton.Templu de Apolo nes faldes del monte Parnasu, cerca de Delfos (Grecia).
En Patara (Licia) había un oráculu de Apolo pel iviernu, del que se dicía que foi'l llugar al que'l dios foi dende Delos. Como en Delfos l'oráculu de Patara yera una muyer.
En Escamplaes, na mariña oeste d'Asia Menor, al igual qu'en Delfos una fonte sagrada daba un pneuma del que bebíen los sacerdotes.
Templu de Apolo (Pompeya)En Tebas, el templu más antiguu, sieglu IX e.C. probablemente dedicáu a Apolo Ismenio. Paez que foi un edificiu curvilliniu. A principios del sieglu VII e.C. construyóse un templu dóricu del que solo se recuperaron pequeñes partes.[22] Ellí celebrábense les fiestes Dafneforias cada nueve años n'honor de Apolo Ismenio (o Galaxio). Los participantes llevaben cañes de lloréu (dafnai), y a la cabeza de la procesión, caminaba un mozu (escoyíu sacerdote de Apolo), al que se llamaba "dafnéforo".[23]
En Roma había un templu de Apolo dedicáu a Apolo Medicus, probablemente xunto al templu de la diosa de la guerra Belona.
Templu de Apolo Actio del sieglu V e.C., nel puexu d'Actium, na mariña d'Acarnania.
Los principales festivales celebraos n'honor de Apolo yeren les Boedromias, Carneas, Carpias, Dafneforias, Delias, Jacintias, Metageitnias, Pianepsias, Pitias y Targelias.
Los atributos más comunes de Apolo yeren l'arcu y la flecha. Ente los sos atributos tamién s'incluyíen la cítara (una versión avanzada de la llira), el plectro y la espada. Otru emblema común yera'l trébedes sacrificial, representativu de los sos poderes proféticos. El lloréu usar en sacrificios espiatorios y tamién pa ellaborar la corona de la victoria nos Xuegos Píticos, que se celebraben nel so honor cada cuatro años en Delfos. La palmera tamién-y taba consagrada porque naciera so una d'elles en Delos. Ente los animales que-y taben consagraos, incluyíense los llobos, los delfines y los corzos, el cisne cantor y les billorios (simbolizando la música), ferres, la corneja gris, cuervos y culiebres (n'alusión a les sos funciones como dios de la profecía), los mures y los grifos, míticos híbridus d'águila y lleón d'orixe oriental.
Apolo Citaredo ('Apolo con cítara'), Museos Capitolinos (Roma).
Como dios de la colonización, Apolo aconseyaba sobre les colonies, especialmente mientres la dómina de mayor apoxéu, de 750 a 550 e.C. Según la tradición griega, ayudó a los colonos cretenses o arcadios a fundar la ciudá de Troya. Sicasí, esta hestoria podría reflexar una influyencia cultural que tuviera la direición contraria: testos cuneiformeshitites menten un dios d'Asia Menor llamáu Appaliunas o Apalunas en rellación cola ciudá de Wilusa mentada n'inscripciones hitites, qu'anguaño se suel considerar idéntica a la griega Ilión pola mayoría d'investigadores. Nesta interpretación, el títulu Lykegenes puede lleese a cencielles como 'nacíu en Licia', lo que efeutivamente corta'l supuestu venceyu del dios colos llobos (posiblemente una etimoloxía popular).
Nel contestu lliterariu Apolo representa l'harmonía, l'orde y la razón, carauterístiques qu'oldeaben coles de Dioniso, dios del vinu, que representaba l'éxtasis y el desorde. El contraste ente los papeles d'estos dioses queda reflexáu nos axetivos apolíneo y dionisíaco. Sicasí, los griegos pensaben nos dos cualidaes como complementaries: los dos dioses son hermanos, y cuando Apolo nel iviernu colar a la Hiperbórea dexaba l'oráculu de Delfos a Dioniso. Esti contraste paez ser amosáu nos llaos del xarrón Borghese.
Apolo ye rellacionáu de cutiu col xustu mediu, siendo este l'ideal griegu de moderación y una virtú opuesta a la gula.
Apolo (el «Adonis» de Centocelle), copia romana del orixinal griegu (Muséu Ashmolean).Apolo con un halo radiante nun mosaicu de suelu romanu, El Djem, Túnez, finales del sieglu II.
Nel arte Apolo ye representáu como un home nuevu, imberbe y guapu, de cutiu con una cítara (como Apolo Citaredo) o un arcu na mano, o reclinado sobre un árbol (los tipos Apolo Liciu y Apolo Sauróctono). L'Apolo de Belvedere ye una escultura en mármol que foi redescubierta a finales del sieglu XV y que dende'l Renacimientu hasta'l XIX hai epitomado los ideales de l'antigüedá clásica pa los europeos. Trátase d'una copia helenística o romana d'un orixinal en bronce del escultor griegu Leocares fecha ente 350 y 325 e.C.
