Lachin
Shahar
39°38′27″N 46°32′49″E / 39.64083°N 46.54694°E / 39.64083; 46.54694 G OKoordinatalari: 39°38′27″N 46°32′49″E / 39.64083°N 46.54694°E / 39.64083; 46.54694 G O
Mamlakat Оzarbayjon
Tuman Lachin tumani
Rasmiy til(lar)i ozarbayjoncha
Aholisi
 7 829 (1 989 yıl)
Konfessiyaviy tarkib Oʻgʻoʻ
Telefon kodi +994 26
Lachin xaritada
Lachin
Lachin

Lachin — Ozarbayjon Respublikasidagi shahar, Lachin tumanidagi administrativ markaz. Ozarbayjon poytaxti Boku shahridan shosse yoʻli uzunligi 450 km., Xonkendi stansiyasi temir yoʻli uzunligi 60 km. Shimoldan Kelbadjar, sharqdan – Xodjali, Shusha hamda Xodjavend, janubdan esa Gubadlin tumanlari bilan, gʻarbdan esa Armaniston Respublikasi bilan chegaradosh. Bu yerda dunyodagi eng qadimgi daraxt hisoblangan – temir daraxt, katta miqdordagi dorivor oʻsimliklar oʻsadi, kobalt, uran, simob, oltin, temir, turli rangdagi marmar qatlamlariva konlari, shuningdek koʻpgina maʼdanli suv manbalari mavjud.[1]

Tarixi

Avval Lachin Abdallar deb nomlangan, 1923[2] yildan boshlab shahar maqomini olgan, 1926-yildan boshlab Lachin deb nomlana boshladi. 1930-yilda Lachin administrativ tumani tashkil etilganidan soʻng, Lachin shahri uning markaziga aylandi.

Shaharning panoramasi

Tagi Shaxbazi Lachin uchun joyni tanlagan va uni shunday nomlagan. Hudud maydoni - 1,84 ming kvadrat kilometr, aholi soni - 72,4 ming (01.04.2013) kishi. Lachin tumanida 1 shahar (Lachin), 1 aholi punkti (Gaygi) va 125 qishloq boʻlgan.[1]

„Lachin“ toponimi oykonim sifatida 1924-yildan boshlab xaritamizdan joy egalladi. Bundan oldin u oʻzini „Yukari Lachin“ nomi bilan oʻzini saqlab qoldi. Qadimiy xaritalarni oʻrganish qisman shuni koʻrsatadiki, muhim tepalik bilan bir qatorda, Kichik Kavkaz togʻ tizmasidagi Qorabogʻ togʻ tekisliklaridagi eng katta tizma hisoblangan Lachin choʻqqisi eʼtiborni tortadi. Bu choʻqqi Katta Kirs va Kichik Kirs choʻqqilari bilan birga Yuqori Qorabogʻ viloyatida uchburchakni tashkil qiladi. Bu choʻqqi Qorabogʻ togʻlari tizmasi markazida, janubi gʻarbda joylashgan.[3][4]

Izlanishlar shuni koʻrsatadiki, „Lachin“ nomi geografik, tarixiy, adabiy manbalarda uchraydi. Manbalardan bizga maʼlumki, „Lachin“ toponimi — oronimdir, yaʼni togʻ nomidir. Lekin bu toponim huddi fuqarolik huquqi kabi oʻzida oykonim shaklini qozondi. Buni biz Lachin soʻzi ishtirok etgan qishloqlar nomidan koʻrishimiz mumkin: Shushada Lachinlar, Kalbajar tumanida Lachin qishlogʻi, Kalbajar tumanidagi Lachingaya qal’asi va boshqalar.[5][6]

Avval taʼkidlanganidek, adabiy manbalardan bu nom haqida maʼlumot yegʻdik va ularda „Lachin“ nomini uchratish mumkin. Hozirda yaqin oʻtmishda bu nomni topish juda oson. Bugungi kunda bunday ismlar ham uchramoqda. Bu ism haqida maʼlumot toʻplaganda, mashxur hind shoiri Amir Xosrav Dexlavi hayoti haqidagi manbalarda uning otasining ismi „Lachin“ eʼtiborimizni tortdi. Otasining ismi: „Amir Maxmud Shams Lachin“. Tarixiy manbalardan shu maʼlum boʻldiki, uning ota-bobolari Oʻrta Osiyo bosib olinishi sababli Hindistonga kelishgan. Oʻsha davrlarda "Lachin" turkiy qabilasi Turkmanistonning Koperdag janubida qoʻnim topgan. Hindistonda yashab ijod qilgan oʻz davrining buyuk shoiri Amir Xosrav Dexlavi nomida oʻz qabilasi nomi ham mavjud.[7]

Shuni taʼkidlash kerakki, „Lachin“ turkiy qabilasi XVIII asrning boshlarida Turkmanistonning janubiy hududida yashagan. Moʻgʻullar bosqini davrida Lachin qabilasining bir qismi Ozarbayjonda qoʻnim topdi. Ular Gargachay va Xakarchay basseynlari yaqinidagi Xalifalida, Xachin hukmronligiga qarashli Qorabogʻning yuqori qismida, joylashishdi. Lachin turkiy qabilasining bir qismi esa Hindistonda joylashdi.[8]

Ozarbayjon Respublikasi Lachin tumanining ma'muriy xaritasi

Oʻrta asrlarda Ozarbayjonda Lachin qalʼasi va Lachin shahri boʻlgan. Qorabogʻda qalʼaning mavjudligi haqida Kirakos Gandjeli taʼkidlab oʻtgan. Uning yozishicha, Lachin Gasan Djalalning qalʼalaridan biri boʻlgan. Ozarbayjonda oʻrta asrlarda shuningdek, Lachin shahri ham boʻlgan, u shaharda pullar quyib chiqarilgan. Bu shahar Chobani xonlari davrida yanada yuksaldi.[9][10]

