Vabo (fransuzcha: La Peste) – Alber Kamyuning 1947-yilda yozilgan absurdromani. Asarda Jazoirning Oran shahrini qamrab olgan vabo haqida hikoya qilinadi. Hikoyachi oxirgi bobning boshigacha nomaʼlumligicha qoladi. Romanda muallifning oʻziga xos absurdistik nuqtai nazarlari Orandagi hayot bilan ifodalanadi[1].
Romanni 1940-yillarda yaratilganiga qaramay, Kamyu 1849-yilda Oran aholisining katta qismini halok qilgan vabo epidemiyasidan manba sifatida foydalangan[2]. Kamyu oʻz romanini nashr etishdan oldin Oran va uning atrofi bir necha marta kasallikdan aziyat chekkan. Akademik tadqiqotga koʻra, Oran aholisining koʻp qismi 1556-va 1678-yillarda bubon vabosi bilan nobud boʻlgan, ammo keyingi barcha epidemiyalar (1921-yilda: 185 holat; 1931-yilda: 76 holat; va 1944-yilda: 95 holat) romanda tasvirlangan epidemiya koʻlamidan ancha yiroq edi[3].
Kamyuning Vabo romani ekzistensialistik klassik asar hisoblanadi[4][5]. Romanda individual qahramonlarning oʻz taqdirlariga taʼsir oʻtkaza olmasligi tasvirlangan. Hikoya ohangi Kafkanikiga (ayniqsa, "Jarayon") oʻxshasa-da, uning alohida jumlalari koʻp maʼnoga ega; material koʻpincha fenomenal ong va inson holatning keskin allegoriyasi sifatida aks-sado beradi.
Doktot Bernard Rieux: Doktor Bernard Rieux taxminan 35 yoshdagi, oʻrta boʻyli, qora tanli, qirqib olingan qora sochli erkak sifatida tasvirlangan. Roman boshida Riening bir yildan beri kasal boʻlgan rafiqasi sanatoriyga joʻnab ketadi. Rie vaboning birinchi qurbonini davolaydi va kasallikni tasvirlash uchun birinchi boʻlib vabo soʻzini ishlatadi. U rasmiylarni epidemiya tarqalishini toʻxtatish uchun chora koʻrishga chaqiradi. Biroq, birinchi navbatda, hamma bilan bir qatorda, shahar duch keladigan xavf unga haqiqiy emasdek tuyuladi. U oʻzini noqulay his qilsa-da, lekin vaziyatning jiddiyligini tushunmaydi. Qisqa vaqt ichida ularni qanday xavf qamrab olganini tushunadi va hukumatni ogohlantiradi, agar shoshilinch choralar koʻrilmasa, epidemiya bir necha oy ichida shaharning ikki yuz ming aholisining yarmini oʻldirishi mumkin, degan xulosaga keladi. Epidemiya paytida Rie yordamchi shifoxonani boshqaradi va jabrlanganlarni davolash uchun uzoq vaqt ishlaydi. U vabo bilan kurashish uchun ishlaydi, chunki u shifokor va uning vazifasi inson azobini yengillashtirishdan iboratdir. Rie Xudoga ishonmasdi, u buni Panelou kabi biron bir buyuk, diniy maqsad uchun yoki Tarrou kabi yuksak axloqiy qoidalarning bir qismi sifatida bajarmasdi. U oʻz ishini hech qanday shov-shuvsiz bajaradi, lekin u oʻlimga qarshi kurash hech qachon gʻalaba qozona olmasligini biladi.
