Franz Kafka (talaffuzi: Frans Kafka, 1883, Praga, Avstriya-Vengriya imperiyasi – 1924 Vena, Avstriya) – XX asrning nemis tilida ijod qiluvchi asosiy yozuvchilaridan biri, uning ishlarining koʻp qismi oʻlimidan keyin chop etilgan. Ijodini 1909-yilda hikoyalar yozishdan boshlagan. „Kuzatish“ (1913) hikoyalar toʻplami, „Hukm“, „Goʻloh“ (1913), „Oʻzgarish“ (1916) hikoyalari alohida nashr etilgan. Birinchi jahon urushidan soʻng Kafka „Axloq tuzatish koloniyasida“ (hikoya, 1919), „Qishloq shifokori“ (1919), „Yoʻqsil“ (1924) toʻplamlarini nashr etdi. Kafkani dunyoga mashhur qilgan „Amerika“ (tugallanmagan, 1914), „Jarayon“ (1915), „Qoʻrgʻon“ (1922) romanlari, „Xitoy devori qurilishida“ (1931) va boshqa hikoyalar toʻplami muallifning vafotidan soʻng eʼlon qilingan. Kafka asarlarida voqealarning mubolagʻali va ramziy tasvirlari orqali insonning nodonlik va jaholat qarshisidagi fojiaviy ojizligi aks ettirilgan. Ularda qonun va inson, nur va zulmat mavhumlik holatida berilgan, bu holatdan qutilishning iloji topilmaydi. Ijodi 20-asr Gʻarb adabiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatgan (qarang: Ekspressionizm, Modernizm). „Otamga xat“ (Vafo Fayzullo tarjimasi, 2001), „Evrilish“, „Ochlik sanʼati“ va boshqa asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.^[2] HAYOTI Maʼlumotlarga koʻra ikki marotaba unashtirilgan. Bu ayollardan birinchi Felise, [1]^[3]ikkinchisi esa Dora Diamontdir. Qolaversa, Kafka Milenga ham ishqiy maktublar yozgan. Felica va Milenaga yozgan maktublari jamlanib nashr etilgan.

Kafka o'rtahol nemis tilida gapiradigan Chexiya yahudiylari oilasida Pragada tug'ilgan. Kafka advokatlikka o'qigan va yuridik yo'nalishini bitirganidan so'ng sug'urta kompaniyasiga to'liq ish stavkasida ishga kirgan, yozuvchilik bilan bo'sh vaqtlarida shug'ullangan. Kafka hayoti davomida oila a'zolariga va yaqin do'stlariga, shu jumladan otasiga ham yuzlab xatlar yozgan. Bir necha ayol bilan munosabatlarda boʻlgan, ammo hech qachon turmush qurmagan. Kafka 1924-yili 40 yoshida sil kasalligidan vafot etgan.

Kafka ko'pincha kechalari vaqtini yozishga sarflagan. Kafka o'zini-o'zi tanqid qilaverib jami ishlarining taxminan 90 foizini yondirib yuborgan. Qolgan 10 foiz ishlari yo'qolgan yoki boshqa sabablarga ko'ra nashr etilmagan. Kafka ishlarining ba'zilari hayotdaligida nashr qilingan. "Tafakkur", "Davlat tabibi", "Evrilish" qissalari bir nechta adabiy jurnallarda chop etilgan ammo aholi e'tiborini qozonolmagan.

Kafka o'limidan oldin do'sti Max Brodga "Sahroda", "Qavsha" va "Amerika" romanlarini yoqib yuborishini vasiyat qilgan ammo do'sti Brod asarlarni yoqmasdan ularning ko'p qismini chop qildirgan. Kafka asarlari ikkinchi jahon urushidan keyin nemis tilida so'zlashadigan xalqlar orasida faol o'qila boshlagan. 1960-yillari Kafka asarlari Nemis adabiyotiga katta o'zgarish kiritgan. Kafka asarlari san'atkorlar, qo'shiqchilar va faylasuflarni ham ta'sirlantirgan.

Kafka o'sha paytda Avstriya-Vengriya imperiyasining bir qismi boʻlgan Pragadagi Eski shahar maydoni yaqinida tug'ilgan. Oilasi nemis tilida so'zlashuvchi o'rta sinf Ashkenazi yahudiylari boʻlgan. Frans Kafkaning otasi Hermann Kafka (1854–1931) Chexiyaning janubiy qismidagi Strakonitsa yaqinida yahudiylar yashaydigan Osek qishlog‘ida tug'ilgan. Hermann Kafka oilasini Pragaga olib kelgan. Sayyor savdo vakili sifatida ishlagandan so'ng, Herman oxir-oqibat moda sotuvchisiga aylangan. Kafkaning onasi Julie (1856–1934) Podebradida gullab-yashnagan chakana savdogar Yakob Lyovining qizi.

