Henri VIII — 1509-yil 22-apreldan otasi Henri VII ning oʻlimidan soʻng qirollikni oʻz qoʻliga olgan, ikkinchi ingliz monarxi boʻlgan Tyudorlar sulolasidan hisoblanadi. Rim-katolik cherkovining roziligi bilan ingliz qirollari „Irlandiya lordlari“ deb ham atalgan, ammo 1541-yilda katolik cherkovidan chiqarib yuborilgan Henri VIII iltimosiga binoan Irlandiya parlamenti unga „Irlandiya qiroli“ unvonini bergan. Bilimli va iqtidorli Henri Yevropa absolyutizmining vakili sifatida hukmronlik qildi, hukmronligining oxiriga kelib, u haqiqiy va xayoliy siyosiy raqiblarini qattiq taʼqib qildi. Keyingi yillarida u semizlik va oyoq gangrenasidan aziyat chekdi.
Henri VIII Angliyada olib borgan islohotlari bilan mashhur; shuningdek, nasroniy dini uchun hayratlanarli boʻlgan nikohlar soni — yaʼni, qirolning oltita xotini borligida edi, ularning ikkitasi bilan ajrashdi va ikkitasini xiyonat qilganlikda ayblab qatl qiladi. Qirol xotinlarining koʻpligi Tyudorlar sulolasini mustahkamlash uchun oʻgʻil vorisning yoʻqligida edi. Henri VIII ning birinchi xotini Aragonlik Katerina bilan ajralishi qirolning katolik cherkovidan chiqarib yuborilishiga va Angliyada Anglikan cherkovi Rim-katolik cherkovidan ajralib chiqqanda bir qator cherkov islohotlariga olib keldi. Bundan tashqari, qirolning xotinlari va sevimlilarining doimiy almashinuvi va cherkov islohoti siyosiy kurashning jiddiy maydoniga aylandi va bir qator siyosiy arboblarning qatl etilishiga olib keldi, ular orasida, masalan, Tomas Mur ham bor edi.
Henry 1491-yil 28-iyunda Greenwichda tugʻilgan aslzoda angliyalik. U Henry VII va Yorklik Elizabethning uchinchi farzandi boʻlgan. Uning otasi Henry VII asosiy maqsadi oʻgʻlini ruhoniylikka tayyorlash boʻlgan. Uning tarbiyasini buvisi Ledi Margaret Bofort kuzatib bordi. Uning rahbarligida Henry kuniga oltitagacha ommaviy yigʻilishlarda qatnashdi va teologik mavzularda insholar yozdi va ulardan birida u nikohning muqaddasligini himoya qildi.
Akasi Arturning erta vafotidan soʻng, Henry oʻzini otasining merosi uchun asosiy daʼvogar deb topadi hamda taxt uchun munosib shahzoda boʻlishga intiladi va Uels shahzodasi unvonini oladi. Ispaniya bilan ittifoqni sulolaviy nikoh orqali mustahkamlashni istagan Henry VII ning iltimosiga binoan, Uels shahzodasi 1509-yilda Kastiliyalik Izabellaning qizi va ukasining bevasi Catherine Aragonlik Catherinega turmushga chiqdi.
1509-yilda, Henry VII vafotidan soʻng, Uels shahzodasi oʻn yetti yoshida Angliya qiroli boʻladi. Uning hukmronligining dastlabki ikki yilida davlat ishlarini Richard Foks (Vinchester episkopi) va Uilyam Uorxem (Kenterberi arxiyepiskopi) boshqarishda koʻmaklashadi. 1511-yildan boshlab haqiqiy hokimiyat kardinal Tomas Uols qoʻliga oʻtadi, keyinchalik esa qirollikning lord-kansleri boʻladi.
1512-yilda Henry VIII Kambrey Ligasi urushiga kirib, oʻz floti boshchiligida birinchi marta „Mary Rose“ flagmani sotida Fransiya qirgʻoqlariga suzib ketadi va Brest yaqinidagi jangda gʻalaba qozonadi.