La estatua a tamañu natural llamada «Adonis», topada en 1780 nel xacimientu d'una villa suburbana cerca de la Via Labicana nel suburbiu romanu de Centocelle, anguaño nel Muséu Ashmolean (Oxford), ye identificáu como un Apolo polos investigadores modernos. Probablemente nunca tuvo destinada al cultu, siendo un pastiche de dellos modelos del sieglu IV e.C. y siguientes destináu a complacer a un entendíu romanu del sieglu II y a exhibila na so villa.
Nel mosaicu de suelu romanu de finales del sieglu II d'El Djem (la romana Tisdro) puede identificáse-y como Apolo Helios pol so halo radiante, anque entós inclusive la divina desnudez d'un dios despintar so la so túnica, señal de crecientes convenciones de modestia nel Imperiu tardíu. Otru mosaicu de Apolo con halo, de Hadrumento, ta nel muséu de Sousse.[24] Les convenciones d'esta representación —cabeza delladiada, llabios llevemente abiertos, grandes güeyos, corte de pelo en rizos cayendo sobre'l pescuezu— desenvolver nel sieglu III e.C. pa representar a Alexandru Magnu.[25] Dalgún tiempu dempués de la realización d'esti mosaicu, les primeres representaciones de Cristu seríen imberbes y con halos.
Na ciudá cretense de Dreros, foi topada una estauína de Apolo[26][27][28][29] realizada nel estilu orientalizante ceo de finales del sieglu VIII e.C.[29] (o bien escontra 650 e.C.),[26] usando la téunica del sphyrelaton, esto ye, esmartellando llámines de bronce sobre un nucleu de madera que-yos daba forma.[26][27][28] Tien 80 cm y tien unos pectorales bien marcaos.[29] Anguaño atópase nel Muséu Arqueolóxicu de Heraclión.[28]
Apolo Liciu, copia romana antigua d'un orixinal griegu del sieglu IV e.C. (Muséu del Louvre)
Galería de Apolo nel Louvre, obra del pintor y decorador Charles Le Brun. Siguió decorándola Delacroix y foi terminada nel Segundu Imperiu.
Salón del tronu o salón de Apolo nel castiellu de Versalles. Taba destináu a la receición d'embaxadores y dábense tamién espectáculos de danza y música.
Xardinos de Versalles. Equí atópense bastantes representaciones del dios solar:
Estanque de Apolo, asitiáu cerca de la Gran Canal. Nel mediu atopa una monumental estatua de Apolo, obra de Jean-Baptiste Tuby. El dios surde de l'agua conduciendo un carru tiráu por dos caballos.
Nel bosquecillo de los baños de Apolo, obra del sieglu XVIII, vese representáu'l dios solar, n'actitú de cansanciu y arrodiáu de ninfes.
Esisten numberoses obres d'arte n'honor a Apolo en tol mundu, tantu escultures antigües como modernes, amás de pintures de l'Antigüedá (topaes n'interiores de viviendes de Pompeya), y les realizaes a partir de la era del Renacimientu (Maarten Van Heemskerck y otros).
Les primeres referencies lliteraries a Apolo atópase en Homero, na mesma fundación de la lliteratura griega. Apolo ye citáu na Odisea y ye unu de los dioses protagonistes de la Ilíada. Como rescampla, a pesar de la incertidume sobre l'orixe del mitu y de l'ausencia de documentación anterior, nel sieglu VIII e.C. yá taba consolidáu. Na dómina de la formación de los himnos homéricos el dios yá apaecía tan cargáu d'atributos que'l poeta consideraba difícil escoyer por ónde empezar el so aponderamientu.[30]
¿Cómo te tengo de cantar, celebráu como yes por toa clase d'himnos?
Cuando Hera afayó que Leto taba embarazada y que Zeus yera'l padre, prohibió que diera a lluz en tierra firme, o'l continente, o cualquier islla del mar. Nel so analayar, Leto atopó l'acabante crear islla flotante de Delos, que nun yera'l continente nin una islla real, y dio a lluz ellí. La islla taba arrodiada de cisnes. Dempués, Zeus aseguró Delos al fondu del océanu. Más tarde esta islla foi consagrada a Apolo.