Lachin — boy tarixiy oʻtmishga ega hudud. Lachinning yodgorliklari miloddan avvalgi I-II ming yilliklarga toʻgʻri kelgan Xojavand viloyatidagi Azix va Jabrayil tumanidagi Taglar gʻorlariga qaraganda hali ham qadrli va noyobdir. XII-asr oxiri - XIII-asr boshlarida Qorabogʻning togʻli qismida Albaniya Xachin knyazligi oʻrnatildi. Ushbu printsip hozirgi Lachin viloyatini ham qamrab olgan. Shuning uchun Togʻli Qorabogʻning boshqa mintaqalarida boʻlgani kabi bu joylarda xoch nomi bilan bogʻliq yangi nomlar va toponimlar paydo boʻldi. Hozirgi Lachinning Xachinyali qishlogʻi, Boʻzlining Xachin qishlogʻi va Xachin Dashi deb nomlangan joy bunga misoldir.[11]

Keyinchalik Xachin knyazligi hududida Xachin, Varach, Dizag, Gulustan (Talish) va Chilabord bilan birga Qorabogʻ-Albaniya shohlari barpo etildi. 1828 yildagi Rus-Eron urushlaridan keyin imzolangan Turkmanchay shartnomasiga koʻra, mintaqa Rossiyaga Shimoliy Ozarbayjonning bir qismi sifatida qoʻshildi. Rossiya homiyligida Usmonli imperiyasi va Erondan armanlarni Janubiy Kavkazga ommaviy koʻchirish boshlandi. Biroq, armanlarni Lachin mintaqasida joylashtirish imkoni boʻlmadi. Ozarbayjonda xonliklar tugatilgandan soʻng, Lachin viloyati 1829 yilda yangi tashkil etilgan Qorabog 'viloyatiga qoʻshildi va 1868 yilda hozirgi Lachin yangi tashkil etilgan Zangezur okrugiga qoʻshildi. Zangezur tumani Yelizavetpol viloyati (Ganja viloyati) tarkibiga kirgan, 1918-1922 yillarda esa Qorabog 'viloyati tarkibiga kirgan.[11]

1905-1907 va 1914-1920 yillarda Arman qurolli guruhlari tomonidan Zangezur mintaqasida, shu jumladan, Lachinda sodir etilgan qirgʻinlar natijasida yarim millionga yaqin musulmonlar oʻldirildi.[12]

Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tashkil etilganidan keyin ham Armanistonning Qorabogʻ va Zangezurni egallab olishga daʼvolari natijasida qirgʻinlar davom etmoqda. Armaniston qoʻmondoni Andronik oʻz qurolli kuchlari bilan Qorabogʻga Gorus, Lachin, Shushadan kirib, arman aholisini Ozarbayjon hukumatiga qarshi qoʻzgʻatmoqchi, provokatsiyalar uyushtirmoqda va mintaqada itoatsizlikni keltirib chiqardi. Shu maqsadda Andronikus bir necha ming kishilik qoʻshini bilan Zabux qishlogʻini kesib oʻtib, Lachin tomon yurishni boshladi. Bundan xabardor boʻlgan Qorabog 'general-gubernatori Xosrov aka Sultonovning ukasi Sulton aka Sultonov oʻz partizan guruhi bilan Lachin-Zabux yoʻlidagi jarda pistirma qildi. Bu erda taxminan bir kun davomida juda qonli janglar boʻlib oʻtdi. Ushbu janglarda general Andronik deyarli barcha kuchini yoʻqotdi va bir necha kishi bilan qochishga muvaffaq boʻldi. Ushbu jangdan keyin vodiy xalq orasida "Qonli vodiy" deb nomlandi. Ushbu magʻlubiyatdan keyin ham arman jangarilari mintaqada koʻpincha qirgʻinlarni amalga oshirmoqdalar. Andranik Rossiyaning moliyaviy koʻmagi bilan Ozarbayjonning ushbu mintaqasini beqarorlashtirish va Zangezur va Qorabog 'erlarini egallab olish uchun doimiy ravishda yangi qurolli guruhlarni yaratgan.[12]

Lachin yo'lagi

Ozarbayjon Demokratik Respublikasi hukumati mamlakatning hududiy yaxlitligini taʼminlash uchun Zangezurga qoʻshinlar joʻnatmoqda. Togʻ tomon yoʻnaltirilgan janglarda Sulton aka Sultonov boshchiligidagi Lachin qurolli guruhlari ham qatnashadilar. Jang ozarbayjon qoʻshinlarining muvaffaqiyati bilan boshlangan boʻlsa-da, togʻni ushlab turishning iloji boʻlmadi. Tez orada viloyat Oltin Armiya boʻlinmalari tomonidan egallab olindi.

1920 yil 30 noyabrda Ozarbayjon Kompartiyasi Markaziy Komitetining Siyosiy va tashkiliy byurolarining qoʻshma yigʻilishining qarori bilan Zangezur tumani 2 qismga boʻlingan va natijada 6 742 kv.m. 3.105 kv. Km. versti Ozarbayjon SSR tarkibiga kirdi, shu jumladan Laçin, 3637 kv. km. verstning bir qismi Armanistonga berilgan edi. Ozarbayjon SSRning qolgan qismi Shusha okrugiga kiritilgan. 1923 yil 7 iyulda Togʻli Qorabogʻ Muxtoriyatining tashkil etilishi natijasida Shusha tumani ikkiga boʻlindi - Shusha viloyati, shu jumladan Shusha shahri Togʻli Qorabogʻ Muxtoriyatining tarkibiga kirdi. Ushbu davrda Shusha tumanining Togʻli Qorabogʻ Respublikasiga kirmaydigan qismida maʼmuriy markazni tashkil etish zarurati paydo boʻldi. Kurdiston okrugi hozirgi Lachin, Gubadli va Kalbajar tumanlarini oʻz ichiga olgan hududda tashkil etilgan. Maʼmuriy markaz vaqtincha Shushada joylashgan boʻlsa-da, oʻsha yili 1923-yilda Lachin va Abdallar qishloqlari oʻrtasida kichik shaharcha qurildi va avtohalokat markazi oʻsha erga koʻchirildi. Yengillik va yaqin atrofdagi qishloqning nomini hisobga olgan holda Tagi Shahbazi tashabbusi bilan shahar Lachin deb nomlandi.[13]

