Aiacciu (ò Aghjacciu in dialettu aghjaccinu ; Ajaccio in ligure ghjinuvese ) hè una cumuna di u dipartimentu di a Corsica suttana. A cità di u curallu hè u capilocu amministrativu di a Corsica sana, è ancu di a Corsica suttana. Ci sò 52 880 abitanti (1999) ingrentu à a cità stessa, ma si sò sviluppati dinò i cumuni in lu circondu : Afà , Alata , Bastilicaccia , Appiettu par u più. D'altrondi hè addunita Aghjacciu cù parechji artri cumuni di u rughjun par fundà a "CAPA" (Cumunità d'Agglumerazziun di u Paese Aiaccinu). Si faci chì circa 65 000 parsoni si ne stanu in lu rughjun, è cusì hè u rughjun più pupulatu di Corsica cù quellu di Bastia .
Si ci trova a "Cullittività Tarrituriali di Corsica" (CTC), induv'elli seghjanu l'aletti tarrituriali .
Aiacciu, u portu File:DSCN1226.JPG Vista aerea d'Aiacciu U sò nomi veni dà u gregu "Agation" (bonu portu) pà a favurevuri pusizziun geugrafica. Effittivaméinti u logu duva sorghji a cità fubbi sceltu dà quarchi culuni greghi fucesi. Succissivaméinti, sottu l'uccupazziun rumana pigliò u nomi di "Adiacium" è pò "Ajax". Cunchista prima da i Vandali, è pò dà i Longobardi, intornu à l'annu milli hè stata uccupata dà i pisani è dopu passò à i ghjinuvesi (sottu l'aùturità di u Bancu di San Ghjorghju), chì in 1492 custrusini una citatella furtificata, cuncepita dà l'architettu milanesi Cristoforo de Gandino, è a pupuloni di centu famighji di a Lunigiana, trà elli i Bonaparte, chì ghjunsini à Aghjacciu in 1510. Dopu si ingrandì artantu grazia à l'afflussu di abitanti pruvinenti da i zoni interni di l'isura.
Fubbi uccupata una prima vorta dà i francesi da 1553 à 1559 è ristituita à i ghjinuvesi ancu a paci di Cateu-Cambrésis. In u settesimu securu diventò un bastiuni di l'indipindintisti di Pasquale Paoli, mà in 1768 fubbi uccupata dà i francesi dopu à u trattatu di Versailles. In 1769 nascì u so cittatinu più illustru: Nabulionu Bonaparte. Dà 1793 à 1796 fubbi parti di u regnu anglo-corsu di Pasquale Paoli , pà vurtà definittivaméinti à a Francia in 1796.
a Ghjisgia Maestra Santa-Maria-Assunta (1582-1893 - Giacomo Della Porta). a Ghjisgia Maestra Santa-Maria-Assunta. A Torra di a Parata è l'Isuli Sanguinari U merri attuali ghjè Larenzu Marcangeli.
A lingua d'Aiacciu hè u corsu di tipu pumuntincu : a parlata aghjaccina .
A Cunfina
Alzo di Leva
A Madonuccia
A Parata
A Piazzetta
Arzuta
Asprettu
A Spusata
Barbicaghja
Budiccioni
Campu di l'oru
Castellucciu
Canicciu
Forcone
I Milelli
I Salini
I Sanguinari
Lurettu
Marinella
Padula
Pasci Pecura
Pietralba
Ricantu
San' Ghjaseppu
San' Ghjuvà
Santa Lucia
Sant'Antone
Scudu
Suartellu
Timizzolu
U Borgu
U Carrughju Drittu
U Casone
U Finusellu
U Salariu
U Vazziu
U Vittulu
Vignola
ùn hè nè pesciu nè margaghjò
essa un veru groncu
dormi ganciu chì patella veghja
Baccalà per Corsica !
ti chjamani "morue" ma sè sempri baccalà
laca corra u pesciu
pari un popu cuntrariatu
Cristu l'hà cacciatu a mani da capu
hè quant'è à dì "o Signori , pareti mi issi vacchi "
s'attacca à Cristu annantu à a croci
pighjà à Cristu per a barba
dì li tutti i grazii di Diu
spigni candelu, chì a prucissiò hè longa
si cunsuma com'è un candelu
dopu mortu, cumunicò
mittaraghju u crespu à u catucciu
da tempu ch'una mosca si rorghi un chjodu
spela pidochju
hè una picciulata
polza a pulgia per pighjà li u sangui
hà bisognu di un ziu preti
u preti dici "fati com'è dicu, è micca com'è focu "
a volpi , chì si cunfessava, dissi: "feti prestu o missè, chì sentu belà"
essa techju com'è un porcu
ci capisci quant'è i porchi in a musica
li va com'è a sella à u porcu
avvigna quant'è i porchi magri
hè natu incù i sanni
ùn senti nè à mi nè à ti, nè à u porcu futtutu
u boiu chjama l'asinu curnutu
hà incettatu vacca è vitellu
comu vanu i to boii o Pà? - Un ùn pò e l'altru la sà.