Tamién s'afirma que Hera secuestró a Ilitía, la diosa de los partos, pa evitar que Leto diera a lluz. Los demás dioses engañaron a Hera por que la dexara dir ufiertándo-y un collar d'ámbare d'ocho metros de llargu. Los mitógrafos coinciden en que primero nació Artemisa y esta ayudó a nacer a Apolo, o qu'Artemisa nació un día primero que Apolo, na islla d'Ortigia, y qu'ayudó a Leto a cruciar el mar hasta Delos a otru día pa dar a lluz a Apolo. Apolo nació'l 7º día (ἡβδομαγενης) de Targelión, según la tradición delia o nel mes de Bisio según la tradición délfica. Los díes 7º y 20º, llunes nueva y llena, tuvieron dende entós consagraos a él.
Cuatro díes dempués de la so nacencia, Apolo mató al dragón ctónico Pitón, que vivía en Delfos xunto a la fonte de Castalia. Esta fonte yera la qu'emitía los vapores causantes de que l'oráculu de Delfos fixera les sos profecíes. Hera unvió a la culiebra pa escorrer y matar a Leto per tol mundu. Pa protexer a la so madre, Apolo clamió a Hefesto un arcu y flecha. En recibiéndolos, Apolo arrequexó a Pitón na cueva sagrada de Delfos.[31] Apolo mató a Pitón pero foi castigáu por ello, yá que Pitón yera un fíu de Gea.
Hera unvió entós al xigante Ticio a matar a Leto. Esta vegada Apolo foi ayudáu pola so hermana Artemisa na proteición de la so madre. Mientres la batalla Zeus venció finalmente la so ayuda y refundió a Ticio al Tártaru. Ellí foi suxetáu al suelu de roca, cubriendo nueve acres, y una pareya d'utres comíen-y el fégadu diariamente.
Cuando Zeus ablayó al fíu de Apolo, Asclepio, con un rayu por resucitar a Hipólito d'ente los muertos (transgrediendo asina a Temis al robar súbditos de Hades), Apolo mató en vengación a los Cíclopes, que crearen el rayu de Zeus. Apolo tenía de ser desterráu al Tártaru pa siempres, pero foi nel so llugar condergáu a un añu de trabayu forzáu como castigu, gracies a la intercesión de la so madre, Leto. Mientres esti tiempu trabayó como pregueru pal rei Admeto de Feres en Tesalia. Admeto trató bien a Apolo polo qu'a cambéu esti concediólu grandes beneficios.
Apolo ayudó a Admeto a ganar a Alcestis, la fía del rei Pelias y más tarde convenció a les Moiras por que dexaren a Admeto vivir más tiempu del que-y correspondía si dalgún otru ocupaba'l so llugar. Pero cuando llegó la hora de la so muerte, los sos padres, qu'él asumiera que taríen dispuestos a morrer gustosamente nel so llugar, refugaron cooperar. Sicasí, Alcestis tomó'l so llugar, pero Heracles consiguió «persuadir» a Tánatos, el dios de la muerte, por que la devolviera al mundu de los vivos.
Ofendiendo a Zeus, foi unviáu a construyir xunto con Poseidón les muralles de Troya pal rei Laomedonte pero, según delles fontes, esti negar a pagar a los dioses el salariu axustáu (trenta Dracmes troyanes). En respuesta, Apolo unvió una peste y Poseidón un maremotu con un golpe del so tridente.
Apolo disparó fleches infestaes cola peste nel campamentu griegu mientres la Guerra de Troya en respuesta al insultu d'Agamenón a Crises, unu de los sos sacerdotes que la so fía Criseida fuera secuestrada. Apolo esixó la so lliberación, y los aqueos terminaron per vencer, provocando indireutamente la roxura d'Aquiles, que ye la tema de la Ilíada.
Cuando Diomedes mancó a Eneas Apolo rescató-y. Primero Afrodita, la so proteutora madre, intentó rescatar a Eneas pero Diomedes mancar tamién. Entós Eneas foi envolubráu per una nube creada por Apolo, quien lu llevó a Pérgamo, un llugar sagráu de Troya.
Apolo ayudó a Paris a matar a Aquiles emponiendo la flecha d'arcu hasta'l talón d'este. Una interpretación d'esti motivu ye que foi en vengación pol sacrilexu d'Aquiles al matar a Troilo, fíu de Apolo con Hécuba, nel mesmu altar del templu a él dedicáu.