1513-yilda u fransuzlarga qarshi birinchi quruqlikdagi yurishiga tayyorgarlik koʻrgan holda Kale shahridan ketadi. Kamonchilar ingliz armiyasining asosiy tayanchi hisoblangan, shuningdek, Henryning oʻzi zoʻr kamonchi boʻlganligi sababli farmon chiqaradi. Unga koʻra har bir ingliz har shanba kuni kamondan oʻq otish uchun bir soat vaqt ajratishi kerak boʻlgan. U faqat ikkita kichik shaharni egallashga muvaffaq boʻldi. Keyingi oʻn ikki yil ichida u Fransiyada turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan jang qildi. 1522-1523-yillarda Henry Parijga yaqinlashdi. Ammo 1525-yilga kelib, harbiy xazina boʻsh edi va u tinchlik shartnomasini tuzishga majbur boʻldi.
Yirik yer egalari tomonidan olib borilgan mayda dehqon xoʻjaliklarini vayron qilish siyosati natijasida Angliyada sobiq dehqonlar orasidan koʻplab qochqinlar hamda ishsizlar paydo boʻldi. Turli manbalarga koʻra, 12[1] dan 72[2] minggacha odam „vagratsiya toʻgʻrisidagi qonun“ ga koʻra osishga hukm qilinib oʻldirilgan.
Papalik tuzumi bilan munosabatlarni uzishning rasmiy sabablaridan biri 1529-yilda Papa Klement VII ning Henryning Aragonlik Catherine bilan nikohini noqonuniy deb tan olishdan bosh tortishi va shunga mos ravishda Anna Boleynga turmushga chiqishi uchun uni bekor qilishi edi[3]. Rejalarni amalga oshirish maqsadida qirol Apostol taxti bilan aloqani uzishga qaror qildi. 1532-yilda ingliz episkoplari ilgari „oʻlim, oʻlik“ moddasi boʻyicha xiyonatda ayblang an — sud vakiliga qirolga emas, balki chet el hukmdoriga, yaʼni papaga murojaat qilish hisoblanagan. Parlament bundan buyon papaga cherkov ishlari boʻyicha murojaat qilishni taqiqlovchi qaror qabul qildi. Xuddi shu yili Henry Tomas Krenmerni Kenterberining yangi arxiyepiskopi etib tayinladi, u qirolni keraksiz nikohdan ozod qilishni oʻz zimmasiga oldi. 1533-yil yanvar oyida Henry oʻzboshimchalik bilan Anne Boleynga turmushga chiqadi va may oyida Tomas Krenmer qirolning oldingi nikohini noqonuniy deb eʼlon qiladi va bekor qiladi. Papa Klement VII 1533 yil 11-iyulda qirolni cherkovdan chiqarib yuboradi va shunga javoban munosabatlarga chek qo''yiladi.
1534-yilda Angliya parlamenti „Ustunlik aktini“ qabul qildi, unga koʻra Henry Angliya cherkovining boshligʻi deb eʼlon qilindi.
Angliyadagi hukumronligining ikkinchi yarmida qirol Henry siyosiy raqiblariga qarshi kurashishni boshlaydi va shunga javoban birinchi qurbonlaridan biri 1513-yilda qatl etilgan Suffolk gertsogi Edmund de la Pole boʻladi. Qirol Henry tomonidan qatl etilgan eng soʻnggi mashhur inson Norfolk gertsogining oʻgʻli, taniqli ingliz shoiri Henry Howard Surrey grafi boʻlib, u 1547-yil yanvarda, qirolning oʻlimidan bir necha kun oldin vafot etgan.