Jean Tarrou: Jean Tarrou nomaʼlum sabablarga koʻra vabo boshlanishidan bir necha hafta oldin Oranga kelib qolgan. U biznes bilan shugʻullanmasa-da, oʻziga yetarli darajada shaxsiy mablagʻlariga ega. Tarrou koʻp tabassum qiladigan xushfeʼl odam. Vabo tarqalishidan oldin u shahardagi ispan raqqosalari va musiqachilari bilan muloqot qilishni yaxshi koʻrardi. U shuningdek, Orandagi hayot haqidagi kuzatuvlari bilan toʻla kundalik daftarini yuritar edi. Tarrou birinchi boʻlib vaboga qarshi kurashuvchi koʻngillilar guruhlarini tashkil etish gʻoyasini oʻrtaga tashladi. U buni rasmiylar odamlarni harbiy xizmatga chaqirishni boshlashdan oldin qilishni xohlaydi va mahbuslarni bu ishga jalb qilish boʻyicha rasmiy rejani yoqtirmaydi. U oʻzining axloq kodeksiga asoslanib harakat qiladi; u vabo har kimning mas’uliyati va har kim oʻz burchini bajarishi kerakligini his qiladi. Uni qiziqtiradigan narsa, deydi u Rieux, u Xudoga ishonmasa ham, qanday qilib avliyo boʻlishdir. Keyinchalik romanda Tarrou oʻzi doʻst boʻlib qolgan Rieuxga hayoti haqida hikoya qiladi. Uning otasi, garchi yolgʻizlikda mehribon odam boʻlsa-da, oʻlim jazosi boʻyicha ishlarni koʻrib chiqadigan tajovuzkor prokuror boʻlgan va oʻlim jazosi qoʻllanilishini qattiq daʼvo qilgan. Tarrou bolaligida bir kunlik jinoiy jarayonda qatnashgan, unda bir kishi oʻz hayoti uchun sudlangan. Oʻlim jazosi gʻoyasi uni jirkantiradi. U 18 yoshdan oldin uydan chiqib ketganidan soʻng, uning hayotga boʻlgan asosiy qiziqishi oʻlim jazosiga qarshi boʻlgan va u buni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan qotillik deb hisoblagan. Biroq, koʻp yillik faollik uni koʻngli qoldirdi. Vabo epidemiyasi deyarli tugagach, Tarrou uning soʻnggi qurbonlaridan biriga aylanadi, lekin oʻlim oldidan qahramonona kurash olib bordi.
Raymond Rambert: Raymond Rambert Orandagi arab mustamlakasidagi turmush darajasi haqidagi hikoyani oʻrganish uchun Oranga tashrif buyurgan jurnalist. Vabo boshlanganda, u oʻzini hech qanday aloqasi yoʻq deb hisoblasa-da, shaharda qamalib qolganini koʻradi. U Parijda boʻlgan qiz doʻstini sogʻinadi va butun zukkoligi va topqirligi bilan shahar byurokratiyasini ketishga ruxsat berishga koʻndirishga harakat qiladi. Bu muvaffaqiyatsizlikka uchragach, u kontrabandachilar bilan bogʻlanadi va ular oʻn ming frank toʻlov evaziga qochishga yordam berishga rozi boʻlishadi. Biroq, kelishuvda muammo boʻlib, boshqa qochish rejasi tuzilgunicha, Rambert fikrini oʻzgartirdi. U shaharda qolib, vaboga qarshi kurashda yordam berishni davom ettirishga qaror qiladi. Agar u faqat shaxsiy baxtni koʻzlagan boʻlsa, oʻzidan uyalishini aytdi. Endi u oʻzini Oranga bogʻliqligi, vabo qarsi kurashish hammaning, shu jumladan, oʻzining ham mas’uliyati ekanini his qiladi.