Níobe, una reina de Tebas y esposa d'Anfión, presumió de la so superioridá sobre Leto porque tuviera catorce hijos (los Nióbidas), siete varones y siete muyeres, mientres Leto tuviera solu dos. Apolo mató a los sos fíos mientres estos practicaben atletismu, a pesar de les sos súpliques, y Artemisa a les sos fíes. Apolo y Artemisa usaron fleches envelenaes pa matalos, anque según delles versiones del mitu dalgunos de los Nióbidas fueron perdonaos (de normal Cloris). Anfión, al ver a los sos fíos muertos, suicidóse o foi asesináu por Apolo en xurando vengación. Una afarada Níobe fuxó al monte Sípilo n'Asia Menor y convirtióse en piedra mientres lloraba. Les sos llárimes formaron el ríu Aqueloo. Zeus convirtiera a tolos habitantes de Tebas en piedra, polo que naide soterró a los Nióbidas hasta'l novenu día tres la so muerte, cuando los mesmos dioses diéron-yos sepultura.
Trés de los nueve muses inspiradores (fíes de Zeus), tuvieron romances con Apolo. Elles son: Calíope (musa de la poesía), Terpsícore (danza), y Urania (astronomía). Otres aventures atribuyíes a Apolo son un desarrollu tardíu na mitoloxía griega.[32] Los sos vívidas carauterístiques anecdótiques fixeron a delles d'elles favorites de los pintores dende la Renacencia, polo que destaquen más prominentemente na imaxinación moderna.
Dafne escorrida por Apolo y Apolo escorriendo a Dafne (Muséu del Louvre).
Pa esplicar la rellación de Apolo con Dafne, l'árbol de lloréu que les sos fueyes usaben la so sacerdoteses en Delfos, foi recoyida por Libanio, un profesor y rétor del sieglu IV,[33] que Apolo escorrió a una ninfa que lo refalgara: Dafne, fía de Peneo. Nel rellatu d'Ovidio pal públicu romanu, Apolo Febo burllar de Cupidu por xugar con una arma propia d'homes, lo que fai qu'esti-y manque con una flecha dorada; simultáneamente, sicasí, disparára-y una flecha de plomu a Dafne, faciendo qu'esta sintiera repulsión escontra Apolo. Tres una fogosa persecución, Dafne rezó a la Madre Tierra —o alternativamente al so padre, un dios ríu— pidiendo ayuda, y esta tresformó-y nun árbol de lloréu, consagráu a Apolo.
Ronda de Apolo y les nueve muses inspiradoresApolo tuvo una aventura con una princesa mortal llamada Leucótoe, fía d'Órcamo y hermana de Clitia. Leucótoe amó a Apolo, quien s'amarutara como la so madre pa llograr aportar a los sos aposentos. Clitia, celosa de la so hermana porque quería a Apolo pa sigo, cuntó a Órcamo la verdá, traicionando les ficies y l'enfotu de la so hermana. Enfurecido, Órcamo ordenó que Leucótoe fuera soterrada viva. Apolo negar a perdonar a Clitia por traicionar a la so amada, y ésta, aflixida, amostalgóse y amodo morrió. Apolo tresformar nuna planta d'inciensu, o bien nun heliotropo o xirasol, que sigue al sol acaldía.
Marpesa foi secuestrada por Ides pero tamién foi amada por Apolo. Zeus fíxo-y escoyer ente dambos, y Marpesa escoyó a Ides razonando que Apolo, siendo inmortal, terminaría cansándose d'ella cuando avieyara.
Castalia yera una ninfa a quien Apolo amaba. Castalia fuxó d'él y se zambulló na fonte qu'había en Delfos al pie del monte Parnasu, que dende entós se llama fonte de Castalia. L'agua d'esta fonte yera sagrada: usar pa llimpiar los templos de Delfos y tamién inspiraba a los poetes.
Apolo tuvo con Cirene un fíu llamáu Aristeo, que se convirtió nel dios patrón del ganáu, los árboles frutales, la caza, l'agricultura y l'apicultura. Tamién foi un héroe de la cultura qu'enseñó a la humanidá les téuniques de la ganadería llechera y l'usu de redes y trampes na caza, según el cultivu de les olivares.
Con Hécuba, la esposa del rei Príamo de Troya, Apolo tuvo un fíu llamáu Troilo. Un oráculu profetizó que Troya nun sería ganada siempres que Troilo llegara a cumplir los venti años de vida. Cayó nuna emboscada y foi asesináu por Aquiles.
Apolo tamién se namoró de Casandra, fía de Hécuba y Príamo, y hermanasca de Troilo. Apolo prometió a Casandra el don de la profecía pa llograr seducila, pero ella refugólu dempués. Enfurecido, Apolo concedió-y el don de conocer les traxedies futures xunto cola maldición de que naide-y creyera enxamás.