Maʼmuriy jihatdan avariya Kalbajar, Goturlu, Kurdhaji, Garigishlag, Xakari (Murodxonli) va Pusyan (Gubadli) tumanlaridan iborat boʻlgan. 1930-yilda Ozarbayjon SSRda favqulodda maʼmuriy hududiy birliklar tugatildi va ularning hududlarida tumanlar tashkil etildi. Yuqorida taʼkidlab oʻtilganidek, 3 ta tuman - Lachin, Gubadli va Kalbajar tashkil etildi.[13]

Lachin tumanining Malibey qishlog'i (arman ishg'olidan keyin)

Ozarbayjonning gʻarbiy erlarini egallab olgan va bu erlarda davlat qurgan armanlar Ozarbayjonga qarshi yangi, yirikroq hududiy daʼvolarni ilgari surishni boshladilar. Ular Qorabogʻni Armanistonga qoʻshib olish masalasini koʻtarishdi va Lachin mintaqasini yoʻq qilish yoʻllarini toʻsiq sifatida koʻrib chiqdilar. Sovet Ittifoqi davrida armanlar bir necha bor maʼmuriy markaz sifatida Lachinni tugatishga urinishgan, ammo ularning tashabbuslari samara bermadi. Buning oʻrniga 1970-1980-yillarda ular Gulebird, Cicimli, Malibey, Garigishlag, Sadinlar va boshqa qishloqlardagi yuzlab gektar erlarni va umuman Garagol platosini egallab olishga muvaffaq boʻlishdi.[13]

Lachin tumanining bosib olinishi

Mintaqada dunyodagi eng noyob daraxtlar hisoblangan qizil temir oʻrmonlar, koʻplab mineral suvlar, kobalt, uran, simob, oltin, temir, turli xil rangdagi marmar konlari, dorivor oʻsimliklarning haddan tashqari koʻpligi va boshqalar mavjud. Bu yerda. Tagi Shahbazi Simurg Lachin shahrini tanladi va unga bu nom berdi. Tagi Shahbazi Simurg Ozarbayjonning birinchi Boku rektori boʻlgan. U Ozarbayjonda yozuvchi, publitsist va pedagog sifatida tanilgan. Taʼkidlash joizki, Laçin viloyati 1924 yilda tashkil etilgan.

Armaniston Respublikasining Ozarbayjonga qarshi hududiy daʼvolari va harbiy tajovuzlari natijasida 1992 yil 18 mayda Lachin viloyati Armaniston qurolli kuchlari tomonidan bosib olingan. 1992 yil 8 mayda Shusha armanlar tomonidan bosib olingandan soʻng, Armaniston qurolli kuchlari ogʻir artilleriya bilan Lachin viloyati markaziga intensiv ravishda oʻq uzdilar.[14].

1992 yil 16-17 mayga oʻtar kechasi Armaniston armiyasi Shushaning Turshsu hududiga va Armanistonning Gorus viloyati yoʻnalishiga hujum qildi va 18 mayda Lachinni egallab oldi. Mintaqani egallab olgan qurolli kuchlarning aksariyati Laçin yoʻlagi orqali kirishdi. Muhim geostrategik mavqega ega boʻlgan Lachinning bosib olinishi Ozarbayjon iqtisodiyotiga jiddiy zarar etkazdi. Bosqinchilik natijasida Lachin viloyati aholisi etnik tozalashga tortildi, 300 dan ortiq harbiy va tinch aholi halok boʻldi va bedarak yoʻqoldi. Xozirgi kunda Ozarbayjonning turli viloyatlarida 77000 dan ortiq lachinliklar majburiy koʻchirilgan.[14]

Armaniston mintaqadagi davlat va xususiy mulkka jiddiy zarar etkazdi. Shunday qilib, 217 madaniy, 101 ta taʼlim, 142 sogʻliqni saqlash muassasalari, 462 savdo, 30 ta aloqa, 2 ta avtotransport va turli ishlab chiqarish obʼektlari talon-toroj qilindi va yoʻq qilindi. 54 dunyo va 200 dan ortiq mahalliy ahamiyatga ega tarixiy obidalar vayron qilingan. VI-asrdagi Alban Agoglan maʼbadi, XIV-asrdagi Malik Ajdar qabri, Garagishlag qishlogʻidagi masjid va Zabux qishlogʻidagi qadimiy qabriston.

Agoglan ma'badi

Lachin tarix muzeyi va uning qadimiy oltin, kumush va bronza tangalari talon-toroj qilindi. Shuningdek, kumush sumka, talon-toroj qilingan Lachin tarix muzeyining eksponati Londondagi Sothebyʼs auksionida 80 ming dollarga sotildi. Armaniston Jeneva konventsiyalari boʻyicha majburiyatlarini tajovuzkor sifatida qoʻpol ravishda buzib, Lachin mintaqasini qayta nomlash, mintaqaning tabiiy boyliklarini talon-toroj qilish va daromad manbaiga aylantirish, asosan Suriyadan kelgan arman qochoqlari uchun maqsadli turar-joy siyosatini olib borish orqali demografik tarkibini oʻzgartirish kabi noqonuniy xatti-harakatlarni amalga oshirdi. davom etmoqda. Inson huquqlari boʻyicha Evropa sudi (ECHR) Ozarbayjon fuqarolarining foydasiga, Ozarbayjonning Lachin viloyatida Chiragovlar va boshqalarning Armanistonga qarshi daʼvo arizasini koʻrib chiqdi.[14]

Qarorning 19 va 20-bandlarida, shuningdek, Laçin viloyatiga, xususan, Lachin shahriga 1992-yil may oyi oʻrtalarida Laachinga amalga oshirilgan havo hujumlari, koʻplab uylarning vayron qilinishi, shaharning talon-toroj qilinishi va yonib ketishi haqida soʻz boradi. Atrofdagi qishloqlarning butunlay vayron boʻlishi va Ozarbayjon erlarining bosib olinishi tasdiqlandi.

