Rupiah Banda | |
---|---|
Banda mu 2010 | |
4th President of Zambia | |
Nyengo: 19 August 2008 – 23 September 2011 | |
Wachiŵili kwa mlongozgi | George Kunda |
Kupokela | Levy Mwanawasa |
Kuwiska na | Michael Sata |
10th Vice-President of Zambia | |
Nyengo: 9 October 2006 – 2 November 2008 | |
Mlongozgi charu | Levy Mwanawasa |
Kupokela | Lupando Mwape |
Kuwiska na | George Kunda |
Umoyo wamunthu | |
Kubabika | Rupiah Bwezani Banda 19 February 1937 Gwanda, Southern Rhodesia |
Kufwa | 11 March 2022 Lusaka, Zambia | (vyaka vikaŵa 85)
Chipani | Movement for Multi-Party Democracy |
Nthengwa |
|
Ŵana | 7 |
Sukulu | Addis Ababa University Lund University Wolfson College, Cambridge |
Zina lamilangwe | RB |
Rupiah Bwezani Banda (19 February 1937 - 11 March 2022) wakaŵa wandale wa ku Zambia uyo wakachitanga nga ni purezidenti wachinayi wa Zambia kufuma mu 2008 mpaka 2011, ndipo wakatora malo gha Levy Mwanawasa, uyo wakafwa pakuŵa purezidenti. Banda wakachitanga ndyali kufuma waka apo Kenneth Kaunda wakaŵa pulezidenti.
Mu Okutobala 2006, Mwanawasa wakamwimika kuŵa wachiŵiri wa purezidenti. Mwanawasa wakati wapwetekeka na sitiroko mu Juni 2008 ndipo wakafwa mu chaka chenechichi, wakazgoka pulezidenti wakwimilira. Pa chisankho cha 2008, wakathereska mulongozgi wa chipani cha opposition Michael Sata wa Patriotic Front. Wakathereskeka pa mavoti gha 2011 ndipo wakatora malo gha Sata.
Banda wakababikira mu tawuni ya Miko, Gwanda, Southern Rhodesia (sono ni Zimbabwe); ŵapapi ŵake ŵakafuma ku Northern Rhodesia kuti ŵazakasange nchito pambere wandababike. R. Naik, wa ku India) kuti walutilire kusambira m'paka waŵe mulara.[1] Wakamba kunjilirapo pa ndyali apo wakanjira gulu la ŵawukirano la UNIP mu 1960. Banda wakaŵa yumoza wa ŵana ŵa sukulu ŵa pa Rusangu University, Zambia.[2]
RLupiah Banda wakaŵa mwimiliri wa UNIP ku Northern Europe mu 1960 ndipo mu 1965 wakasankhika kuŵa kazembe wa Zambia ku Egypt (United Arab Republic). Apo wakaŵa ku Lusaka, wakaŵa mubwezi wa Jonas Savimbi, mulongozgi wa UNITA, ndipo fundo yakuti UNITA yijure maofesi mu Lusaka pa nyengo iyi yikulongora kuti Banda ndiyo wakawovwira. Banda wakaŵa kazembe wa United States pa 7 April 1967.[3]
Wakateŵeteranga nga ni kazembe ku U.S. kwa vyaka viŵiri, ndipo wakawelera ku Zambia kuti wakaŵe Chief Executive of the Rural Development Corporation kwa vyaka viŵiri ndipo pamasinda wakaŵa General Manager wa National Agriculture Marketing Board kwa nyengo yakuyana waka.