Coronis, fía de Flegias, rei de los lapitas, foi otra de les amantes de Apolo. Embarazada d'Asclepio, Coronis namorar d'Isquis, fíu d'Élato. Un cuervu informó a Apolo d'esta aventura. De primeres nun lo creyó y volvió negros a tolos cuervos (qu'antes yeren blancos) como castigu por sopelexar mentires. Cuando afayó la verdá unvió a la so hermana, Artemisa, a matar a Coronis (n'otres versiones, el mesmu Apolo matara a Coronis). Como resultáu tamién fixo sagraos a los cuervos y dio-yos la xera d'anunciar muertes importantes. Apolo rescató al ñácaru de la pira funeraria de Coronis y dar al centauru Quirón por que lo criara. Flegias se enfureció tres la muerte de la so fía y amburó el templu de Apolo en Delfos, polo que Apolo matólu.
Na obra d'EurípidesIon, Apolo niciaba a Ion con Creúsa, esposa de Xutu. Creúsa abandonó a Ion nel monte, pero Apolo pidió a Hermes que salvara al neñu y llevar al oráculu de Delfos, onde foi criáu por una sacerdotesa.
Otru de los sos romances foi con Acanta, l'espíritu del árbol d'acanto. Tres la so muerte, foi tresformada por Apolo nuna yerba amigo del sol.
Apolo, Xacintuy Cipariso. Alexander Andrejewitsch Iwanow. 1834.
Apolo, eternu kuros imberbe, foi'l dios griegu que tuvo les rellaciones homosexuales más prominentes. Esto podía esperase del que yera dios de la palestra, el llugar onde los mozos axuntar pa prauticar atletismu, siempres desnudos. Dalgunos de los mozos amigos de Apolo sufrieron tráxiques muertes resultantes d'accidentes.
Xacintu foi unu de los sos amantes masculinos. Xacintu yera un príncipe espartanu formosu y atléticu. Mientres dambos practicaben el llanzamientu de discu, un discu llanzáu por Apolo foi esviáu de la so trayeutoria pol celosu Céfiro y cutió a Xacintu na cabeza, matándo-y al intre. Cuando'l mozu morrió, dizse que Apolo sintió tanto enfadu y dolor que convirtió a Céfiro en vientu por que nunca volviera tocar nin falar a naide. Del sangre de Xacintu, Apolo creó la flor llamada como él en tributu a la so muerte, y les sos llárimes enllordiaron los pétalos de la flor con marques en forma de άίάί, que significa '¡ai, ai!', como símbolu del eternu llamentu. El Festival de Xacintu (Jacintias) yera una celebración tradicional en Esparta.
Otru amante masculín foi Cipariso, un descendiente de Heracles. Apolo regaló-y un formosu venáu adomáu como compañeru, pero Cipariso matar por fuercia con un pilum cuando esti xacía dormíu ente la maleza. Cipariso pidió entós a Apolo que fixera que les sos llárimes rodaren eternamente. Apolo aportó al pidimientu tresformándo-y nun ciprés, del que se diz que ye un árbol representativu de la murnia porque la so cazumbre forma gotitas qu'asemeyen llárimes nel tueru.
Hermes nació nel monte Cilene en Arcadia. Esta hestoria cuntar nel himnu homéricu a Hermes. La so madre, Maia, había quedáu embarazada d'una aventura amorosa con Zeus. Maia envolubró al infante en mantes pero Hermes escapó cuando ella dormía. Hermes corrió a Tesalia, onde Apolo taba llendando'l so ganáu. L'infante Hermes robó delles de les sos vaques y llevar a una cueva nos montes cercanos a Pilos, borrando les sos buelgues. Na cueva atopó una tortúa, matar y baleró el cascu sacando les coraes. Usó los intestinos d'una de les vaques y el cascu de la tortúa pa faer la primera llira. Apolo quexar a Maia de que'l so fíu robara'l so ganáu, pero Hermes yá volviera a los cobertores nes qu'ella-y había dexáu, polo que Maia refugó creer les afirmaciones de Apolo. Zeus intervieno y afirmando ver los fechos, secundó a Apolo. Entós Hermes empezó a tocar música na llira qu'inventara. Apolo, un dios de la música, namorar del preséu y ufiertó dexar l'intercambiu del ganáu pola llira. Asina, Apolo convertir nun maestru de la llira.
Apolo dio a Orestes, al traviés del oráculu de Delfos, la orde de matar a la so madre, Clitemnestra, y al amigu d'esta, Egisto. Orestes foi fiero castigáu por esti crime poles Erinias, quien lu escorrieron incansablemente hasta face-y pidir la intercesión de Atenea, quien decretó que fuera xulgáu por un xuráu de los sos iguales, con Apolo como defensor.