Henryning oʻlimidan soʻng uning sevimli oʻgillaridan biri boʻlgan Edward VI taxtga keladi. Shu kundan boshlab davlat ishlari muammolarga uchraydi, buning asosiy sababi esa Edwardning 16 yoshligida boʻlgan va u davlatni toʻla boshqara olmagan. Davlatni boshqarish darajasiga yetguncha otasining vasiyati bilan ijrochilar tayinlangan. Ular Lord Patron sifatida Xertfordning 1-grafi Edward Seymourni, Jane Seymourning akasi sifatida tanladilar. Agar Edward VI farzandsiz vafot etganida, taxt Aragonlik Catherine tomonidan Henry VIII ning qizi Meri va uning merosxoʻrlariga oʻtgan boʻlar edi. Agar u vafot etgan boʻlsa, toj Henry va Enn Boleynning qizi Elizabetga, keyin uning merosxoʻrlariga oʻtishi kerak edi. Nihoyat, agar Yelizaveta nasli yoʻqolib qolsa, Henry VIII ning marhum singlisi Meri avlodlari tojni meros qilib olgan boʻlardi. Henryning singlisi Margaretning avlodlari — Shotlandiya hukmdorlari Styuartlar merosdan chiqarib tashlandi. Oxirgi qoida qirolicha Yelizaveta I tomonidan, uning vasiyatiga koʻra, Shotlandiya qiroli Jeyms VI 1603-yilda Angliya qiroli boʻlganida qayta koʻrib chiqilgan.
Umrining soʻnggi yillarida mayxoʻrlikni sevgan Henry semizlikdan aziyat cheka boshlaydi, bel qisminig diametri esa 54 dyuymga (137 sm) yetadi, shuning uchun qirol faqat maxsus mexanizmlar yordamida harakatlana olgan. Umrining oxiriga kelib, Henryning tanasi ogʻriqli oʻsmalar bilan qoplangan. Podagra bilan ogʻrigan boʻlishi mumkin.
1536-yilda qirolning oyoq qismining shikastlanishi semirib ketish va boshqa sogʻliq bilan bogʻliq boʻlgan muammolarning atijasi boʻlishi mumkin edi. Ehtimol, yaraga infektsiya tushgan va shuning uchun ovda ilgari olingan yara yana ochilgan. Yara shunchalik muammoli ediki, barcha taklif etilgan tabiblar uni davolab boʻlmas deb hisoblashdi va baʼzilari hatto qirolni umuman davolab boʻlmaydi, deb ishonishdi. Jarohatdan keyin biroz vaqt oʻtgach, yara yiringlay boshladi va shu bilan Henry odatdagidek jismoniy faolligini saqlab qolishiga toʻsqinlik qildi. U endi muntazam ravishda bajargan odatiy jismoniy mashqlarni bajara olmasligini tushunib yetadi. Taxminlarga koʻra, bu jarohat qirolni yillab qiynagan titroq xarakterini oʻzgartirgan. Ushbu qiyinchiliklar podshoh zolim xislatlarini namoyon qilishga sababchi boʻlgan va u tobora tushkunlikdan azob cheka boshladi[4].
Shuningdek, Henry ovqatlanish uslubini oʻzgartiradi va asosan koʻp miqdorda yogʻli qizil goʻshtni isteʼmol qila boshlaydi, bu uning dietasidagi sabzavotlarning ulushini kamaytirdi. Bu omillar qirolning yaqin orada oʻlimini qoʻzgʻatgan deb ishoniladi. Henry VIII 55 yoshida 1547-yil 28-yanvarda Uaytxoll saroyida bu dunnyodan koʻz yumadi. Podshohning soʻnggi soʻzlari: "Rohiblar! Rohiblar! Rohiblar![5] "
Henry VIII hayoti davomida olti marta uylangan. Turmush oʻrtogʻining taqdiri ingliz maktab oʻquvchilari tomonidan „divorced — beheaded — died — divorced — beheaded — survived“ mnemonik iborasi yordamida yodlanadi: ajrashgan — qatl etilgan — vafot etgan — ajrashgan — oʻldirilgan — omon qolgan.