Pamanyuma wakasankhika kuŵa mwimiliri wa United Nations, ndipo apo wakaŵa pa udindo uwu wakalongozgaso UN. Wupu wa Namibia. Pakati pajumpha cilimika cimoza ku UN, wakasankhika kuŵa nduna ya vyaru vya kuwaro ya Zambia. Pa nyengo iyo wakaŵa nduna ya vyalo (1975-1976), Banda wakatangwanika na kuyezgayezga kuti paŵe mtende mu Angola.[4]
Banda wakasankhika kuŵa mphala ya malango kufuma mu chigaŵa cha Munali mu 1978 ndipo wakataya mphala iyi kwa Simeon Kampata mu 1983. Nangauli wakathereskeka pa ungano uwo ukacitika mu 1988, kweni wakaluta ku khoti. Wakateŵeteraso kwa nyengo yicoko waka nga ni nduna ya vya migodi.[4]
Mu 1991, wakathereskeka mu chigaŵa cha Munali na uyo wakadangira ku chigaŵa cha Movement for Multiparty Democracy (MMD) Ronald Penza. Nangauli pakwamba wakakhumbanga kuti wazakaŵepo pa mavoti gha 1996, kweni wakawovwira kuti UNIP yileke kuwungana pa mavoti.[4]
Pambuyo pa Purezidenti Mwanawasa kusankhidwanso mu Seputembala 2006, adasankha Banda wachiwiri kwa purezidenti pa Okutobala 9, 2006, limodzi ndi nduna yatsopano. Pamanyuma pake wakati wasankhika, wakanjira gulu la MMD. Kusankhika kwa Banda kukawonekanga nga ni nthowa yakupa njombe ŵanthu ŵa kumafumiro gha dazi kwa Zambia chifukwa cha kukhozgera MMD pa chisankho, pakuti aka kakaŵa kakwamba kuti ŵanthu ŵa kumafumiro gha dazi ŵachite nthena.
Pambere ungano wa chalo cha Southern African Development Community (SADC) undachitike mu mwezi wa Ogasiti 2007, Mwanawasa wakatuma Banda kuti wakambiske ubwezi na chalo cha Zimbabwe..[5]
Mwanawasa wakati wapwetekeka na sitiroko apo wakalutanga ku ungano wa African Union ku Egypt pa 29 June, 2008, Banda wakazgoka president wakuchitapo kanthu.[6]Pamanyuma pake wakapeleka nkhani zakukhorweska kweni zambura kupulikikwa za umoyo wa Mwanawasa. Ŵanthu ŵanandi ŵakakayika, kweni Banda wakati walije "chifukwa cha kutolera utesi".[7]
Pakuŵa wachiŵiri wa purezidenti, Banda wakaŵaso mulongozgi wa milimo ya boma mu National Assembly; ndipouli, apo National Assembly yikakumana pa 5 August 2008, pamanyuma pa sitiroko ya Mwanawasa, Banda wakasankha nduna ya vya vimbundi, George Mpombo, kuti ndiyo walongozge milimo ya boma.[8]
Mwanawasa wakawelerapo yayi ku nthenda iyi ndipo wakafwa apo wakaŵa mu chipatala ku Paris pa 19 August 2008. Pakulongosora "chitima chikuru na chitima chikuru", Banda wakapharazga nyifwa yake ku mtundu wose ndipo wakapharazga nyengo ya mazuŵa ghankhondi na ghaŵiri ya kulira kwa fuko lose, ndipo wakaciska ŵanthu ŵa ku Zambia kuti "ŵalutilire kuŵa ŵakuzika na kulira pulezidenti withu mwantchindi". Banda wakayamba nadi kuwusa nga ni purezidenti pamaso pa mavoti gha purezidenti ghaphya, agho kuyana na dango la chalo ghakwenera kuchitika mu mazuŵa 90 kufuma apo Mwanawasa wakafwira.[9]Pa Ogasiti 26, 2008, Banda wakalemba pempho lakuti waŵe wakwimilira wa MMD. Pa zuŵa lenelili, MMD mu chigaŵa cha Eastern yikafumiska chikalata chakukhozgera candidacy ya Banda. Ŵanthu ŵanandi ŵakagomezganga kuti watondekenge, ndipo wakapokera mavoti 47 kwimikana na 11 gha Ng'andu Magande, nduna ya vya ndalama. Pa nyengo iyi, Banda wakalayizga kuti "wazamukolerana na chipani na mtundu wose" ndiposo kuti "wazamulutilira kufiska mapulogiramu gha [Mwanawasa]".
