| ||
Oʻlka | ||
---|---|---|
Maʼmuriy markazi | Axaltsixe | |
Yirik shaharlari |
Axalsixe (17 903), Borjomi(10 546), Axalkalaki (8295), Ninotsminda (5144), Vale (3646) | |
Rasmiy tillar | gruzin tili | |
Aholi | 155 903 kishi | |
Millatlar tarkibi | armanlar (50,5%), gruzinlar (48,3%), ruslar (0,4%), yunonlar (0,3%), osetinlar (0,2%)[1] | |
Dinlar tarkibi | 2014-yilda: pravoslavlar (45,2%), arman apostol cherkovi (40,0 %), katoliklar (9,4%), musulmonlar (3,8%)[2] | |
Maydoni | 6413 km² | |
Kod ISO 3166-2 | GE-SJ | |
Rasmiy sayti | http://samtskhe-javakheti.gov.ge | |
Xaritada | ||
41°35′0″N 43°16′0″E / 41.58333°N 43.26667°E |
Samtsxe-Javaxeti (gruzincha: სამცხე-ჯავახეთი, armancha: Սամցխե-Ջավախեթի) — Gruziyadagi oʻlka (mxare), mamlakat janubida, Armaniston va Turkiya bilan chegarada joylashgan.
Asosiy tarixiy diqqatga sazovor joy — Vardziya (1185-yilda qirolicha Tamara[3] tomonidan asos solingan) va Vanis Kvabebi gʻor monastirlari. Mintaqada dunyoga mashhur mineral suvlari boʻlgan Borjomi kurorti mavjud.
Mintaqada Boku-Tbilisi-Jeyhan neft quvuri va Janubiy Kavkaz gaz quvuri oʻtadi.
Maʼmuriy-hududiy jihatdan viloyat oltita munitsipalitetdan (2006-yilgacha — tumanlardan) iborat. 2016-yildan 2018-yilgacha Axalsixe shahri munitsipalitetga tenglashtirildi (bu oʻlkaga boʻysunuvchi shahar edi).
Munitsipalitet | maydoni, km² | 2002-yigi aholi roʻyaxati boʻyicha[4] | 2014-yigi aholi roʻyaxati boʻyicha[5] | 2018-yigi aholi roʻyaxati boʻyicha[6] | markazi |
---|---|---|---|---|---|
Adigeni | 800 | 20 752 | 16 462 | 16 305 | Adigeni sh. t. pos. |
Aspindza | 825 | 13 010 | 10 372 | 10 531 | Aspindza sh. t. pos. |
Axalkalaki | 1235 | 60 975 | 45 070 | 42 949 | Axalkalaki sh. |
Axaltsixe[7] | 1010 | 46 134 | 38 895 | 39 375 | Axalsixe sh. |
Borjomi | 1189 | 32 422 | 25 214 | 25 240 | Borjomi sh |
Ninotsminda | 1353 | 34 305 | 24 491 | 21 503 | Ninotsminda sh. |
oʻlka, umumiy | 6413 | 207 598 | 160 504 | 155 903 | Axalsixe sh. |
Maʼmuriy markazi — Axalsixe.
2018-yil 1-yanvar holatiga viloyat aholisi 155 903 nafar[8], 2014-yil 1-yanvar holatiga 213 700 nafar, 2009-yil 1-yanvar holatiga 208 100 nafar aholi[9] ni tashkil etdi.
Oʻlkada 5 shahar, 6 shahar tipidagi posyolka, 268 qishloq bor.
Shaharlar : Axalsixe (17 903 kishi, 2014-yil aholini roʻyxatga olish boʻyicha), Borjomi (10 546 kishi), Axalkalaki (8 295 kishi), Ninotsminda (5 144 kishi), Vale (3 646 kishi);
Shahar tipidagi aholi punktlari : Aspindza (2379 kishi, 2014-yil aholini roʻyxatga olish), Bakuriani (1879 kishi), Axaldaba (1586 kishi), Abastumani (937 kishi), Tsagveri (799 kishi), Adigeni (783 kishi), Bakurianskiy Andeziti (352 kishi.
