Zavod kirish qismidagi Il 76 maketi (hozirda bu yerda Bolalar tibbiyot markazi joylashgan) | |
Turi | davlat aksiyadorlik jamiyati |
---|---|
Tarmogʻi | Aviasozlik |
Egasi | O’zbekiston temir yo’llari |
Status | Tugatilgan |
Qachon asos solingan | 1932 |
Qchon tugatilgan | 2014 |
Joylashuvi | Toshkent |
Direktori | Zafar Isoqov (rais va bosh ijrochi direktor)[1] |
Mahsulot(lar)i | Fuqarolik va harbiy samolyotlar, plastik va metall mahsulotlar |
Sof foydasi | 4,4 mln. $ (2007) |
Ishchilar soni | 10 900 (2007) |
Vebsayti | http://www.tmz.uz/ |
Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi davlat aksiyadorlik jamiyati (DAVLAT AKSIYADORLIK JAMIYATI, V. P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi – aviatsiya sanoatining samolyotsozlik sohasidagi yirik korxonasi. 1972-yilda tashkil etilgan. Toshkent aviatsiya zavodi (bosh korxona), Andijon mexanika zavodi, Fargʻona mexanika zavodi va Toshkent kislorod zavodini oʻz ichiga oladi. Birlashmada samolyot yigʻiladi, uning turli detal va uzellari tayyorlanadi, shuningdek, xalq isteʼmol mollari ishlab chiqariladi[2].
Ikkinchi jahon urushi yillarida (1941-yil 14-oktabr) Moskva viloyati Ximki shahridan koʻchirib keltirilgan Fuqaro havo flotining 84-sonli taʼmirlash zavodi asosida Toshkent aviatsiya zavodi barpo etildi.
1928-yil 15-fevralda birinchi besh yillik reja tasdiqlandi. Shu munosabat bilan bosh boʻlimning mahalliy aviatsiyasini jadal rivojlantirish va 100% mahalliy samolyotlar ishlab chiqarishga oʻtish istagi bildirildi. Birinchi besh yillik rejaning oxiriga kelib, bir nechta sovet modellari qurildi. Ikkinchi besh yillik rejada yangi zavod ANT-9 samolyotlariga texnik xizmat koʻrsatish va qayta jihozlash vazifasini oldi. 1935-yilda zavod ANT-9[3] yoʻlovchi samolyotini „Krokodil“ jurnali uchun targʻibot samolyotiga aylantirishga buyurtma oldi.
Birinchi besh yillik reja talab qilgan aviatsiyaning oʻsishi barqaror va sodda dizayndagi samolyotni talab qildi. Oʻsha paytda jahon bozorida Amerikaning „Doston“ samolyotiga talab katta edi[4].
1936-yilda litsenziyalangan DS-3 samolyotini ishlab chiqarishga tayyorgarlik boshlandi. Samolyotga yangi DS-3 2M-62IR[5] nomi berildi. 1939-yilda sinovlar muvaffaqiyatli oʻtkazildi va samolyot yangi PS-84 (84-sonli zavod yoʻlovchi samolyoti)[6] nomini oldi. 1936-yilda 39-sonli aviatsiya zavodining markaziy konstruktorlik byurosining 2-sonli brigadasi negizida N. N. Polikarpov boshchiligidagi OKB-84 yaratilib, unda I-15, I-16, I-17 qiruvchi samolyotlari, VIT-1, VIT-2 bombardimonchilarida ishlar olib borildi. Polikarpov konstruktorlik byurosi zavodda 1938-yil fevralgacha ishladi.
1937-yilda zavod V. I. Levkov tomonidan „hovercraft“ yasaldi[7][8].
1939-yilda konstruktor V. F. Bolxovitinov boshchiligida BBS-1[9] bombardimonchi samolyoti qurildi. 1940-yilda korxona Toshkentga koʻchirilishidan bir yil avval ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida jihozlar modernizatsiya qilindi.
Ulugʻ Vatan urushi boshlanganidan soʻng, zavod frontda shikastlangan Il-2 samolyotlarini taʼmirladi[10].
Moskva viloyatining Ximki shahridan Toshkentga koʻchirish 1941-yil dekabrida tashkil etilgan. Yuk va odamlar 17 ta eshelonga taqsimlandi. 1942-yil yanvar oyida zavod boshqa joyga koʻchirildi va yangi joyda ish boshladi. 1942-yildan Amerikaning DC 3 samolyoti negizida yaratilgan yangi Li-2 samolyotini ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi[11].