Armanistonning kuchayib borayotgan harbiy tajovuzi sharoitida BMT Xavfsizlik Kengashi Ozarbayjon hududlarini bosib olishni va Ozarbayjonning hududiy yaxlitligini, suverenitetini va hududiy yaxlitligini qoralaydigan 822 (1993), 853 (1993), 874 (1993) va 884 (1993) rezolyutsiyalarni 1993-yilda qabul qildi. Qorabog 'Ozarbayjonning ajralmas qismi ekanligini tasdiqlab, bosqinchi kuchlarni bosib olingan hududlardan zudlik bilan, soʻzsiz va toʻliq chiqarib yuborilishini talab qildi. Ammo Armaniston BMT Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalarining talablarini bajarmaydi va Ozarbayjonning bosib olingan hududlarini anneksiya qilish siyosatini olib bormoqda.[14]

2020-yil 10-noyabrda imzolangan tinchlik shartnomasiga koʻra, 1 dekabr kuni Armaniston Qurolli birlashmalari Lchin tumanini boʻshatgan holda Ozarbayjon Qurolli kuchlariga topshirdi.[15]

Karagol ko'li

Geografiyasi

Lachin nomini tilga olganda, uni koʻrgan inson koʻz oldida oʻziga maftun qiladigan va eʼtiborni tortadigan goʻzal panorama keladi. Viloyatning quyi qismida, Zangezur togʻ etagida, Artiz, Salag va Merkiz togʻlari bir – biridan masofada, ulardan biron masofada, Xustun, Kyapyaz, Kechyaldag togʻ massivlari qad koʻtargan, ular ortida Pirdavan, Gadjaran, Kichin togʻlari koʻrinmoqda. Zangezur togʻ massivlari choʻqqilari ayrim joylarda dengiz sathidan 3906 metrga yetadi va doimiy qorlar bilan qoplangan.[1]

Minkend

Minkend — Ozarbayjon Respublikasining Lochın rayoni Minkend qishloq maʼmuriy-hududiy doirasidagi qishloq.[16]

1992 yilda Armaniston Respublikasi qurollı dan bosib olindi. 2020-yil 10-noyabrdagi uch tomonlama, Ozarbayjon-Rossiya-Armaniston orasidagi kelishuvga muvofiq 2020-yil 1-dekabrda ishgʻoldan ozod qilindi. Hozir Ozarbayjon Qurolli kuchlari nazoratida.

Minkend qishlogʻi Qorabogʼ platosida joylashgan. Etnooykonimdir. Bu qishloq oʻz nomi bilan qadimgi turkiy tilli mingimin qabilasi nomini aks ettiradi (manbalarda nomi mingat deb ham yuritiladi). VII-VIII asrlarda Oʻgʻuz Konfederatsiyasi tarkibida boʻlgan minglar XII-XIII asrlarda qipchoqlarning, XIII-XIV asrlarda esa Oltin Oʻrdadagı yirik qabila uyushmalaridan biri boʻlgan. Temur davrida (XIV asr) boʻlib oʻtgan siyosiy voqealarda faol ishtirok etgan minglar keyinchalik turli hududlarga oʻrnashib olgan. Ozarbayjonda ular qurgan minglab yangi aholi maskanlari, jumladan, Minkend ular nomi bilan ataladi. Hozirda ozarbayjonlar yashayotgan qishloq aholisining etnik tarkibi maʼlum tarixiy voqealar tufayli bir necha marta oʻzgardi. Bu Mingchivan qishloqi (Zangilan tumani), Mingiz mahallasi (Ordubad shahri), Mingishlog, Mingi, Kattaming, Mingon (Oʻzbekiston) va Mingiston (Tojikiston) ham minglar bilan bogʻliq.[17]

Qishloqning boshqa bir nomi Shahsuvarli edi. Minkend qishlogʻi asosan xarak, qora-tom, tom, shirvony-tom (mahalliy sharoitlarga koʻra qazilgan yer osti qazilmalaridan tayyorlangan binolar) deb nomlangan xususiy binolardan iborat boʻlgan. Vaqt oʻtishi bilan mahalliy qurilish materiallari (mahalliy daryo toshlari yoki qoyalar, ohak-tosh aralashmasi, mahalliy yogʻoch turlaridan olingan taxta materiallari) dan tosh uylar qurildi

Qishloq hududida Kavqaz Albaniyasi davriga oid binolarining qoldiqlari, turli xil yozuvli tosh yodgorliklar, alban qabristonlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Bunga ajoyib misol qishloq hududida joylashgan Minkend ibodatxonasi boʻlib, u XV asrda qurilgan deb hisoblanadi.

Minkend qishlogʻida yashovchi odamlardan olingan maʼlumotlarga koʻra, bu hududlarda maskunlashgan birinchi odamlar Husaynlar avlodlari boʻlgan. Shunday qilib, oʻn yettinchi asrning oxiri, oʻn sakkizinchi asrning boshlarida Daralayaz tumanidan Zangezur tumaniga koʻchgan Husayn ismli kishi bu joylarga kelib, yashash uchun ana shu yerni tanlagan. Uning toza havosi, billur buloqlari, yashil oʻrmon va chorva uchun oʻtloqlar koʻpligi Husaynlar naslidan keyin boshqalarda qiziqish uygʻotgan va shunday qilib, necha-necha avlod kelishi bilan katta qishloq, Minkend qishloqi paydo boʻlgan.

Qishloqda oʻrta maktab, klub, kutubxona, kino binosi va shifoxona bor edi.

Qishloqning madaniy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotidagi muayyan yuksalishlar XVIII asr oxirida yanada rivojlandi. 1890 yilda Minkend qishloq maktabiga asos solindi. Oʻz faoliyatini 42 nafar oʻquvchi bilan boshlagan „Rus-Tatar-Ozarbayjon maktabida“ darslar turk va rus tillarida oʻqitildi. Bu maktabda shariat darslari ham oʻtilgan. Maktabda birinchi shariat darsi Mulla Vali Karbaloiy oʻgʻli, boshqa darslar Rasul Tohirov, rus tili darslari esa Geladze tomonidan oʻqitilgan. 1896 ildə maktabga ilk ozarbayjon, Rasul bey Tohirov direktor etib tayinlandi. 1912-kimdir bir sinfli, 1920-yilda kimdir ikki sinfli, 1920 yildan 1940 yilga qadar yetti yillik tugallanmagan oʻrta maktab 1940-yildan soʻng esa oʻrta maktab sifatida faoliyat koʻrsatgan. 1979 yilda sobiq prezident Haydar Aliyevin farmoni bilan Minkend qishlogʻida maktab uchun 620 oʻrinli yangi bino qurilib, oʻsha davrning eng zamonaviy uskunalari bilan jihozlandi.