XVI asrning ikkinchi yarmida turklar Samtsxe-Saatabagoni bosib oldilar va bu yerda Axaltsixe posholigini (yoki Gurjiston viloyatini, yaʼni shuningdek „Gruziya viloyati“) tashkil etdilar, keyinchalik viloyat Usmonli imperiyasining shimoli-sharqiy chegaralarida muhim postga aylandi[10].. XVI asrda turklar mintaqada birinchi yirik aholini roʻyxatga olish ishlarini[tr] oʻtkazdilar . Bu tartibda butun aholi roʻyxatga olinmagan, balki faqat soliqlar uchun javobgar boʻlgan oila boshliqlarigina hisoblangan, ammo ularning ismlari ham baʼzan qoida tariqasida, koʻrsatilmagan. S. Jikiyaning fikriga koʻra, ushbu material nafaqat onomastikani oʻrganish nuqtai nazaridan, balki oʻsha paytda butunlay gruzinlar boʻlgan mintaqa aholisining milliy tarkibini aniqlash nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega[11]. A. Pikoku fikricha, XVIII asrning adabiy dalillari shuni koʻrsatadiki, etnik gruzin hukmdorlari — XII asrdan beri bu mintaqada taʼsirga ega boʻlgan gruzin Jakeli oilasining avlodlari turk tilida gaplashgan, usmonlilarning odatiy tilini qabul qilgan va uzoq vaqt oldin islomni qabul qilgan. Ammo aholining asosiy qismi nasroniy boʻlib qoladi va gruzin tilida soʻzlashishadi. Ular Usmonlilar hukmronligning 300 yillk davri davomida oʻz turmush tarzini deyarli oʻzgartirmadi .
XVIII asr geografi va tarixchisi Vaxushti Batonishvili oʻz asarida Javaxetiya aholisini quyidagicha taʼriflaydi.
"… Erkaklar va ayollar xuddi kartaliyalik dehqonlarga oʻxshab, goʻzal, chiroyli, odobsiz, qoʻpoldir. Imonga koʻra, dehqonlar hali ham nasroniylar edi, ammo ularda pastor-yepiskop boʻlmagan, lekin ularda gruzin ruhoniylari bor edi. Ularning tili gruzin va rahbarlar turklar bilan muloqot qilish zarurati boʻlgan tatar tilini ham bilishadi „[12].
XVIII asrning 70-yillarida Javaxetiyaga tashrif buyurgan nemis sayyohi Guldenshtedt Axaltsixe, Atskveri, Axalkalaki va boshqa qoʻshni joylarda boʻlganligini taʼkidlaydi. . . mahalliy gruzinlar, ular hali ham oʻz tillarida gaplashishadi, lekin turklar hukmronligi tufayli xristian dinidan chekinib, musulmon boʻlishgan.“[13].
Rus-turk urushi (1828-1829) tugagandan soʻng , Rossiya imperiyasi oʻz chegaralarini „Turk Gruziyasi“ (Axaltsixe podsholigi)[14] gacha kengaytirdi. Viloyat Rossiya imperiyasiga qoʻshilgan paytda uning aholisi „islomlashgan“ gruzinlardan iborat edi[15][16][17]. 1829—1877-yillarda Turkiyaga musulmonlarning, Rossiyaga armanlarning sezilarli darajada koʻchishi sodir boʻldi. Mintaqaning tub gruzin aholisi Turkiyaga koʻchib oʻtishga majbur boʻldi. Axalkalaki (Javaxeti)ning tashlandiq qishloqlarida rus qoʻshinlari tomonidan koʻchib ketishga ragʻbatlantirilgan Usmonli imperiyasidan (xususan, Erzrumdan[18]) minglab armanlar koʻchib oʻtdi. Natijada, Javaxetiya aholisining koʻpchiligi armanlarni tashkil etdi, bunga gruzinlarning janubiy Gruziyaning ayrim hududlariga joylashishi taqiqlanganligi sabab boʻldi. Oksfordning Kavkaz tillari boʻyicha qoʻllanmasiga koʻra: Samtsxe-Javaxeti armanlari XIX asrda rus-turk urushlari paytida bu yerga kelib qoʻngan armanlarning avlodlari. Ular kamdan-kam hollarda gruzin tilida gaplashadilar va arman tilining karin lahjasida soʻzlashadilar[19].