metta u carrulu avanti i boii
a raghjò hè a toia, ma a capra hè a meia
cunnoscu i mè pecuri à l'andatura
pari un beccu siranti
hè com'è a capra à a frasca
hè un culombu mutu
avè un ciarbellu di cardalina
com'è ha fattu a cardalina , pò fà u tuturù
allevà u corbu da caccià ti l'ochji
hè fighjolu di a gallina bianca
hè pienu com'è l'ovu
cerca u pelu ind'è l'ovu
pari una mula insummata
basta à un perda a strada
corri dui cavalli in un tempu
tena u cavallu à à stalla
ghjucà un pezzu di cavallu mortu
razza nobili è sterpa ghjacarina
pari un ghjattu scurticatu
avè a scianza com'è i ghjacari in ghjesa
chè ti fissi prò com'è a pulenta à i ghjatti
una ghjatta tupaghja
culori di cani chì scappa
cani è cagnoli
mancu l'aqua di u mari , un u lava
aqua in bocca è sanguetti à i pedi
aqua puttana
adoranu i santi chì lucinu
un mi voli micca tumbà à Natali
vera à San Roccu ind'è u stagnalò
biatu à chì ti veri è santu à chì ti tocca!
vò amparà l'ave maria à u vescu
à prigà si va in ghjesa
ci vò à prigà si la bona
ha duratu da Natali à Santu Stefanu
mangna patrenostru è caca diavuli
t'ha u pelu ind'u cori
essa a mezu à forbici è rasoghju
fà u tontu par un pagà a gamella
fà i conti senza l'ostariariu
U travaghju di Marì Brennu. Ciarri! Ciarri! ... Eppo buleghja.
l'arti di Michelassu: mangna è bii è va à spassu
avè i mani tavunati
uniti com'è i diti di a mani
pichju cherchju parchè a botta rispondi
dà un colpu à a botta è l'altru à u chjerchju
ghjetta i butteghji è coghji i tappi
voli a botta piena è a moglia briaca
u bacinu hè colmu
t'hà assai pampana è micca uva
vesta da capu à pedi
mi s'arrizzani i capelli
avè a barretta in traversu * essa di capu ind'a nassa
t'ha u capellu più maiò ca u capu
essa di capu è di cora
t'ha a frebba mangnarina
a mangnatu u dolci, ùn n'ha ca da cacà l'amaru
mangnà si fruttu, fondu è caviali
sò chjachjari di dopu cena
trà paghja è fenu, u corpu hè pienu
hè meghju à vesta lu ca à mantena lu
parla com'è un libru apartu
in brama di fichi si magna turzò
ha pani è cumani è un sà magnà
quissu un hè farina da fà ostia
astutu ind'u brennu è scemu ind'a farina
avè u pani in tola
mangna più cumpani ca pani
largu ind'u brennu è strettu ind'a farina
hè una vera consula
un si sà da corra à andà pianu
va à fà ti trè salti à a marina di Gigi
un si sà s'ellu colla o s'ellu fala
saltà da u peru à a fica
com'è va a barca , va Bacchichja
un si sa s'ellu passa o s'ellu veni
si puraria truvà incù dui pedi ind'un scarpu
ventu in puppa
metta focu in arba verdi
balla ind'a zighja calda
sò quant'è a ghjustizia sarda
sticchitu com'è a ghjustizia
un pesu è dui misuri
và à bia o troghju
dà un colpu à a zucca
t'ha una scimia
una zucca biitoghja
Chè tù bii tù a Burgogna!