Qishloqda xonaki usul bilan ip yigirish, gilam toʻqish mashgʻulot turlaridan biri edi. Deyarli koʻp oilalarda toʻquv dastgohi (hana va yer hanasi) boʻlgan. Aholi oʻzi tayyorlagan jun, paxta va ipak kalavalardan gilam, sholcha, palos, farmash, xurjun, darparda va boshqa ashyolar tayyorlangan.

Emandan va grabdan turli roʻzgʻor buyumlari, shu jumladan, idish-tovoq, togʻora, kuv, kosa, shayinli tarozi, yung tarash uchun taroq, hana, darparda və keng arqon toʻqish üçün yer hanasi va h.k. shunday ashyolarga misol boʻla oladi.

Minkend daryosi ustidagi ikki bukrili koʻprik, shuningdek Abadxeyir deb nomlangan hududdagi bir bukrili koʻprik va Minkend ibodatxonasi qishloqda joylashgan tarixiy yodgorliklardir.

Qishloq Boku shahridan 505 km gʻarbda shosse yoʻli bilan, tuman markazidan 55 km shimoli gʻarbda shosse yoʻli bilan, kichik Kavkaz togʻlarida, Qorabogʻ platosining janubi-gʻarbiy yonbagʻrida, Armaniston bilan chegarada joylashgan. Xonkendi temiryol stansiyasi bilan shosse yol orasidagi masofa 127 kmdan iborat. Qishloq oʻrmon va oqar suv boʻyida, baland togʻlar etagida joylashgan. Oʻrmonlarda nomi Qizil Kitobga kiritilgan qizil eman, shuningdek archa, yovvoyi meva va reza mevalar, maysazorlarida shifobaxsh giyohlar oʻsadi. Qishloq oʻrmonlarida asosiy oʻrmon hosil qiluvchi daraxt turlaridan eng koʻp tarqalganlari eman va grabdir.

Hakarichayning bir irmogʻi boʻlgan Minkend daryosi qishloq hududidan oʻtadi. Oʻz manbaini qishloq hududidagi tepaliklardan boshlagan buloqlar Minkend daryosi (Hakarichay) oʻzaniga qoshiladi. Iqlim sharoitiga qarab daryo va buloqlardagi suv hajmi mavsumiy tarzda oshib, kamayib boradi. Bahorning oxiri va yoz oylarida qishloqdagi ayrim daryo va buloqlarning suvi kamayib yoki butunlay qurib qoladi. Ammo yogʻin miqdoriga qarab bahor va kuz fasllarida oqar suv va buloqlar oʻz oqimini butunlay tiklaydi.

Dengiz sathidan 1600 metr balandlikda joylashgan Minkend qishlogʻi hududida odatdagi buloqlar bilan birga issiq suvli narzan tipidagi buloqlar ham bor. Ushbu buloqlar bikarbonat-xlorid-natriy-magniy-kaltsiy xususiyatlariga ega boʻlib va iliq 280J Narzandir.

Bu suvlar Lachin va uning atrofidagi hududlar aholisi uchun sevimli muolaja vositasi hisoblanadi. Shu bilan birga Minkend hududida Narzan tipidagi sovuq mineral suvli boshqa buloqlarni ham uchratish mumkin.

Iqlimi yozda salqin va qishda sovuq. Oʻrtacha yillik harorat 1 °C dan 8 °C orasida oʻzgaradi. Yogʻingarchiliklarning yillik miqdori 700–800 mm gacha boʻladi.

1914-yil 1 yanvar sanasida olingan maʼlumotlarga koʻra, qishloqda har ikki jinsdan ozarbayjonlar va asosan etnik kurdlardan iborat 1,532 nafar aholi yashar edi.[18]

Aholisi 1991 yilda 2306 nafar boʻlgan. 2006 yil statstikasiga koʻra qishloqda 2150 aholi bor edi. 2009 yil dekabr oyidagi maʼlumotga asosan qishloqda 2704 aholi istiqomat qilagan. Qorabogʻ urushi vaqtida qishloq aholisidan 14 nafari shahid boʻlgan.

Oqbuloq

Oqbuloq — Ozarbayjon Respublikasining Lachin rayoni Oqbuloq qishloq maʼmuriy hududidagi qishloq.[19]

Tuman markazidan taxminan 62 km shimoli-gʻarbda joylashgan.

Asosini Erondan koʻchib kelgan kurd qabilalari solgan deb taxmin qilinadi. Ozarbayjonda Sovet hokimiyati oʻrnatilgach, u mintaqaning qizil Kurdiston deb atalgan viloyati tarkibida edi.

Hojazsu daryosining oʻng irmogʻi sohilida joylashgan. Oʻtmishda qishloq hududi Zangezur viloyatida yashagan oqkorpu qabilasining qishlash joyi boʻlgan.[20]

Shahid Amir Askarov nomidagi oʻrta maktab bor. Oʻrta maktab, klub, kutubxona, shifoxona, pochta boʻlimi, 3 doʻkon va boshqa ijtimoiy obyektləri bor edi.

2006 yilgi statistika maʼlumotlariga koʻra, qishloq aholisi 50 kishini tashkil etgan. Arman manbalarining 2014 ilga oid olan maʼlumotiga maʼlumotlarga koʻra, qishloqda 42 oila yashaydi.[21]

Aholisi 998 nafardir.