Kafkaning ota-onasi an'anaviy yahudiy jamiyatidan bo'lishgan, Yiddish va Nemis tillarida gaplasha olishgan. Hermen va Julian farzandlarini madaniyatli muhitda katta qilishgan va ularga nemis tilidan ta'lim berishgan^[4].Hermann va Juliyaning olti farzandi bor edi, Frans oilada birinchi farzand boʻlgan^[5]. Franzning ikkita ukasi Georg va Heinrich Franz yetti yoshga to'lishidan oldin bolaligida vafot etgan; uning uch singlisi Gabriele ("Elli") (1889-1942), Valeri ("Valli") (1890-1942) va Ottilli ("Ottla") (1892-1943) boʻlgan. Ularning barchasi Ikkinchi jahon urushi paytida o'ldirilgan. Valli 1942-yilda Polshaga deportatsiya qilingan, ammo uning hujjatlari soxtalashtirilgan va urushdan omon qolmagan deb taxmin qilingan. Ottilie Kafkaning sevimli singlisi boʻlgan^[6].

Kafkashunos olim va tarjimon Stenli Korngold Xermanni “xudbin, hukmron tadbirkor”, Frans Kafkani esa “kuch, salomatlik, ishtaha, baland ovoz, notiqlik, o‘zini oqlash, dunyoviy hukmronlik, chidamlilik jihatidan haqiqiy Kafka” deb ta’riflaydi. Ish kunlarida Kafkaning ota-onasi uydan uzoqda boʻlgan va Julie Kafka oilaviy biznesni boshqarishda yordam berish uchun kuniga 12 soat ishlagan. Binobarin, Kafkaning bolaligi biroz yolg'izlikda o'tgan va bolalar bir nechta gubernator va xizmatkorlar qo'lida tarbiya olgan. Kafkaning otasi bilan murakkab munosabatlari o'zining 100 betdan ortiq "Brief en den Vater" ("Otasiga maktub") asarida yaqqol ko'rinadi, asarda otasining avtoritar va talabchan tabiati unga qattiq ta'sir qilganidan shikoyat qilgan; onasi esa jim va uyatchan boʻlgan. Kafkaning otasining qattiqo'l boʻlgani Kafka ijodiga sezilarli ta'sir qilgan.

Kafka oilasi bilan birga bir nechta qiz birga yashagan. Fransning xonasi ko'pincha sovuq boʻlgan. 1913-yil Valli va Ellie turmush qurgan bo'lishiga qaramay Kafka oilasi katta kvartiraga ko'chib o'tgan. Birinchi jahon urushi boshlanganidan so'ng Kafka singillarining erlari noma'lum hududlarga urushga jo'nab ketishgan va shu sababli Kafka uyiga yashagani kelgan. Ellie va Vallining ikkalasi ham farzandli bo'lishgan. 31 yoshida Kafka umrida birinchi bor alohida yashash uchun kvartiraga ko'chib o'tgan.

1889-yildan 1893-yilgacha Kafka Masný trh/Fleischmarkt (ko'sh bozor) dagi Deutsche Knabenschule nemis o'g'il bolalar boshlang'ich maktabida o'qigan. Uning yahudiy ta'limi 13 yoshida bar mitzva bayramini nishonlanishi bilan yakunlangan.Kafka hech qachon ibodatxonaga borishdan zavqlanmagan va yiliga yaxudiylarning to'rtta bayramdagina ibodatxonaga otasi bilan birga borgan^[7].

1893-yili boshlang'ich maktabni tashlaganidan so'ng, Kafka Kinský saroyida joylashgan Eski shahar maydonidagi akademik o'rta maktab boʻlgan klassiklarga qaratilgan davlat gimnaziyasiga, Altstädter Deutsches Gymnasium qabul qilindi. Germaniya tili o'qitish tili edi, ammo Kafka shuningdek, chexiya tilida gapirgan va yozgan.^[8] U sakkiz yil davomida gimnaziyada o'qigan va yaxshi o'yinlarga erishgan. ^[9] Garchi Kafka o'zining chexiya tili uchun maqtovlar olsa ham, u hech qachon o'zini tilda oqilona deb hisoblamagan, garchi u chexiya aksenti bilan nemis tilida gapirgan bo'lsa ham. ^{[10] [11]} U 1901 yilda Matura imtihonlarini tugatdi. ^[12]

• The Kafka Project ^(ingl.)
• Kafka Project ^(ingl.)
• Franz Kafka Online – Franz Kafkaning hayoti va ijodi ^(ingl.)
• www.kafka.ru ^(rus.)

Wikimedia Commonsda Franz Kafka mavzusiga oid fayllar bor.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.