Dastlab PS84 samolyotlari ishlab chiqarilgan, keyinchalik bu samolyot LI2 (Lisunov2) nomi bilan chiqarila boshlagan. 1953-yildan IL14, 1958-yildan turli tipdagi transport samolyotlari chiqarildi. 1966-yildan AN22, 70-yillar boshlaridan IL76 samolyotlari ishlab chiqarila boshladi. 90-yillarda ham uning asosiy maxsuloti IL76 MF transport samolyotlari boʻldi. 1992-yildan mahalliy havo yoʻllarida qatnashga moʻljallangan va 64 oʻrinli Il114 samolyotlarini ishlab chiqarish oʻzlashtirildi[12]. Zavodda AN70, „Mariya“, „Ruslan“ samolyotlari qanotlari va boshqa qismlari tayyorlangan. 1996-yil may oyidan ochiq turdagi davlat aksiyadorlik jamiyatiga aylandi. Korxonaning yigʻuvchi slesari E. H. Alimuhamedovga Oʻzbekiston Qahramoni unvoni berilgan (1995).
2014-yilda yopilgan.
Sovet davridagi rejali iqtisodiyot tizimi har bir ishlab chiqarish birlashmasining ishlab chiqarilgan mahsulotga boʻlgan talabini kafolatlagan. Xuddi shunday TAPOiCh samolyotlar ishlab chiqarishda fyuzelyajlar va zarur dvigatellar ishlab chiqarish bilan shugʻullangan va ularni SSSRning boshqa korxonalariga yetkazib bergan[13].
SSSR parchalanganidan soʻng Oʻzbekiston hukumati oʻz oldiga mahalliy ishlab chiqarishni koʻpaytirish va import oʻrnini mahalliy ishlab chiqarish bilan almashtirish vazifasini qoʻydi. Protektsionistik siyosat olib borildi, valyuta ayirboshlashni toʻxtatdi va Oʻzbekiston va boshqa mamlakatlar oʻrtasidagi savdo aylanmasini kamaytirish uchun moliyaviy va huquqiy usullarni qoʻlladi[14]. Korxonaning oʻzi davlat nazorati ostida qoldi; aksiyalarning kichik bir qismi (10%) mehnat jamoasiga sotildi[15].
Bunday sharoitlarda mehnat sharoitlarining yomonlashuvi, ishlab chiqarilgan samolyotlar sonining kamayishi, ishlab chiqarish uskunalarining eskirishi va malakali mutaxassislarning ketishi kuzatildi. Samolyot ishlab chiqarish pasaydi, ishlab chiqarish darajasi 1992-yildagi 46 ta samolyotdan 1995-yilda 6 tagacha kamaydi va bu tendentsiya ishlab chiqarish toʻliq barbod boʻlgunga qadar davom etdi.
2012-yilda „TAPOiCh“ davlat aksiyadorlik kompaniyasi hududida avval qurilgan infratuzilma obyektlarini demontaj qilish boshlandi. Uyushmaning fasad panjarasidan „TAPOiCh“ harflari yoʻqolib, zavodga kiraverishdagi Il-76 samolyotining maketi ham olib tashlandi[22]. Yil oʻrtalarida samolyot ishlab chiqarish toʻxtatildi, zavod boshqa faoliyatga yoʻnaltirildi[23].
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 4-apreldagi qaroriga asosan „TAPOiCh“ DAK „Toshkent mexanika zavodi“ AJ deb qayta nomlandi. Zavodda samolyot ishlab chiqarish 2014-yilgacha davom etdi, shundan soʻng asosiy ishlab chiqarish toʻxtatildi, 35 ga yaqin tugallanmagan samolyotlar va yigʻish komplektlari qisman Rossiya Federatsiyasiga eksport qilindi, qolganlari kesilib, metallga sotildi.
OʻzSSR rejali xoʻjalik tizimi bilan bogʻliq holda zavodga samolyotlar ishlab chiqarishdan tashqari, asosiy ishlab chiqarishga aloqador boʻlmagan vazifalar ham belgilangan. Kombinat tasarrufida shifoxona, bolalar bogʻchasi kabi ijtimoiy-madaniy obyektlar qurilgan, dam olish maskanlari ochilgan.
1983-yilda Toshkent metropolitenining 2-navbati qurilishi boshlandi. Chkalov bekati zavod mablagʻlari hisobidan qurilgan[24][25].
1942-yilda zavod xodimlari Shimoliy Toshkent kanali qurilishida qatnashdilar[26][27].
Ulugʻ Vatan urushi yillarida zavod Salor GESni qurish uchun kadrlar ajratishga yordam berdi[28].
1966-yilda Toshkentda zilzila sodir boʻldi, shundan soʻng zavod mablagʻlari va xodimlarining bir qismi tabiiy falokat oqibatlarini bartaraf etishga yoʻnaltirildi[29].
Koʻngilochar komplekslar
Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |