39°36′00″N 20°19′00″E / 39.6°N 20.316667°E / 39.6; 20.316667

Filat (greqisht: Φιλιάτες/Filiátes) është qytezë në qarkun i Çamërisë, Greqi.

Filati është e vendosur në një zonë kryesisht malore. Malet e Murganës shtrihen në veri, në kufi me Shqipërinë. Qyteza Filati është e vendosur në jugperëndim të Konicës, në perëndim të Janinës, në verilindje të Gumenicës dhe në juglindje të Sarandës, Shqipëri. Filati ndodhet 10 km në lindje të fshatit i peshkimit Sajadhë, në mes të lumit Kalama dhe kufirit greko-shqiptar. Nga veriu Filati kufizohet me Pleshavicën, nga veriperëndimi me Koskën dhe Lopësin, nga juglindja me Galbaqin e Spatarin dhe nga perëndimi me Shqefarin. Qyteza ka kazermat e vet dhe një spital që është përgjegjës për shumicën e popullsisë në jug-lindje të qarkut i Çamërisë. Para Luftës së Dytë Botërore, Filati kishte këto lagje: Dematë, Gjillatë, Kasimatë, Sejkatë, Sarandarë dhe Zejnelatë.^[1] Pas Luftës së Dytë Botërore, Filat është një qytezë urbane të vogël dhe është organizuar dhe ndërtuar përreth tre shesheve(greqisht: "plati").^[2] Filati sot është selia i komunës e Filatit. Kurse Rruga Kombëtar Greke 6 (Larisë - Janinë - Gumenicë) dhe autostradës Egnatia Odos (Dedeagaç- Selanik - Janinë - Gumenicë) kalojë në jug të komunës i Filatit.

Toponimet të qytezës Filat:(Para Luftës së Dytë Botërore)^[3]