Jozef Grand: Jozef Grand shahar hukumatining ellik yoshli xodimi. U baland boʻyli va ozgʻin. Kam maoshli, u ogʻir hayotda kun kechirsa-da, lekin ulkan mehrli qalbga ega. Boʻsh vaqtida Grand lotin tilini oʻrganadi va roman yozadi. Biroq, u shunday mukammal insonki, u doimo birinchi jumlani qayta yozadi va bundan keyin ham oldinga siljiy olmaydi. Uning hayotdagi muammolaridan biri shundaki, u kamdan-kam hollarda nimani nazarda tutayotganini ifodalash uchun toʻgʻri soʻzlarni topa oladi. Grand Rieuxga u hali oʻsmirligida uylanganini, lekin ortiqcha ish va qashshoqlik ularga zarar yetkazganini aytadi (Grand unga vaʼda qilingan martaba koʻtarila olmaydi) va rafiqasi Jan uni tark etdi. U unga maktub yozishga urinib koʻrdi, lekin uning ketganidan haligacha qaygʻuradi. Grand Kottardning qoʻshnisi va Kottard oʻz joniga qasd qilmoqchi boʻlganida, Riyu yordamga chaqiradi. Vabo shaharni qamrab olganida, Grand koʻngillilar jamoasiga qoʻshiladi, u bosh kotib vazifasini bajaradi va statistikani yozadi. Rieux uni „ommaviy sogʻliqni saqlash otryadlarini jonlantirgan xotirjamlikning haqiqiy namunasi“[6] deb biladi. Grand vabo bilan kasallanadi va Rieuxdan qoʻlyozmasini yoqishni soʻraydi, lekin keyin kutilmaganda tuzalib ketadi. Roman oxirida Grand oʻzini ancha baxtli deb aytadi, chunki u Jannaga xat yozgan va romanini yangidan yozishni boshlagan edi.
Kottard: Kottard Grand bilan bir binoda yashaydi. U oʻzini „vino va likyorlar sotuvchisi“ deb taʼriflagan boʻlsa-da, ishi yoʻq va shaxsiy mablagʻlari bor deb taʼriflanadi[7]. Kottard oʻz xonasida oʻzini osib qoʻymoqchi boʻlgan, kamgap va sirli odam. U Rieuxning voqea haqida xabar bermasligidan xavotirda, chunki u rasmiylar tomonidan qilmagan jinoyati uchun tergov qilinmoqda. „Begona“ning syujetiga beixtiyor murojaat qilib, Kottard Jazoirda plyajda bir arabni oʻldirgani uchun hibsga olingani haqida gapirganda, tamaki doʻkonidan toʻsatdan chiqib ketganiga munosabat bildiradi. Kottardning shaxsiyati vabo boshlanganidan keyin oʻzgaradi. Ilgari u odamovi, ishonchsiz boʻlgan boʻlsa, endi u yoqimli boʻlib qoladi va doʻst orttirishga koʻp harakat qiladi. U vaboning kelishidan zavqlanayotganga oʻxshaydi va Tarrou buni hamma ham qoʻrquv holatida boʻlganidan keyin oʻz qoʻrquvi bilan yashash osonroq deb oʻylaydi. Kottard, shuningdek, vabo sabab boʻlgan tartibsizlik paytida politsiya tomonidan hibsga olinishidan qochadi. Kottard inqirozdan foydalanib, kontrabanda sigaretalar va past sifatli spirtli ichimliklarni sotish orqali pul ishlaydi. Shahar karantini tugashi bilan, Kottard hayot normallashganidan keyin hibsga olinishini kutmoqda edo. U kuchli ruhiy oʻzgarishlarni boshdan kechiradi; baʼzida u xushmuomala boʻladi, lekin baʼzida u xonasidan tashqariga chiqmaydi. Shahar darvozalari qayta ochilgan kuni u koʻchadagi odamlarga tasodifan oʻq uzdi, baʼzilarini yaralaydi va itni oʻldirdi. Politsiya uni hibsga oladi.