Na Odisea, Odiseo y el restu de la tripulación sobreviviente desembarcaron nuna islla consagrada a Helios, el dios sol, que guardaba nella ganáu sagráu. Anque Odiseo alvirtió-yos por que nun lo fixeren (como Tiresias y Circe habíen-y dichu), los sos homes mataron y comieron parte del ganáu, polo qu'Helios fizo que Zeus destruyera'l barcu y a tolos sos tripulantes salvu a Odiseo.
Apolo mató a los Alóadas cuando estos intentaben asaltar l'Olimpu.
Tamién se dicía que Apolo acaballaba de llombu d'un cisne al país de los Hiperbóreos mientres los meses d'iviernu, cisne que tamién-y emprestaba al so amáu Xacintu por que lo montara.
Nuna ocasión Pan tuvo la audacia de comparar la so música cola de Apolo, y de retar a este, el dios de la cítara, a una prueba d'habilidá. Tmolo, el dios monte, foi escoyíu árbitru. Pan sopló les sos flautes, y cola so rústica melodía dio gran prestu a él mesmu y al so fervosu siguidor, Midas, que taba presente. Entós Apolo pulsió les cuerdes de la so llira. Tmolo darréu declaró vencedor a Apolo, y toos salvu Midas tuvieron d'alcuerdu. Esti disintió, y cuestionó la xusticia del fallu. Apolo nun quixo volver sufrir tan malváu par d'oyíos, y fizo que se-y convirtieren n'oreyes de burru.
Marsias yera un sátiru que desafió a Apolo a un concursu de música. Atopara un aulos (flauta de dos tubos) nel suelu, que tirara la diosa Atenea en inventándolo porque faía que les sos mexelles enchiérense. El concursu foi xulgáu poles Muses. Dempués de que cada unu tocara, dambos yeren consideraos iguales, hasta que Apolo decretó que se tocara y cantara coles mesmes. Apolo y Marsias de José de Ribera (1637).Como él tocaba la llira, podía faelo, pero'l aulos ye un preséu de vientu. Marsias viose derrotáu, polo tanto Apolo foi declaráu vencedor. Apolo desolló vivu a Marsias nuna cueva cerca de Calaenae en Frixa pola so hibris (arguyu desatamañao) al desafiar a un dios. El so sangre esparnao convertir nel ríu Marsias. Otra versión ye que Apolo tocó'l so preséu del revés, cosa que Marsias tampoco podía faer, polo que Apolo colgó-y d'un árbol y espelleyar vivu.[34]
Apolo tamién compitió nun concursu de llira con Cíniras, el so fíu, quien se suicidó en perdiendo.
Estatua d'Apolo Sauróctono ('matador de llagartos').
Apolo, como otres deidaes griegues, tenía ciertu númberu d'epítetos que-y yeren aplicaos pa reflexar la diversidá de papeles, obligaciones y aspeutos adscritos a él. Sicasí, anque tenía un gran númberu d'apellativos na mitoloxía griega, solo unos pocos apaecen na lliteratura llatina.
Acesio (Ακεσιος, 'sanador'), sol que yera adoráu en Elis, onde tenía un templu nel ágora;[38]
Agieo (Ἀγυιεύς), como proteutor de carreteres y llares;
Alexicaco (Άλεξίκακος, 'el qu'estrema la desgracia');
Apotropeo ('el qu'estrema'l mal');
Averruncus ('qu'estrema los males'), epítetu llatín;
Iatros (Ιατρος, 'médicu');
Medicus ('médicu'), epítetu llatín; en Roma había un templu dedicáu a Apollo Medicus, probablemente xunto al de Belona.Plintu de la estatua de Apolo Iatros ('médicu').
Como dios de les plagues y defensor contra aguarones y llagostes:
Culicarius ('qu'estrema los mosquitos'), epítetu llatín;
Esminteo (Σμινθειος, 'cazador de mures');
Parnopio (Παρνοπιος, 'saltapraos').
Como dios del tiru con arcu:
Aphetoros ('dios del arcu');
Argurotoxos (Άργυρότοξος, 'del arcu de plata');
Articenens ('que lleva l'arcu'), epítetu romanu;
Hekaergos (Έκάεργος, 'que se desfacer lloñe'), referíu a les sos fleches;
Hekebolos (Έκηϐόλος, 'que dispara lloñe').
Como dios pastoral de la ganadería:
Liciu (Λυκιος, 'matador de llobos') o Lykegenes ('nacíu d'una lloba');
Nomios ('vagamundu').
Como dios de los colonos:
Arcageta (Αρχηγετης, 'direutor de la fundación'), por ser fundador de les muralles de Megara;
Clario (Κλαριος, del dóricu κλαρος klaros, 'asignación de tierra'), pola so supervisión sobre les ciudaes y les colonies.