dinò un bollu eppo hè cottu
fà la trè libri ancù u saccu
s'hè fattu un saccu di nori
metta a so camisgia in collu à l'altri
s'hè missu ind'i belli panni
avè i scarpi strinti
vultà a vesta
ci hè da fà un ghjileccu à un paisanu
senti nascia l'arba
spazzà davanti a so porta
casa fatta è maestru fora
focu spintu è catena ghjilata
ha fattu a casa peghju ch'un fornu
sò dui pa u paghju
pari una ghjatta inguantata
a mera è u cuparchju
hè un ciavellu, chì ci vò ch'ellu sbotti
u spechju di a conca gialla
hè culu bassu com'è a ghjallina
essa buttaragata
pighja ti issa facciata
dicciu à a mè fighja, ch'intendi a mè nora
un fà micca u venachesu
ci hè da pighjà si i paesi
l'astutu di Quenza
pità più altu ca u culu
indù ellu casca si lascia u pantalò
essa porgu
quandu ha vistu i cughjoni ha dettu hè masciu
ha cacatu in barracca
ha cacatu ind'u spazzatu
merda o barretta rossa
ha fattu com'è u buvonu: è boga è boga! E ha finitu ind'a [merda]].
cortu è mal' taghjatu
và à fà ti caccià l'ochji
amà com'è u fumu à l'ochji
t'ha i pelli di salamu in ochji
un veri micca più luntanu ca u so nasu
l'arresta l'ochji par piegna
avè a peci à l'ochji
privà si di tuttu par un mancà di nulla
falsu com'è a lisciva
pari un batellu prontu à parta
ùn essa di sittimana
pighjà si la di pettu
faccia à cazzu
t'hà u latti annantu à i labbri
s'ùn hè vera hè ben' truvata
Eccu uni pochi di pruverbii chì sò tipichi d'Aiacciu :
À a figa zemba, tuttu u mondu s'arremba.
A bucia hà i ghjambi corti.
À chì campa spirendu, mori caghendu.
À chì disprezza vò cumprà.
À chì faci u passu più maiò ch'è a ghjamba, casca.
À chì fussi induvinu, ùn saria mai mischinu.
A chi mori, à chì s'allarga.
À chì pesa a petra, pighja l'anguilla.
À chì pighja in prima mani si ni va à culu in manu .
A chì ha magngnatu u meli t'ha l'abba in capu .
À chì hè causa di u so mali , piegni à sè stessu.
A chì pesa a petra , pighja l'anguilla.
À chì si chjina ancu i zitelli si sveghja bruttu.
À chì stanta, à chì scurnichjuleghja.
À chì ùn hà ca un ochju, suventi u si tocca.
A chì ùn pò batta u cavallu , batti a sella.
À chì vivi incù u zoppu, à u capu di l'annu hè zoppu è mezu.
À chì vò bè fighjoli , cumencia per una femina .
A lingua ossu ùn hà è ossi tronca.
A manu dritta ùn devi sapè ciò ch'è faci a manu manca.
A paura faci truttà a mula .
A pratica batti a grammatica.
A regula sta bè ancu in casa di u rè .
A risa sta in bocca à i pazzi.
A ropa pulita ùn s'imbrutta micca. È ancu a ropa brutta ùn s'imprutta omu micca.
A strada dritta ùn hè mai longa.
A vita hè fatta à scali , à chì colla è à chì fala.
A volpi perdi u pelu ma micca u viziu.
Appiettu , calci è pugni à mezu pettu.
Aqua corri è sangui strigni.
Aqua minuta entri à l'ossi , è ùn hè criduta.
Aqua muta sfonda i ribbi.
Balaninu, untu è finu.
Boccapanzula di sera, o hè sonnu o hè pinseru. Boccapanzula di matina, o hè fami o hè sciagrinu.
Calcataoghju, pocu cena è micca alloghju.
Cani chì abbaghja ùn mordi micca.
Cantà è purtà a croci , ùn si pò.
Chì ha bisognu di u focu , u pighja in manu .
Chì di gallina nasci in tarra ruspa.
Chì mali ùn faci mali ùn aspetta.
Chì muta, muga.
Chì prima ghjugni prima macina.
Ci vò à batta u farru quand'hè caldu.
Ci vò a pighjà a muneta cum'ella passa.
Ci vò a pighjà a vita cum'ella veni.
Ci vò à nascia par pascia.
Ci vò à spulà quandu ci hè ventu.
Ciò ch'ùn tomba ingrassa.
Corpilonghi Auccianesi .
D'appressu a matina, si veri a sirata.
Di dui liticanti, un terzu ni prufitta.
Fora u denti , fora a pena.
Ghjinnaghju, patillaghju
Hè l'ochju di u patronu chì ingrassa u cavallu .
Hè meghju à essa solu ch'è mali accumpagnatu.
Hè meghju à travaghjà indarnu cà pasà indarnu.
Hè meghju dui ferti chè un mortu.
Hè meghju una donna di casa ca una casa di donni .
I cosi allungati diventanu sarpi.