Panelou Ota: Panelou Ota – bilimdon, hurmatli iezuit ruhoniysi. U nasroniy taʼlimotining sof shaklini qoʻllab-quvvatlagan va oʻz tinglovchilarini ularning zaifligi haqida jazolagan bir qator maʼruzalar oʻqiganligi bilan mashhur. Vabo epidemiyasining birinchi bosqichida Paneloux soborda vaʼz oʻqiydi. U kuchli nutq soʻzlash uslubiga ega va u jamoatga vabo Xudo tomonidan qalblarini Unga qarshi qotib qolganlarga yuborgan balo ekanligini taʼkidlaydi. Biroq, Paneloux shuningdek, Xudo yordam va umid berish uchun hozir ekanligini daʼvo qiladi. Keyinchalik Paneloux Otaning kasal boʻlgan oʻgʻlining toʻshagida boʻlib, bolani qutqarishini soʻraydi. Oʻgʻlining vafotidan soʻng, Paneloux Rieuxga mehribon Xudo tomonidan boshqariladigan dunyoda begunoh bolaning oʻlimini oqilona tushuntirib boʻlmasa ham, buni qabul qilish kerakligini aytadi. Paneloux koʻngillilar jamoasiga qoʻshiladi va begunoh bolaning oʻlimi imon sinovi ekanligini aytib, yana bir vaʼz qiladi. Xudo bolaning oʻlimini xohlaganidek, nasroniy ham buni xohlaydi. Ushbu vaʼzdan bir necha kun oʻtgach, Paneloux kasal boʻlib qoladi. U faqat Xudoga ishonib, shifokor chaqirishni rad etadi va vafot etadi. Uning alomatlari vabo alomatlariga oʻxshamaganligi sababli, Rieux uning oʻlimini „shubhali holat“ sifatida qayd etadi.
Hikoyachi: Hikoyachi kitob boshida oʻzini voqealar guvohi va hujjatlarga maxfiy shaxs sifatida koʻrsatadi, lekin roman oxirigacha oʻzini tanishtirmaydi.
Prefekt: Prefekt oʻlat haqida gap-soʻzlarni yolgʻon signal deb hisoblaydi, ammo oʻzining tibbiy uyushmasining tavsiyasiga koʻra, unga qarshi kurashish uchun cheklangan choralarni koʻrishga ruxsat beradi. Ular ishlamasa, hukumatdan buyruq soʻrayman, deya javobgarlikdan qochishga harakat qiladi. Keyinchalik u vabo bilan bogʻliq qoidalarni kuchaytirish uchun mas’uliyatni oʻz zimmasiga oladi va shaharni yopish toʻgʻrisida buyruq chiqaradi.
Doktor Kastel: Doktor Kastel Rieuxning tibbiy hamkasblaridan biri va Rieuxdan ancha katta. U dastlabki bir necha holatlardan keyin kasallikning bubonli vabo ekanligini tushunadi va vaziyatning jiddiyligini biladi. U vaboga qarshi vaksina tayyorlash uchun koʻp harakat qiladi, ammo epidemiya davom etadi.
M. Oton: M. Oton Orandagi magistr. U uzun boʻyli va ozgʻin[8]. Oton xotini va bolalariga yomon munosabatda boʻladi, lekin oʻgʻli Filipp vabodan vafot etganidan keyin uning xarakteri yumshaydi. U oʻgʻli yuqtirgani uchun yuborilgan izolyatsiya lagerida oʻz vaqtini tugatgandan soʻng, u yerga qaytishni xohlaydi, chunki bu uni yoʻqolgan oʻgʻliga yanada yaqinroq his qiladi. Biroq, Oton buni amalga oshirishdan oldin, u vabo bilan kasallanadi va vafot etadi.
Filipp Oton: Filipp Oton [9] – M. Otonning kichik oʻgʻli. Vabo bilan kasallanganida, u birinchi boʻlib doktor Kastelning vaboga qarshi sarumini oladi. Sarum samarasiz va Filipp Oton uzoq va ogʻriqli kurashdan keyin vafot etadi.
Mme. Rieux: Mme. Rieux doktor Rieuxning onasi boʻlib, kasal xotini sanatoriyga borganida u bilan qolish uchun keladi. U uy yumushlari bilan shugʻullanib, stulda jimgina oʻtiradigan ayol. Uning aytishicha, uning yoshida qoʻrqadigan hech narsa qolmagan.
Doktor Richard: Doktor Richard Oran tibbiyot uyushmasi raisi. U jamoatchilikni xavotirga solishidan qoʻrqib, vabo bilan kurashish uchun har qanday harakatni tavsiya qilishda shoshilmaydi. U hatto bu kasallik vabo ekanligini tan olishni istamaydi, buning oʻrniga „inguinal asoratlari boʻlgan isitma“ haqida gapiradi[10].
