Een vulkoan is een openienge an d' uppervlakte van een planete woar da gesmolten gestêente (magma), gaze en brokkn gestêente (tefra) nô buutn kommn. Round zuk openiengn wordt d'er dikwils een berg gevormd. De momentn wôda materioal uut een vulkoan gesmeetn wordt noemn me een uutbarstienge of een eruptie.

Up d'eirde wordn vulkoann mêestol gevoundn an de grenzn tussn tektonische ploatn. d'Uutzounderienge doarup zyn "hot spots". Da zyn plekkn woada hêet materioal uut de mantel deur den eirdkost komt. Vulkoann goan dikwils t'hope med eirdbeviengn en andere vulkoanische verschynsels lik geisers of warmwoaterbronn.

Classifikoatie

Samenstellienge

Een veelgebruukte classifikoatie vô vulkoann is gebaseerd up de chemische samenstellienge van de lava dat d'er uutkomt.

• Zeure vulkoann: ôd het magma zeur van samenstellienge is (mêer dan 65% silica, typisch zo'n 30% zuvere silica, 50% orthoclaas en 12% mica) wordt het vree viskeus. Dôdeure kand het moeilik uut de vulkoankroater kommn, en zô'n vulkoann hen dikwils vrêe explosieve erupties (bevoorbêeld Vesuvius in Italië of Mont Pelée up Martinique). Da komt omdad een magmaprop de kroater hè verstopt en de gazedruk derounder stygt toedat den prop meegeeft.

• Basaltische vulkoann: basaltisch magma êed een veel lêgere silica-koncentroatie en minder gaze. Omdat 't veel minder viskeus is loopt de lava mêestol zounder explosies uut de kroater. De vulkoann in Hawaii en Ysland zyn typische vôorbêeldn. Sommige van die sôorte uutbarstiengn zyn de grotste die ôois up eirde hên vôorngekommn, gelik de Decca Traps in Indië en de Siberische Traps.

• Andesitische vulkoann: qua samenstellienge liggn andesitische vulkoann tussn de vôrige twêe, en ze kunn een bedrieglik karakter hên. Vantydn zyn under uutbarstiengn vrêe rustig, en andere kêern gon ze ton explosief of, gelik Mount St. Helens.

Vorm

In een andere classifikoatie wordt d'er noa den vorm van de vulkoan gekeekn.

• Schildvulkoann wordn gevormd deur lava mêe lêge viskositeit, 't is te zeggn mêe basaltische samenstellienge. Da betêkent da de vulkoan d'er redelik plat uutziet: azô hêt den Mauna Loa in Hawaii een deursnee van 120 km.
• Kegelvulkoann ontstoan deurda gruus, puun en mêestol klêne rotsblokkn uut de kroater gesmeetn wordn, zôdat er hem een kegel vormt round de kroater.
• Stratovulkoann zyn 't tegenovergestelde van een schildvulkoan. De lava die deruut komt is veel viskeuser en toaier en kan nie verre van de kroater wegstroomn, en doadeure het die sôorte vulkoan veel steilere helliengn.
• Supervulkoann zyn dikwils moeilik vanup de ground t'herkenn, omda ze moa vrêe winnig reliëf hên, en mêestol kloovn en goatn over een grôot uppervlakte toogn. Per miljoen joar barstn ze moar êen of twêe kêern uut, moa ton zyn 't wel catastrofische uutbarstiengn. Voorbêeldn van da type zyn Toba up Sumatra en hêel 't Yellowstone Park in Amerika.

Kracht

Nog een andere classifikoatie meet den explosieven kracht van d'uutbarstienge. Den Universiteit van Hawaii het een schoale upgetrokkn, dan ze de VEI of Vulkoanische Explosiviteits Index genoemd hen. Den index loopt van 0 toet 8, wôrda een verhogienge van êen index een 10 kêe zwoardere uutbarstienge vôornstelt.

Mauna Loa êd een VEI-index van 1, Etna 2, Krakatau 6 en een supervulkoan gelik Yellowstone 8.

Vulkanische activiteit

Vulkanische activiteit goa dikwils t'hope med eirdbeviengn. Lichte eirdbeviengn dichte teegn een vulkoan zyn dikwils een têekn dat er een eruptie an 't kommn is, en vantydn komt er ook gaze vry. Uutgedoofde vulkoann zyn vulkoann die zôlange gin têekn van leevn hen getoogd dat de korste gin magam mêe kan deureloatn.

Toch kunn vulkoann vôor een langn tyd nie actief zyn, môar ot er nog een kanse is dat je toe leevn zou kunn kommn, wordt da type een slapende vulkoan genoemd.

Verspreidienge

Alhoewel dan vulkoann min of mêer willekeurig up d'eirde vôornkommn, zyn ze toch geconcentreerd an de randn van tektonische ploatn. De bekendste concentroatie ligt round den Stilln Oceoan en is gekend as de "Ring van Vier" (Iengels: Ring of fire). Een specioal geval zyn de ketens van onderzêese vulkoann wôadan de tektonische ploatn van mankoar wegdryvn, gelik de Mid-Atlantische Rugge. Verder zyn d'er ook nog de hot spots, gelik Hawaii, de Kanarische Eilandn en Réunion.

Andere planeetn

Up andere rotsachtige planeetn en hunder moann kommn d'er soms ook vulkoanen vôorn. Van Venus wordt d'er gepeisd dat in een geologisch recent verleedn de hêel uppervlakte herbedekt is me vesse lava. Mars het de grotste schildvulkoan in 't zunnestelsel, en Jupiter heur moane Io hê zwavelvulkoann die continu actief zyn.

Verder in 't zunnestelsel hen me ton vôorbêeldn van cryovulkanisme, gelik Saturnus zyn moane Enceladus, of Neptunus zyn moane Triton (woarda 't vermoed wordt dat de "magma" doar vloeiboare stikstoffe is).

Mêer ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien ip Volcano ip Wikimedia Commons.