Aragonlik Catherine sudlanganda Henry VIII hozir boʻlgan va oʻzining hissiy hamda boʻysunuvchi nutqi paytida malikani ikki marta tizzasidan koʻtarmoqchi boʻlgan, ammo u umuman qimirlamagan. Sud zalini tark etib, qaytib kelmagan va bundan keyingi sudlarda ham koʻrinmagan.
Birinchi uchta nikohdan Henryning 10 ta farzandi boʻlgan, ulardan faqat uchtasi tirik qoladi — birinchi nikohdan katta qizi Mariya, ikkinchidan kenja qizi Elizabet va uchinchidan oʻgʻli Edward. Ularning barchasi keyinchalik hukmronlik qildi. Henryning oxirgi uchta nikohi farzandsiz edi.
XIV asrning birinchi choragida [taxminan 1525-yil] nikoh munosabatlari toʻxtatadi va oʻgʻil koʻrishni istagan Henry nikohni bekor qilish haqida oʻylay boshladi. Ajralish jarayonining rasmiy sababi Catherinening akasi Henry bilan oldingi nikohi edi. Yillar davomida davom etgan, imperator Karl V (Catherineaning jiyani) aralashuvi va Papa Klement VII ning nomuvofiq pozitsiyasi bilan murakkablashgan jarayon hech qanday natija bermadi. Buning natijasida, qirolning iltimosiga binoan Angliya parlamenti 1532-yilda Rimga murojaat qilishni taqiqlovchi qaror qabul qildi. 1533-yil yanvar oyida Kenterberining yangi arxiyepiskopi Tomas Krenmer Henry va Catherinening nikohi bekor qilinganligini eʼlon qiladi. Shundan soʻng, Catherine rasmiy hujjatlarda Uelsning Dowager malikasi, yaʼni Arturning bevasi deb nomlangan. Nikohning buzilishini tan olishdan bosh tortgan Catherine oʻzini surgunga mahkum qiladi, u bir necha bor qal’adan qasrga koʻchiriladi va uzoq qiynalishlardan keyin 1536-yil yanvar oyida vafot etadi.
.jpg)
Qirolning faqat uchta qonuniy farzandi goʻdakligidan omon qolgan hamda ketma-ketlikda otasining taxtini egallashgan.
Noqonuniy bolalar:
Maʼshuqalari roʻyxati uchun qarang: Любовницы Генриха VIII[en].
Henry VIII turli sohalarda mukammal taʼlim olgan. Shu bilan bir qatorda, u bir nechta cholgʻu asboblarini chalishni bilar edi: arfa, leyta, bokira, lira, nay va boshqa shunga oʻxshash boʻlgan cholgʻu aspoblari. Bundan tashqari, qirol boshqa mamlakatlardan noyob boʻlgan aspoblarni yigʻib yurgan. 1547-yilda tuzilgan uning mulki roʻyxatida 5 ta truba, 19 ta viol, 26 lyut, 20 ta regaliya, 19 ta bokira, 17 ta roʻmol, 18 ta shoxcha, 100 dan ortiq nay va boshqa bir qator asboblar[9] etilgan.
1509-yilda toj kiyishdan koʻp oʻtmay, qirol Henry „Yaxshi kompaniya bilan vaqt oʻtkazish“ nomli qoʻshiq yozdi. U tezda milliy xitga aylandi, Angliya koʻchalari va tavernalarida kuylandi va tez orada Evropada mashhur boʻldi. Biz yilnomachi Edward Xolldan bilamizki, Henry VIII 5 qismdan iborat kamida ikkita massa yozgan, ular koʻpincha oʻz cherkovida va keyinchalik boshqa joylarda ijro etilgan. Biroq, u mashhur „Yashil yenglar“ qoʻshigʻining kompozitsiyasi bilan hisoblangan boʻlsa-da, uni yozmagan[10].
2009-yilda Qirollik zarbxonasi Henry VIII taxtga oʻtirganining 500 yilligini nishonlash uchun 5 funt sterlinglik tanga chiqardi.
Uning surati 1996-yilda Folklend orollaridagi 2 funt sterlinglik tangada ham aks etgan.