Como dios de los oráculos:
Cintio, proveniente de la so nacencia nel Monte Cintu de Delos;
Los romanos adoptaron el cultu a Apolo de los griegos. Como dios genuinamente griegu, Apolo nun tenía equivalente direutu na mitoloxía romana, anque los poetes posteriores aludieron frecuentemente a él como Febo.
Había una tradición na que l'oráculu délfico yera consultáu tan ceo como nel periodu de los reis romanos mientres el reináu de Tarquinio el Sobeyosu.[42] Por cuenta de una peste en 430 e.C., establecer en Roma'l primer templu nos campos Flaminios, reemplazando un antiguu llugar de cultu conocíu ellí como'l Apollinare.[43] Mientres la segunda guerra púnica en 212 e.C. los Ludi Apollinares ('Xuegos Apolíneos') fueron instituyíos nel so honor, siguiendo les instrucciones d'una profecía atribuyida a un tal Marcio.[44] Na dómina d'Augusto, que se consideraba a sigo mesmu so la especial proteición de Apolo, el so cultu desenvolvióse y convirtióse n'unu de los principales dioses de Roma.[45] Tres la batalla de Actium, que se llibró cerca d'un santuariu de Apolo, Augusto amplió'l so antiguu templu, dedicó una porción del botín a él y instituyó xuegos quinquenales nel so honor.[46] Tamién mandó alzar un nuevu templu dedicáu a Apolo nel monte Palatín.[47] Los sacrificios y oraciones nel Palatín dedicaos a Apolo y Diana constituyíen la culminación de los xuegos seculares, celebraos en 17 e.C. pa conmemorar l'entamu d'una nueva era.[48]
Apolo foi adoráu en tol Imperiu romanu. Nos territorios tradicionalmente celtes yera consideráu davezu un dios solar y del sanamientu. De cutiu yera oldeáu con dioses celtes de carauterístiques similares.[49]
Apolo Atepomarus ('gran caballeru' o 'dueñu d'un gran caballu'). So esti nome Apolo foi adoráu en Mauvrieres (Indre). Nel mundu celta los caballos taben estrechamente rellacionaos col sol.[50][51][49]
Apolo Belenus ('brillosu'). Esti epítetu dar a Apolo en zones de Galia, norte d'Italia y Nórico (actual Austria). Apolo Belenus yera un dios solar y del sanamientu.[52][53][54][55][56]
Apolo Cunomaglus ('señor de los perros de caza'). Títulu dau a Apolo nun altar de Wiltshire. Apolo Cunomaglus pudo ser un dios del sanamientu. El mesmu Cunomaglus pudo ser orixinalmente un dios de la sanación independiente.[57]
Apolo Grannus, que orixinalmente foi un dios primaveral del sanamientu, más tarde oldeáu con Apolo.[58][59][60]
Apolo Maponus. Conocíu gracies a inscripciones topaes n'Inglaterra, esti dios puede ser una fusión llocal de Apolo y Maponus.
Apolo Moritasgus ('mases d'agua marino'). Epítetu dau a Apolo n'Alesia, onde foi adoráu como dios del sanamientu y, posiblemente, de los médicos.[61]
Apolo Vindonnus ('lluz claro'). Tuvo un templu en Essarois, cerca de Châtillon-sur-Seine (Borgoña). Foi un dios del sanamientu, especialmente de los güeyos.[59]
Apolo Virotutis (quiciabes 'benefactor de la humanidá'). Foi adoráu, ente otros llugares, en Fins d'Annecy (Alta Saboya) y en Jublains (Maine y Loira).[60][50]
Apolo apaez de cutiu nel arte y la lliteratura contemporáneos. Percy Bysshe Shelley compunxo un Himnu de Apolo (1820), y la so instrucción de les Muses foi la tema de Apolo Musageta (1927–1928) d'Stravinski.
Avera del Gran Colisionador de Hadrones (n'inglés, Large Hadron Collider, LHC), del so allugamientu ente Suiza y Francia, esiste una lleenda o teoría de combalechadura na cual destácase la rellacionada col so allugamientu en Saint-Genis-Pouilly, una comuña francesa na rexón de Ródano-Alpes. Munchos apunten a que'l llugar escoyíu nun ye casual, por cuenta de que 'Pouilly' vien del llatín 'Appolliacum' y créese que na dómina romana esistía nesi llugar un templu n'honor a Apolo con una puerta d'entrada al inframundu.[62]
↑Pa la iconografía del tipu Alejandro-Helios, vease Hoffmann, H. (1963). «Helio». Journal of the American Research Center in Egypt2: páxs. 117–23. Compárese con Yalouris (1980), nᵘ 42.
