Protoyulduz – juda yosh yulduz. U asosan ota molekulyar bulutidan massa yigʻadi. Protoyulduzlar bu yulduzlar evolyutsiyasi jarayonidagi eng dastlabki bosqichdir[1]. Kam massali yulduz uchun (yaʼni Quyosh yoki undan pastroq) bu taxminan 500 000 yil davom etadi[2]. Faza molekulyar bulut boʻlagi gravitatsiya kuchi taʼsirida birinchi marta qulab tushganda boshlanadi. Va uning ichida shaffof boʻlmagan, bosimga asoslangan yadro hosil boʻladi. U kiruvchi gaztugashi bilan tugaydi va asosiy ketma-ketlik yulduzini qoldirib, keyinchalik geliy hosil qiluvchi vodorod sintezi boshlanishidayulduziga aylanadi.
Protoyulduzlarning zamonaviy surati birinchi marta 1966-yilda Chushiro Hayashi tomonidan taklif qilingan[3]. Birinchi modelda proto yulduzlarning oʻlchami juda yuqori baholangan. Keyingi raqamli hisob-kitoblar [4][5][6] masalani oydinlashtirdi va protoyulduzlar bir xil massadagi asosiy ketma-ketlikdagi yulduzlardan bir oz kattaroq ekanligini koʻrsatdi. Ushbu asosiy nazariy natija kuzatuvlar bilan tasdiqlangan.
Yulduzning shakllanishi zich yadrolar deb ataladigan nisbatan kichik molekulyar bulutlarda boshlanadi[8]. Har bir zich yadro dastlab ob’ektlarni siqib chiqarishga moyil boʻlgan gravitatsiya tortish kuchi va uni kattalashtiradigan gaz bosimi va magnit bosim oʻrtasida muvozanatda boʻladi. Zich yadro atrofdagi kattaroq bulutdan massa toʻplashi bilan, gravitatsiya tortishish bosimni yengib, portlash boshlanadi. Dastlab faqat gaz bosimi bilan qoʻllab-quvvatlanadigan ideallashtirilgan sharsimon bulutni nazariy modellashtirish, toʻqnashish jarayonining ichkaridan tashqariga tarqalishini koʻrsatadi[9]. Hali yulduz boʻlmagan zich yadrolarning spektroskopik kuzatuvlari qisqarish haqiqatan ham sodir boʻlishini koʻrsatadi. Biroq, hozircha, toʻqnashish hududini prognoz qilishning iloji yoq[10].
Zich yadro markaziga qarab toʻqnashgan gaz, avvalo, past massali protoyulduzni, keyin esa ob’ektni aylanib chiqadigan protoplanetar diskni hosil qiladi. Toʻqnashuv davom etar ekan, gazning ortib borayotgan miqdori yulduzga emas, balki diskka taʼsir qiladi, bu burchak momentumining saqlanishi natijasidir. Koʻp nazariy faktlarga qaramay, diskdagi material qanday qilib protoyulduzning ichiga kirib borishi hali tushunilmagan. Bu astrofizikaning koʻp qismida rol oʻynaydigan akkretsiya disklari nazariyasining katta muammosidir.
Protoyulduzning tashqi yuzasi qisman diskning ichki chetidan tushgan gazidan iborat. Uning sirti asosiy ketma-ketlikdan oldingi yoki asosiy ketma-ketlik yulduzining fotosferasi nisbatan farq qiladi. Protoyulduzning ichki qismi oddiy yulduzga qaraganda pastroq haroratga ega. Uning markazidagi vodorod-1 hali birlashmagan. Nazariyaga koʻra vodorod izotopi deyteriy (vodorod-2) vodorod-1 bilan birlashib, geliy-3 ni hosil qiladi. Ushbu termoyadroviy reaktsiyadan kelib chiqadigan issiqlik protoyulduzni kengaytiradi va shu bilan asosiy ketma-ketlikdan oldin kuzatilgan eng yosh yulduzlarning hajmini aniqlashga yordam beradi[12].
Oddiy yulduzlar hosil boʻladigan energiya ularning markazlarida sodir boʻladigan yadro sintezidan kelib chiqadi. Protoyulduzlar ham energiya ishlab chiqaradi, lekin u uning yuzasida va uning atrofidagi disk yuzasida zarbalar natijasida chiqarilgan nurlanishdan kelib chiqadi. Undan chiqan radiatsiya atrofdagi zich yadrodagi yulduzlararo changni bosib oʻtishi kerak. Chang barcha toʻqnashuvchi fotonlarni oʻzlashtiradi va ularni uzoqroq toʻlqin uzunliklarida qayta nurlantiradi. Protoyulduz optik toʻlqin uzunliklarida aniqlanmaydi va asosiy ketma-ketlikdan oldingi yulduzlardan farqli oʻlaroq, Gertzsprung-Russell diagrammasiga joylashtirilmaydi.
Protoyulduzdan chiqadigan infraqizil nurlanishi millimetr rejimlarida boʻlishi taxmin qilinadi. Bunday uzoq toʻlqinli nurlanishning nuqtaga oʻxshash manbalari odatda molekulyar bulutlar bilan qoplangan hududlarda koʻrinadi. 0 yoki I sinf manbalari sifatida etiketlanganlar yulduzlar protoyulduzlar deb ataladi[13][14].Hozirgacha uni identifikatsiya qilish uchun aniq dalillar yoʻq.
Sinfi | Eng yuqori radiatsiya ajratishi | Davomiyligi (yillar) |
---|---|---|
0 | submillimetr | 10 4 |
I | uzoq infraqizil | 10 5 |
II | yaqin infraqizil | 10 6 |
III | koʻrinadigan | 10 7 [15] |
((cite magazine))
: CS1 maint: multiple names: authors list ()
((cite magazine))
: CS1 maint: multiple names: authors list ()
((cite magazine))
: CS1 maint: multiple names: authors list ()
((cite magazine))
: CS1 maint: multiple names: authors list ()