I guai di a pignatta , ùn li sà cà u cuchjarò.
I parenti sò denti .
In a matinata, si veri a ghjurnata .
In bocca chjusa ùn ghjentri mosca.
In cumpagnia, u pretu pighjò moghja .
Ind'a cora ci stà u vilenu.
L'acellu ch'hè in gabbia, un cantu d'amori chì canta di rabbia.
L'aqua và à u mari .
L'ochji sò d'acqua .
L'oru casca ind'a fanga è luci sempri.
Mai dui senza trè.
Mamma incagna è ghjatta mangna.
Mangna à to gustu è vesta ti à gustu di l'altri.'
Mani ch'ùn prendi, a casa u rendi.
Mortu pinzutu, si n'appinza un antru.
Natali à balcò, Pasqua à fucò.
Natu l'omu , natu u distinu.
Nè catelli nè zitelli ùn avè à to spurtellu.
Nè per maghju nè per maghjonu ùn ti caccià u to pilonu.
Ni mori più grassi chè passi.
Ochju chì ùn veri, ùn pò ghjudicà.
Ogni mattu t'hà a so fini.
Ognunu tira l'aqua à u so mulinu.
Ognunu veri meziornu à a so porta.
Per rispettu di u patronu, ci vò à rispittà u cani .
Pighja u mondu cum'ellu veni, è a muneta cum'ella và.
Più hè parenti è più ghjentri.
Più pendi, più rendi.
Quandu u cani invechja, a volpi li piscia addossu.
Ronchi di sumeri , in celu ùn ni colla.
Russura à a marina , soli caldu a matina.
Saccu biotu ùn pò stà rittu.
Sant'Antonu di mezu ghjinnaghju, u soli annantu à u sulaghju.
Sant'Antonu incapillatu, tira ti à u paratu.
Scornaboi sò Peracci .
Sè l'inguia fussi tigna, tuttu u mondu l'avaria.
S'è li mettanu tutti i croci accantu, ognunu si pighja a soia.
Setti, u schiffru di i buciardi.
S'è tù n'ai, ùn ni mangni.
S'hà più bisognu di soldi cà di cunsighji.
Si lavora è si fatiga, per la panza è per la figa.
Si sbaghja u pretu à l'altaru.
Strada facendu s'arragna a somma.
Tali babbu, tali fighjolu . Tali calzu, tali maghjolu.
Tinta a panca induv'ùn posa più barba bianca.
Traditori sò Veracci .
Travaghja à chì t'hà fami.
Tuttu lasciatu hè persu.
U cavallu ghjastimatu, li luci u pelu.
U fenu accantu à u focu , ci sta mali .
U peghju calciu hè quellu di u cavallu mansu.
U porcu techju rivercia a trova.
U Signori ùn paga micca tutti i sabati , ma quandu paga, paga bè.
U soli luci per tutti.
Ùn ci hè scianza ca per canaghja.
Ùn fà mali chì hè piccatu è un fà bè chì hè ghjittatu.
Un sumeru un sarà mai un cavallu di corsa.
Ùn suniteghja ch'ellu ùn piovi.
Un vali à zifulà quandu l'asinu ùn vò bia.
Una manu lava l'altra.
Verbi volen, scritti manen.
Vesti un bastonu, pari un baronu. Vesti una tama, pari una dama.
Uni pochi di toponimi d'Aiacciu sò: A Cunfina, Alzu di Leva, A Madunnuccia, A Parata, A Piazzetta, rzuta, Asprettu, A Spusata, Barbicaghja, Budiccioni, Campu di l'oru, Castellucciu, Cannicciu, U Furcone, I Milelli, I Salini, I Sanguinari, Lurettu, Marinella, Padula, Pasci Pecura,
Pietralba, U Ricantu, San' Ghjaseppu, San' Ghjuvà, Santa Lucia, Sant'Antone, U Scudu, Suartellu, Timizzolu, U Borgu, U Carrughju Drittu, U Casonu, U Finusellu, I canni, U Salariu, U Vazziu, U Vittulu, Vignola.
Eccu uni pochi di pruverbii annantu à Aiacciu :
A cità d'Aghjacciu hè stata risparmiata da a pesta, a Madunuccia ghjè fistighjata ugni annu. Nostra Signora di a Misericordia hà, sicondu à a lighjenda aghjaccina, trasfurmatu battelli turchi enemichi in petra chjamati "I setti navi" chì pudemu attualmenti veda.
Saravelli-Retali, F. A vita in Corsica à traversu pruverbii è detti , 1976, Don Bosco.