↑«Apolo nun tien orixe griegu sinón anatolio. El luvita Apaliuna paez viaxar al oeste dende l'alloñáu oriente. El hurrita Aplu yera un dios de les plagues y paezse al dios mure Apolo Esmínteo. El mesmu Aplu paez derivar del babilónicu Aplu, que significa 'fíu de', un títulu que s'otorgaba al dios babilónicu de les plagues Nergal (fíu de Enlil)».[16]
↑Según la Biblioteca mitolóxica de Apolodoro (III, 10,3), había una tradición qu'indicaba que Arsínoe yera la madre de Asclepio pero otra versión señalaba que la so madre yera Corónide.
↑ 13,013,1«Apollo» (inglés). Behind the Name. Consultáu'l 27 de xunetu de 2007.
↑De Grummond, N. T. (2006). Etruscan myth, sacred history, and legend. Filadelfia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. ISBN 978-1-931707-86-2.
↑Mackenzie, D. A. (c. 1930). Myths of Babylonia and Assyria. Londres: Gresham.
↑ 27,027,1González Serrano, Pilar (2000). Historia Universal del Arte. Volume 2: Grecia y Roma. Madrid: Espasa Calpe, páx. 33. ISBN 84-239-6156-7.
↑ 28,028,128,2Troso, Cristina (2004): «Heraklion» y «Dreros», en Maggi, Stefano; Troso, Cristina (2006). Guíes d'arte y viaxes: Les ayalgues de Grecia. Madrid: Libsa, páx. 565 y 579. ISBN 84-662-1336-8.
↑ 29,029,129,2Boardman, John (2006): «Sources and Models» en (2006) Palagia, Olga: Greek sculpture. Function, Materials, and Techniques in the Archaic and Classical Periods. Cambridge University Press, páx. 2-3. ISBN 0-521-77267-2.
↑McLeish, Kenneth; Frink, Elisabeth (1983). Children of the gods: the complete myths and legends of ancient Greece. Harlow: Longman, páx. 32. ISBN 9780582391154.
↑«Les mesmes aventures nun fueron narraes hasta más tarde.» Kerényi (1951) 140.
↑Cavendish, R. (1994). Man, Myth, and Magic: The Illustrated Encyclopedia of Mythology, Religion, and the Unknown. Marshall Cavendish. ISBN 1-85435-731-X.
↑Gourvest, J. (1954). «-y culte de Bélénos en Provence occidentale et en Gaule». OgamVI.
↑Thévenot, É. (1951). «Le cheval sacré dans la Gaule de l'Est». Revue Archeologique de l'Est et du Centre-EstII.
↑«Temoignages du culte de l'Apollon gaulois dans l'Helvetie romaine». Revue celtique51. 1934.
↑Wedlake, W. J. (1982). The Excavation of the Shrine of Apollo at Nettleton Wiltshire, 1956–1971. Society of Antiquaries of London. ISBN 0-85431-233-1.
↑Szabó, M. (1971). The Celtic heritage in Hungary. Budapest: Corvina Press.
↑ 59,059,1Thévenot, É. (1968). Divinités et sanctuaires de la Gaule. París: A. Fayard.
↑ 60,060,1De Vries, J. (1963). La religion des Celtes. París: Payot.
↑-y Gall, J. (1963). Alésia; archéologie et histoire. París: Fayard.
I, 3, 3: testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus; ed. de 1921 de James Frazer na Loeb Classical Library. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
III, 1, 3: testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus; trad. de 1918 de W.H.S. Jones et al. publicada na Loeb Classical Library. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
Apolo y Xacintu, nel sitio Iconos, de la Cátedra d'Iconografía y Iconoloxía del Departamentu de Historia del Arte de la Facultá de Ciencies Humanes de la Universidá de Roma "La Sapienza"; n'italianu.
Testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
Testu billingüe griegu - inglés n'Internet Archive; facsímil electrónicu de la ed. de 1914 de Hugh Gerard Evelyn-White d'obres de Hesíodo y de Homero na Loeb Classical Library.
Testu griegu nel Proyeutu Perseus; ed. d'Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff. Emplegando'l rótulu activu "aponderái", que se topa na parte cimera derecha, llógrase ayuda n'inglés col vocabulariu griegu del testu.
Testu griegu nel Proyeutu Perseus; ed. d'A.W. Mair.
Himnos órficos, 33: A Apolo.
Testu inglés en Theoi; trad. de 1792 de Thomas Taylor (1758 – 1835).
29: Saeta (Τόζόν, Βέλος; Sagitta): la flecha que disparó Apolo a los Cíclopes en vengación por que'l so fíu Asclepio fuera abrasáu por Zeus con unu de los rayos fabricaos por ellos.
[1], 
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Apolu.