Mesxetiyada yashovchi 45516 mesxeti turklari (yoki mesxeti musulmonlari) 1944-yilda Gruziya SSR dan deportatsiya qilingan.
2002-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, viloyat aholisi 207 598 kishini tashkil etadi, ulardan 54,6 foizi armanlar (113 347 kishi), 43,4 foizi gruzinlar (89 995 kishi), 1,1 foizi ruslar (2230 kishi), 0,4 foizi — osetinlar (8222 kishi).), 0,4% — yunonlar (740 kishi).[20]
Mintaqaning milliy tarkibi (2014-yil aholini roʻyxatga olish boʻyicha)
odamlar | % | |
---|---|---|
Jami | 160 504 | 100.00% |
armanlar | 81 089 | 50.52% |
gruzinlar | 77 498 | 48.28% |
ruslar | 712 | 0,44% |
yunonlar | 420 | 0,26% |
osetinlar | 393 | 0,24% |
ukrainlar | 142 | 0,09% |
ozarbayjonlar | 89 | 0,06% |
yahudiylar | 16 | 0,01% |
abxazlar | oʻn bir | 0,01% |
boshqa | 134 | 0,08% |
2014-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, mintaqa aholisi 160 504 kishini tashkil etdi[21], Adigeni munitsipalitetida gruzinlar (mesxetilar) koʻpchilikni tashkil qiladi (97,10% yoki armanlarning 2,26% ga nisbatan 15985 kishi koʻp), Borjomi munitsipalitetida (87,219% yoki armanlarning
8,63ga nisbatan 21 990 kishiar, 1,34% osetinlar, 1,16% greklar, 1,10% ruslar), Aspindza munitsipaliteti (86,38% yo i armanlarning 13,31% gnisbatan 8959 kishi koʻphi), Axalsixe munitsipaliteti (68,060/i 62,092% yi armanlarning i 68,060% gnisbatan . 12 028 kis koʻphr).
Armanlar Ninotsminda munitsipalitetida (gruzinlarning 4,20 foiziga nisbatan 94,98 foiz yoki 23 262 kishi koʻp) va Axalkalaki munitsipalitetida (gruzinlarning 6,84 foiziga nisbatan 92,90 foiz yoki 41 870 kishi koʻp) koʻpchilikni tashkil qiladi .
Samtsxe-Javaxetiya va uning munitsipalitetlarining milliy tarkibi (2014)
munitsipalitet | umumiy | armanlar | % | gruzinlar | % | ruslar | % | greklar | % | osetinlar | % | ukrainlar | % | ozarbayjonlar | % | yahudiylar | % | boshqalar | % |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Adigeni | 16 462 | 372 | 2,26% | 15 985 | 97,10% | 41 | 0,25% | 6 | 0,04% | 11 | 0,07% | 12 | 0,07% | 13 | 0,08% | 0 | 0,00% | 22 | 0,13% |
Aspindze | 10 372 | 1381 | 13,31% | 8959 | 86,38% | 12 | 0,12% | 7 | 0,07% | 5 | 0,05% | 3 | 0,03% | 0 | 0,00% | 0 | 0,00% | 5 | 0,05% |
Axalkalaki | 45 070 | 41 870 | 92,90% | 3085 | 6,84% | 54 | 0,12% | 41 | 0,09% | 2 | 0,00% | 5 | 0,01% | 0 | 0,00% | 0 | 0,00% | 13 | 0,03% |
Axaltsixe | 38 895 | 12 028 | 30,92% | 26 450 | 68,00% | 144 | 0,37% | 71 | 0,18% | 37 | 0,10% | 28 | 0,07% | 60 | 0,15% | 11 | 0,03% | 66 | 0,17% |
Borjomi | 25 214 | 2176 | 8,63% | 21 990 | 87,21% | 277 | 1,10% | 293 | 1,16% | 338 | 1,34% | 88 | 0,35% | 16 | 0,06% | 5 | 0,02% | 31 | 0,12% |
Ninotsminda | 24 491 | 23 262 | 94,98% | 1029 | 4,20% | 184 | 0,75% | 2 | 0,01% | 0 | 0,00% | 6 | 0,02% | 0 | 0,00% | 0 | 0,00% | 8 | 0,03% |
oʻlka, umumiy | 160 504 | 81 089 | 50,52% | 77 498 | 48,28% | 712 | 0,44% | 420 | 0,26% | 393 | 0,24% | 142 | 0,09% | 89 | 0,06% | 16 | 0,01% | 145 | 0,09% |
Mintaqaning diniy tarkibi: Gruziya pravoslav cherkovi (45,24%), arman apostol cherkovi (39,95%), katolik cherkovi (9,36%), islom (3,78%).