Taniqli insonlari:

Shahidlari

Moddiy-madaniy merosi

Lachin tumanida 200 gacha tarixiy, madaniy va meʼmoriy yodgorliklar, oʻnlab qoʻrgʻonlar, qalʼa turidagi arxeologik nuqtai nazardan muhim yodgorliklar, koʻpgina qabr yodgorliklari, stel, ot, qoʻy haykallari, syujetli toshlar, shuningdek, koʻpgina tabiiy boyliklar, qimmatli maʼdanli suvlar boʻlgan. Yuqorida taʼkidlanganlarning barchasi 1992-yilning 18 mayidan boshlab Armaniston Respublikasi tomonidan okkupatsiya qilingan.[1]

Agʻogʻlan monastiri

Agʻogʻlan monastiri

Agʻogʻlan monastiri - Lachin rayoni hududida, Ozarbayjon-Armaniston chegarasi yaqinida joylashgan V-VI asrlar oid bazilika. Monastir Syunik viloyatining oʻn ikki tumanidan biri boʻlgan Axaechk tumani hududida joylashgan. Afsonaga koʻra, monastir majmuasi eski politeist ibodatxonasi hududida qurilgan. Xristian imoniga koʻra, monastirda Avliyo Georgiyning xoki saqlanadi.

Yodgorlik qurilish tarixiga ega emas; ammo uning meʼmoriy xususiyatlariga asoslanib, qurilishning uchta asosiy bosqichini bosib oʻtgan deb hisoblashadi. Dastlabki bosqichdagi cherkov ravoqsiz bazilika boʻlib, oddiy toʻrtburchak shaklga ega edi.

Bazilikaning uzun ichki qismi toʻrt juft ustun bilan uch yoʻlakka boʻlinadi. Oʻrta qismi yarim aylana ravoq bilan tugaydi. Binoning chetlari boʻylab choʻzilgan yon yoʻlaklar esa altar chetlaridagi yon xonalar bilan tugaydi. Yolaklar oval shaklda: yon qismlar qoplami yarim doira, markaziy qism qoplami esa oʻqsimon shaklda boʻladi. Qurbongoh yaqqol ifodalangan qubba bilan yopilgan. Qurbongoh ravoqi ostida markaziy yolakka ochilgan qubbasimon shaklidagi uch xor joyi bor. Qurbongoh va ravoqqa biriktirilgan qismlarning pastki tomoni yaxshi kesilgan bazaltdan, devorlarning yuqori qismidan, erkin turgan pilonlar va qubbasimon qoplamalar goʻvak togʻ jinslaridan qurilgan.

Monastir Syunik viloyatining oʻn ikki tumanidan biri boʻlgan Axaechk tumani hududida joylashgan. XV asrda tumani ikki qismga boʻlingan: Shimoliy qismi Xozoraberd, janubiy qismi esa Kashatag deb atalgan. Agʻogʻlan monastiri aynan janubiy qism hududida tushgan.[22]

Afsonaga koʻra, monastir majmuasi eski politeist ibodatxonasi hududida qurilgan. Xristian imoniga koʻra, monastirda Avliyo Georgiyning xoki saqlanadi. Tatev yepiskopligiga boʻysungan monastir XIII asr tarixchisi Stepanos Orbeli va XVII asr tarixchisi Tovma Vanandetsi tomonidan yirik diniy markaz sifatida tilga olinadi.

Fayl:Sarı Aşığın abidəsi (XVII əsr).jpg
Sari Oshiq qabri (arman ishg'olidan keyin)

Monastir ilk bor IX asr voqealari munosabati bilan tarixiy manbalarda tilga olingan:

Syunik knyazi Filippe Tatev monastiri foydasiga yaqinlikdagi yashash yerlarini yepiskop Dovudga 1000 dirhamga sotdi (siylov qildi)... bu haqda quyidagi matn tuzildi. 299 yilda (milodiy 844) ... va Sisarnaveng igumeni Stepanos guvohligi bilan[23]

Bu maʼlumotlar tadqiqotchilar uchun maʼbadni IX asrga oid deyishlari uchun asos boʻlib xizmat qilgan.[24]

G. Mammadovaning qayd etishicha, „Taxmin qilish mumkinki, 844 yilda Sisarnaveg juda keng va taniqli monastiri edi, uning xizmatkori baxshish hujjatida guvoh deb koʻrsatilgan. Maʼbadning meʼmoriy xususiyatlari, albatta, uning qurilishi tarixi yanada qadimiy davrga tegishli ekanligini aytish imkonini beradi“[25] Tadqiqotchining fikricha, Agʻogʻlan ibodatxonasining qurilishi tarixi VI asrga toʻgʻri keladi.[26]

1613 yilda monastirni oʻrab turgan qalʼa devorlari mustahkamlanib, gumbazli asosiy kirish darvozasi qurilgan. Bu haqda maʼlumotni oʻz ichiga olgan arman tilidagi qabrtoshi 1989-yildan 1992-yilgacha boʻlgan davrda, Lachin viloyati Ozarbayjon nazoratida boʻlgan davrda gʻoyib boʻlgan.[27] Asosiy cherkov binosi va qoʻngʻiroq minorasi 1779 yilda taʼmirlangan. Bu haqda xabar bergan cherkov tosh lavhasi 1967 yilda gʻoyib boʻlgan.[28]

XIX asrda monastir cherkovi Zeyve qishlogʻidagi arman aholisi tomonidan foydalanililgan va Avliyo Stefan cherkovi deb atalgan. Zeyvaning arman aholisi 1905-yilda arman-tatar qirgʻini paytida qishloqni tark etgan va hech qachon qaytmagan. Sovet davrida cherkov tarixiy yodgorlik sifatida himoya ostiga olingan.[29]

Yodgorlik qurilish tarixiga ega emas; ammo uning meʼmoriy xususiyatlariga asoslanib, qurilishning uchta asosiy bosqichini bosib oʻtgan deb hisoblashadi. Dastlabki bosqichdagi cherkov ravoqsiz bazilika boʻlib, oddiy toʻrtburchak shaklga ega edi.