Chiwerengero choyambirira chikusonyeza kuti mdani wamkulu wa Banda, Michael Sata wa Patriotic Front (PF), akutsogolera, koma pamene mavoti ochokera kumadera akumidzi adawerengedwa, Banda adatseka mpatawo ndipo pamapeto pake adadutsa Sata. Pa Novembala 2, chiŵerengero cha mavoti chikulongora kuti Banda wakapokera mavoti 40 peresenti. Banda wakalapizga pa State House pa zuŵa lenelili, ndipo wakayowoyapo kuti ŵanthu ŵaŵe ŵakukolerana.[10]
Pakuŵa purezidenti, Rupiah Banda wakalaŵiskanga chomene pa vyachuma, wakendanga mu vyaru vinyake kuti wakhozge malonda gha Zambia ku ŵalongozgi ŵa vyaru vinyake. Mu Disembala 2010 wakaluta ku Egypt kukakumana na President Hosni Mubarak.[11]
Pakati pa chaka cha 2009 chikapharazgika kuti komiti ya MMD National Executive Committee yikasankha Banda kuti waŵe mulongozgi wa chipani ichi pa chisankho cha 2011. Ŵanyake ŵakasuska fundo iyi, ŵakati ndondomeko ya kusora ŵanthu yikwenera kuŵa yakuzomerezgeka ku ŵanthu ŵanyake; Mpombo, nduna ya vyavikiliro, wakafumapo pa udindo wake mu Julayi 2009 apo wakasuskanga ndondomeko iyi kuti njambura demokilase. Pulezidenti Banda wakazomelezga ŵanthu ŵanyake kuti ŵamususke pa maungano gha MMD agho ghakuchitika mu chalo chose.[12]
Banda wakati wafika pa udindo wake, wakawuskapo vinthu vinandi vyakususkana na vimbundi ivyo vikacitika na Mwanawasa.[13]
Michael Sata, mulongozgi wa chipani cha opposition cha Patriotic Front, wakathereska Banda pa chisankho cha pulezidenti cha mu September 2011, ndipo wakamalizga mavoti ghake gha vyaka vitatu.[14]
Pa 15 March 2013, Banda wakazgoka mulongozgi waciŵiri wa chalo mu mbiri ya Zambia kuti wanjire mu wupu.[15] Ivi vikacitika cifukwa ca kususkika na Sata kuti wakugwiliskira nchito uheni mazaza ghake, ni vimbundi, ndiposo kuti wakugwiliskira nchito uheni ndalama za mafuta.[15]
Banda wakafwira pa nyumba yake ku Lusaka ku nthenda ya kansa ya mu nthumbo pa 11 March 2022, wali na vyaka 85..[16][17][18][19] Pamanyuma pa nyifwa yake, boma la Zambia likapharazga mazuŵa 7 gha kulira kwa fuko lose uku ndembera zili pasi[20][21] ndipo Namibia wakapharazga mazuŵa ghatatu gha kulira.[22][23]
Rupiah Banda wakatora muwoli wake wakwamba, Hope Mwansa Makulu (29 August 1941 - 11 October 2000), mu 1966 ndipo banalume aŵa ŵakaŵa na ŵana ŵatatu.[24] Makulu wakafwira ku South Africa, wali na vyaka 59.[24] Wakasungika mu dindi la Leopards Hill.[24]
Muwoli wake waciŵiri, Thandiwe Banda, msambizgi wa sayansi ya ndyali, wakaŵa mucoko kwa Banda na vilimika vyakujumpha 30.[25][26] TThandiwe Banda wakaŵa First Lady wa Zambia pa nyengo iyo wakaŵa President kufuma 2008 mpaka 2011.[26]