Mesxeti-Javaxetida XIV—XIXasrlarda qurilgan koʻplab minoralar, masjidlar, madrasalar xarobalari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Bu masjid va minoralarning barchasi Gruziya Madaniyat vazirligining 2006-yil 3/33-sonli farmoni bilan madaniy meros sifatida davlat muhofazasiga olingan. Ularga Gruziya va Mesxetiyaning madaniy yodgorliklari maqomi berildi. Ayni paytda ularni rekonstruksiya qilish va tiklash choralari koʻrilmoqda.
Bundan tashqari, mintaqada koʻplab cherkovlar mavjud, xususan, Atskur cherkovi. U shuningdek, milliy ahamiyatga ega boʻlgan madaniy yodgorlik hisoblanadi.
Samtsxe-Javaxeti oʻlkasining 13,5 ming abonentiga Birlashgan Gruziya aloqa kompaniyasining 6 hududiy filiali xizmat koʻrsatadi. 2005-yilda Borjomi shahri va Bakurianida zamonaviy raqamli telefon stansiyalari oʻrnatildi. 2007—2008-yillarda xuddi shunday stansiyalar Gruziyaning barcha munitsipalitetlarida oʻrnatildi. Oʻlkaning butun hududi Magti GSM, Geocell va Beeline uyali aloqa operatorlari tomonidan qamrab olingan[22].
Samtsxe-Javaxetida Gruziya Milliy bankining filiali, Gruziya Gʻaznachiligining mintaqaviy boʻlimi va tijorat banklarining 4 filiali mavjud. (barcha 6 munitsipalitetdagi filiallari:TBC Bank filiali, Borjomi ; Birlashgan Gruziya banki, Axaltsixe ; Bank of Georgia, Axaltsixe ; Liberty Bank of Georgia, barcha 6 munitsipalitetdagi filiallari)[22].
Огромный материал содержится в рукописи для изучения грузинской ономастики. Правда, это, как выше отмечалось, перепись не всего населения, а лишь ответственных за налоги и возглавляющих семью мужчин, фамилии коих также, как правило, не указываются. Но и это материалы приобретают большое значение не только с точки зрения изучения грузинской ономастики, но и с точки зрения установления национального состава населения этого края того времени (оно является сплошь грузинским) и выяснения количества дворов как для отдельных населенных пунктов, так и для всего "Грузинского вилайета".
Расположен у южного подножия южного Кавказского предгорья, около истока Куры. К последнему причисляется сам Ахалцихе и Уцквер и Ахалкалак. К тому или иному из этих округов принадлежат еще следующие населенные места: Ливана, Сатлер, Кисткин, Олти, Артвин, Пенек и Петерек. Во всех четырех округах живут грузины, которые хотя и говорят еще на своем языке, но из-за турецкого владычества отступили от христианской религии и стали магометанами.