Janubiy devordagi darvoza shakliga muvofiq qurilishning birinchi bosqichi V-VI asrlarga toʻgʻri keladi.[30] Biroq, alternativ nuqtai nazarga koʻra, maʼbad dastlabki bosqichda majusiy maʼbad vazifasini oʻtagan va bu bosqich uchinchi asrga toʻgʻri keladi.[31]

Qurilishning ikkinchi bosqichida bazilikaga derazasiz ravoq qoʻshilgan (toʻrtburchak ichki qismining sharqiy tomonida ichkaridan qurilgan) va tashqi devorlarning yuqori qismi qoʻshilgan. Qurilishning bu bosqichi VI asrni qamrab oladi. Bu bosqichda yoʻlaklarni kiraverishdan ajratib turuvchi arkada yogʻoch ustunlar bilan qurilgan. Qurilishning uchinchi bosqichiga tegishli tosh qubbalar va ustunlar yogʻoch oʻtmishdoshlarini almashtirdi. Kapitellar uslubi asosida qurilishning bu bosqichi VI asr oxiri-X asr boshlariga toʻgʻri keladi.[32]

Bazilikaning uzun ichki qismi toʻrt juft ustun bilan uch yoʻlakka boʻlinadi. Oʻrta qismi yarim aylana ravoq bilan tugaydi. Binoning chetlari boʻylab choʻzilgan yon yoʻlaklar esa altar chetlaridagi yon xonalar bilan tugaydi. Yolaklar oval shaklda: yon qismlar qoplami yarim doira, markaziy qism qoplami esa oʻqsimon shaklda boʻladi. Qurbongoh yaqqol ifodalangan qubba bilan yopilgan. Qurbongoh ravoqi ostida markaziy yolakka ochilgan qubbasimon shaklidagi uch xor joyi bor. Qurbongoh va ravoqqa biriktirilgan qismlarning pastki tomoni yaxshi kesilgan bazaltdan, devorlarning yuqori qismidan, erkin turgan pilonlar va qubbasimon qoplamalar goʻvak togʻ jinslaridan qurilgan.[25]

Maʼbad binosida mustahkamlash ishlari izlari bor. Misol uchun, pilasters keyinchalik shimoliy qismda qurilgan va Markaziy ustunlar bir yoki ikki tomondan mustahkamlangan. Oʻrta qism ikki qatlamli boʻlib, yon tomonlari bir qatlamli qoplamaga ega, Sharqiy qismida rotonda shaklidagi kichik qoʻngʻiroq minorasi mavjud. Yorugʻlik Janubiy devordagi ikkita katta oyna, gʻarbiy devordagi yupqa derazalar va oʻrta navning qarama-qarshi qismlarida joylashgan derazalar orqali taʼminlandi.[25]

Bazilikaning dekorativ urbanizatsiyasi bizning davrmizga faqat parchalar holida yetib kelgan. Ustun kapitellari ilk xristian davri Kavkaz meʼmorchiligiga xos geometrik naqshlar bilan bezatilgan yupqa tosh plitalardan iborat.[33] Yon fasadlardagi yupqa derazalar ham islomgacha boʻlgan davr Kavkaz meʼmorchiligida eng koʻp tarqalgan elementlardan biridir.[34]

Shimoliy devorda freskalar qoldiqlari bilan suvoq materiallar parchalari mavjud. G. Mammadovaning fikricha, bu fakt „... maʼbadning ichki devorlari tashqi devorlarga nisbatan qattiqroq toshdan qurilganligi va pilon va ravoqlardan farqli oʻlaroq, nozik qirilgan tosh bilan qoplanmaganligi bilan izohlanadi. Shimoliy devordagi qoldiqlarga qaraganda, maʼbadning ichki devorlari suvalgan va freskalar bilan bezatilgan deb koʻrsatish mumkin“.[25]

G. Mammadova Maʼbad devorlarining freskali bezaklari uning konfessional mansubligi haqidagi savolga oydinlik kiritishga yordam berishi mumkinligini taʼkidlaydi. Shunday qilib, VI asrning ikkinchi yarmida katolikos Movses koʻrsatmalaridan soʻng monofizit gregorian cherkovi cherkovlar arxitekturasida monumental rangtasvirdan foydalanishni maʼqullamadi.[35] Freskalar rangtasviri X asr boshlaridan Armaniston hududida keng yoyila boshladi. Janubiy Kavkazdagi ilk xristianlik cherkovlarida freskalarning mavjudligi ibodatxonaning Xalsedonizm bilan bogʻlanishiga asos boʻlib xizmat qiladi.[36] Janubiy Kavkazdagi Sisarnaveng bazilikasining eng yaqin analogi Kaxetiyadagi Kachareti bazilikasi hisoblanadi.[37]

Madaniyat, taʼlim va tibbiyot muassasalari

Okkupatsiyadan oldin bu yerda 217 madaniy muassasalar, 142 sogʻliqni saqlash obyektlari, 133 boshqarma va muassasalar, 100 umumtaʼlim maktablari, 5 maktabgacha taʼlim muassasalari, 5 musiqa maktablari, 1 maktab internat, 1 oʻrta taʼlim kasb – texnik bilim yurti, 1 aloqa uyi va h.k. boʻlgan.[1]

Madaniy va meʼmoriy yodgorliklari

Viloyatda 300 ga yaqin tarixiy, madaniy va meʼmoriy yodgorliklar, oʻnlab qoʻriqxonalar, qalʼa tipidagi arxeologik yodgorliklar, koʻp sonli maqbaralar, toshchalar, otlar, qoʻchqor figuralari, qoyatosh toshlari, shuningdek koʻplab tabiiy boyliklar, qimmatbaho mineral suvlar mavjud boy. Ushbu hududdagi yodgorliklarning aksariyati Kavkaz Albaniya davridagi yodgorliklardir. Olimlarimiz fikriga koʻra, Kavkaz alban davridagi ushbu yodgorliklarning aksariyati bizning eramizdan avvalgi nasroniylik davriga tegishli. Ushbu joylarning murakkab er sharoitlari va ob-havosi koʻplab daryolar kesishmalarida va yoʻllarning oʻtish qiyin qismlarida koʻpriklar qurishga olib keldi. Ular asosan bitta kemerli yoki ikki kamarli koʻpriklardir. Arman qurolli kuchlari tomonidan Lachin hududini bosib olish paytida mintaqadagi tarixiy, madaniy va diniy yodgorliklarning aksariyati yoʻq qilindi. Tumandagi quyidagi yodgorliklar tumandagi yodgorliklarning atigi 70 foizini tashkil qiladi.