M. Mishel: M. Mishel Rieux yashaydigan binoning qorovuli. Keksa odam vaboning birinchi qurboni.
Raul: Raul oʻn ming frank evaziga Rambertning qochishiga rozi boʻlgan odam. U Rambertni Gonsales bilan tanishtiradi.
Gonsales: Gonsales kontrabandachi boʻlib, Rambertning qochishiga tayyorgarlik koʻradi va u bilan futbol orqali bogʻlanadi.
Nafas bilan kasallangan bemor: astma bilan ogʻrigan bemor doktor Rieuxdan muntazam ravishda tashrif buyuradi. U yetmish besh yoshli ispaniyalik, yuzi qoʻpol, radio va gazetalarda eshitadigan Orandagi voqealarni sharhlaydi. U kun boʻyi karavotida oʻtirib, bir koʻzadan ikkinchisiga noʻxat solib vaqt oʻtishini oʻlchaydi.
Lui: Lui Rambertning qochish rejasida ishtirok etgan soqchilardan biri.
Marsel: Luining ukasi Marsel ham Rambertning qochish rejasining bir qismi boʻlgan qoʻriqchi.
Garsiya: Garsiya Orandagi kontrabandachilar guruhini biladigan odam. U Ramberni Raul bilan tanishtiradi.
Kitob "A Journal of Plague Year" muallifi Daniel Defodan iqtibos keltirilgan epigraf bilan boshlanadi:
„Agar qamoqda yotishni boshqa bir qamoqda yotish orqali tasvirlash mumkin boʻlsa, unda voqelikda haqiqatan bor narsani qanaqadir umuman yoʻq narsa orqali tasvirlash ham mumkin boʻladi“.
„… Doktor Rieux bu yilnomani tuzishga qaror qildi …“
Roman Ikkinchi jahon urushi davrida fransuzlarning fashistlar bosqiniga qarshi qarshilik koʻrsatishiga allegorik tarzda ifodalanadi[11].
Roman 2020-yilda butun dunyo boʻylab COVID-19 pandemiyasi paytida bestsellerga aylandi. Oranning xayoliy Kordon sanitarining bilimi butun dunyo boʻylab haqiqiy hayotdagi COVID-19 karantini davrida bilan mashhur boʻldi. Italiyada sotuvlar uch baravar oshdi va buu asar butun mamlakat boʻylab karantin paytida eng yaxshi oʻnlikdan oʻrin oldi[12].
1941-yilning aprelida Kamyu roman ustida ishlagan, bu haqida oʻzining kundaliklarida „qutqaruvchi vabo“ haqida bir nechta fikrlarni yozib qoldirgan[13]. 1942-yil 13-martda u André Malrouxga „vabo haqida roman yozayotgani“ haqida maʼlum qiladi va „Bu gʻalati tuyulishi mumkin, […] lekin bu mavzu menga juda tabiiy tuyuladi“ deb yozadi Kamyu[14].
1947 yil, La Peste (frantsuz), Parij: Gallimard
1948, Styuart Gilbert tomonidan tarjima qilingan[15], London: Hamish Hamilton
1960, Styuart Gilbert tomonidan tarjima qilingan, London: Pingvin ,ISBN 978-0-140-18020-6
↑Camus, Albert, Carnets I, Mai 1935 – février 1942, Paris, Gallimard, 2013, 234 p. (ISBN 978-2-07045404-4), p.204
↑Camus, Albert, Malraux, André, Albert Camus, André Malraux, Correspondance 1941–1959, Paris, Gallimard, 2016, 152 p. (ISBN 978-2-07-014690-1), p.42
↑Carpenter, Peter (2011). "Stuart Gilbert's The Plague: Paraphrase or Translation?". Translation Review82 (1): 1–5. doi:10.1080/07374836.2011.10555823.
↑ 16,016,1Gay-Crosier, Raymond, „Albert Camus’s The Plague: Why a Third English Translation?“. Delos, 37(1), Spring 2022.