Hakari choy

1924 yildan keyin mintaqada qurilgan koʻpriklar, buloqlar, yodgorlik va yodgorlik majmualari va boshqalar.[38]

Lachin tumanidagi tarixiy va madaniy yodgorliklarning nomlari roʻyxati

Arxitektura yodgorliklari

Lachin tumanining taniqli shaxslari

Ozarbayjonning Agjabedi viloyatining Taxtakorpu qishlog'ida Lachin shahidlari xotirasiga o'rnatilgan yodgorlik

Foydali suv manbalari

Lachinda koʻpgina foydali suv manbalari boʻlgan, 20 dan ortiq suv manbalari shifobahsh hisoblanadi. Odamlar qadimdan bu maʼdanli manbalarning shifobahsh hususiyatlari haqida bilishgan va davolanish uchun ularni isteʼmol qilishgan. Xalq orasida bu manbalarning moʻjizali shifobahsh hususiyatlari uchun – bosh uchun buloq, koʻz uchun buloq, tish uchun buloq, oshqozon uchun buloq va h.k. deb nom bergan. Bu manbalar asosan Minkend, Molla-Ahmedli, Mirik va h.k. aholi yashash joylari yaqinida boʻlgan. Bu manbalar atrofida odamlar dam olish uchun yegʻilgan va shu maqsad bilan ular bu joylarni obodonlashtirgan. Yoz oylarida bu yerga Qorabogʻ, Zangezur va ayniqsa Boku hamda Sumgaitning issiq joylaridan dam olish va davolanish uchun kelishgan.[1]

Xorijiy oʻtishlar

karabakhmedia.az (Wayback Machine saytida 2017-10-01 sanasida arxivlangan)

Adabiyot

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 http://www.azerbaycanli.org/az/page498.html (Wayback Machine saytida 2013-06-23 sanasida arxivlangan) azerbaycanli.org
  2. ↑ Ozarbayjon SSR Oliy Soveti Prezidiumi. "Ozarbayjon SSR, 1961-yilning 1 yanvaridagi administrativ – hududiy bo’linishi". (Rusian). Boku: Ozarbayjon davlat nashriyoti, 1961 — 8 bet. 
  3. ↑ arxiv nusxasi, 2017-04-05da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-04-04
  4. ↑ arxiv nusxasi, 2017-04-05da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-04-04
  5. ↑ http://ebooks.azlibnet.az/book/Bk5zDEay.pdf
  6. ↑ https://bdrnk.wordpress.com/2011/02/12/lacin-rayonu-tarixi-v%C9%99-isgali/
  7. ↑ http://scwra.gov.az/structure/166/?La%C3%A7%C4%B1n%20rayonunun%20%C9%99sir%20abid%C9%99l%C9%99ri
  8. ↑ arxiv nusxasi, 2016-05-12da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-04-04
  9. ↑ arxiv nusxasi, 2017-04-05da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-04-04
  10. ↑ arxiv nusxasi, 2017-10-19da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-04-04
  11. ↑ 11,0 11,1 Laçın həsrətimizin 18-ci ili
  12. ↑ 12,0 12,1 Andronikə qan udduran "Qanlı dərə"
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Laçınsız 27 il
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Azərbaycanın Laçın rayonunun Ermənistan tərəfindən işğal olunmasından 26 il ötür.
  15. ↑ „Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin Bəyanatı“ (2020).
  16. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. „İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı“ (az). stat.gov.az (2019). 2020-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-aprel.
  17. ↑ Minkənd. [1]. 2007: Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, Bakı. ISBN 978-9952-34-156-0. 8 iyul 2017da qaraldi. 
  18. ↑ "Кавказский календарь на 1915 год". Издан по распоряжению Наместника его Императорскаго Величиства на Кавказе, под редакцией А.А.Эльзенгера и Н.П.Стельмащука, Тифлис. Типография Канцелярии Наместника Е.И.В. на Кавказе, казённый дом. 1914./Оглавление: Глава — Отдел статистический: Список населенных мест Кавказа, стр. 158
  19. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. „İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı“ (az). stat.gov.az (2019). 2020-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-aprel.
  20. ↑ "Ağbulaq (Laçın)". Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti.. [2]. 2007: Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, Bakı. ISBN 978-9952-34-155-3. 8 iyul 2017da qaraldi. 
  21. ↑ İşğal olunmuş Laçın rayonunun Qarakeçdi kəndində yeni məktəb istifadəyə verilib.[sayt ishlamaydi][sayt ishlamaydi] lacin.info (Ozarbayjoncha)
  22. ↑ Hewsen, Robert H.. Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001 — 100–104, 121–123 bet. 
  23. ↑ Сюнийский епископ, Степанос. История. Москва: Изд. Эмина, 1861 — 150-153 bet. 
  24. ↑ Щеблыкин, И.П. Архитектура VIII-X веков. Баку: кн. ААЭН — 43 bet. 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Мамедова 2004, s. 55
  26. ↑ Мамедова 2004, s. 59
  27. ↑ Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, səh. 145.
  28. ↑ Hasratyan, Murad M. Tsitsernavank. Yerevan: Vneshtorgizdat, 1990, səh. 5.
  29. ↑ Karapetian. Armenian Cultural Monuments, p. 137.
  30. ↑ Donabedian, Patrick and Jean-Michel Thierry, Armenian Art. New York: H.N. Abrams in association with Prelacy of the Armenian Apostolic Church of America-Catholicosate of Cilicia, 1989, səh. 509.
  31. ↑ Hasratyan. Tsitsernavank, səh. 5-6.
  32. ↑ Donabedian and Thierry. Armenian Art, səh. 509.
  33. ↑ Саинян, А.. Архитектура Касахской базилики. Ереван: АН. Арм. ССР — 121 bet. 
  34. ↑ Высоцкий, А.И.. Проблема датировки в раннесредневековой архитектуре стран Закавказия, III респ. конф. по проб културы и иск. Армении, Тезисы докладов, Ереван, 1977 — 113 bet. 
  35. ↑ Яралов, Ю.C.. Строительная техника Византии, 56, Москва: Всеобщая история архитектуры, т.3. 
  36. ↑ Мамедова 2004, s. 57
  37. ↑ Чубинашвили, Г.. Архитектура Кахетии. Тбилиси: Изд. АН Груз. СССР — 58 bet. 
  38. ↑ http://karabakh-az.com/index.php?do=static&page=lachin[sayt ishlamaydi]
Turkum