• Ara e Grrënjacës - ara e cila ka qënë pronë e fisit të shuar të grrenjace, në L.
• Ar’ e Kutatit – arë, ish pronë e fisit të shuar të Kutate, në V.
• Ar’ e Zezë - arë, në L. Këtë emër e ka marrë sepse aty dikur janë bërë vrasje.
• Ar’ e Shabanenje – arë e fisit të Shabanenje, në L.
• Arat e Damës - ara, në L.
• Arat e Xorxenje – ara, në L.
• Bardhëla – arë, në V.
• Bira e Dhelprës – birë dhelpre në një faqe kodre, në V.
• Bokrrimat e Boçerepit – bokërrimë e kuqe, në L.
• Bokrrimat e Duçenje – bokërrima të kuqe, në L.
• Bokrrim’ e Kuqe – bokërrimë që e ka dheun të kuq, në L.
• Bokrrimet e Takenje – bokërrimë që zbret në gërmadhat e fshatit të vjetër të Mihalarit, në L.
• Bregu i Grrënjacës – kodër e vogël ku ndodheshin shtëpitë e fisit të Grrënjacëve, në VL.
• Brrinj e Feçit – arë, në V.
• Brrinjat e Gumbit – arë në brinjë, në JL.
• Burimet e Ninës – burrim, në V.
• Çakërret – ara, në J.
• Çallëku e Dojakës – pyll, në P.
• Çavolati – arë e kullotë, në V.
• Çuk e Mahmut Malos – bregore, në V.
• Çukëz e Mulla Aliut – kodër e vogël ku dikur thërriste ezanë Mulla Aliu në lagjen Sarandarë.
• Duqenet e Xhamisë – vakëf në qëndër të qytetit.
• Dahnareja e Vogël – pllajë eveshur me dafina afër qëndres së qytetit.
• Dhes i Tafeqit – shteg i një vije uj, të cilin e hapnin kur donon të vaditnin arat, në JL.
• Fiqt e Çallëkut – Bregore me fiq e pemë të ndryshme, në V.
• Folej’ e Pulbardhës – shkëmb ku ndërtonte folenë pulbardha, në V.
• Fush’ e Poshtëme – ara, në L.
• Fush’ e Sipërme – ara, në L.
• Gëzëfet – vresht me ullinj, në J.
• Gonetë – ara, në L.
• Gorric e Çapos – bregore ku dikur ka qenë një goricë, në J.
• Gorric e Çimos – bregore ku ka qëne një goricë, në P.
• Granica – faqe mali, në VL.
• Grav’ e Binakos – shkëmb ku ndodhej një birë e madh, në V.
• Grav’ e Dhahnaresë - shpellë, JL.
• Grav’ e Halil Tiranës – shpellë që nxën rreth 50 kokë bagëti t’ imta, në V.
• Grav’ e Ninës – shpellë, në V.
• Grav’ e Prapalit – shpellë, në JP.
• Grav’ e Skraparit – shpellë që nxën rreth 200 kokë bagëti t’ imta, në V
• Grav’ e Sulos - shpellë ku dikur mrizonte dhëntë një farë Sulojë, në J.
• Grav’ e Tiranës – shpellë, në V.
• Gravat e Savolatit – shpellë, në V.
• Grop’ e Abaz Beqirit – arë e vogël dhe ullinj, në L.
• Grop’ e Beqos – arë e madhe, pronë e dikurshme e një farë Beqoje, në J.
• Grop’ e Vogël – arë në një vend gropë, në L.
• Gropështi – arë në një vend gropë, në J.
• Gurët e Çulatit – dy gurë me shënjë, në L.
• Gur i Bufit - shkëmb ku ulej bufi, në P.
• Guri i Kodrës – shkëmb ne një kodër, në P.
• Gurët e Velos – kodër e vogël shkëmbore, në V.
• Guri i Vogël – shkëmb, në V.
• Guri i Xhamisë – gur mi madhi rrafshët nga sipër, ku vendoseshin kufomat e të vdekurve, kur para se të varroseshin do t’u falej xhenazeja, në qendër
• Haliqeja e Murat Gaxhelit – tokë ku ka shumë gurë të vegjël, në J.
• Hiri i Shabës – tokë shtuf, në V.
• Huqumeti – ndërtëse e nënprefekturës turke, në qëndër.
• Kalaj’ e Kastrisë – gërmadhat e një kalaje të vjetër, në P.
• Këmb’ e Mesit – këmbë mali, në V.
• Këmb’ e Xhemos – këmbë mali, ne P.
• Kokomareja e Meçate – pyll e kulotë, në VL.
• Kondarei – ara, në L.
• Kongjelez/a – rrugë me kthesa, në fund të qytetit, ku sot ndodhen kazerma ushtarake greke.
• Konizma – kishëzë, vend vakëf ku të krishterët hidhnin pare.
• Koprra – vend për kullotë, në JP.
• Koprr’ e Vjetër – vend ku ndodheshin varreza, në V.
• Kroi i Çimos – krua, në P.
• Kroi Inifajt - krua, në P.
• Kroi i Jonuzit - krua, në V.
• Kroi i Sejakte - krua i ndërtuar nga fisi i Sejkate, në V.
• Kull’ e Xhamisë.
• Lëm’ e Daut Xhindit – lëm i shtruar me pllaka guri, në J.
• Lëm’ e Feçit – lëm, me pllaka guri, në L.
• Lëm’ e Grrënjacës – lëm, me pllaka guri, në V.
• Lëm’ e Kodrës – lëm prej dheu, në P.
• Lëm’ e Peponit - shesh ku lozin kalamajtë, në J.
• Lis i Stuqit – lis në faqen e malit i cili mban mbiemrin e Ali Stuqit, në J.
• Livadhzat e Tarenje – livadhe, në VP.
• Luca e Boçerepit – lerë ku pinin ujë qetë, në V.
• Luca e Takenje – lerë bagëtish, në L.
• Luca i Filatit – lumë, në JL.
• Mali Ajlasë – mal, në V.
• Medreseja – shkollë turke ku mesohej për hoxhe, në qëndër.
• Mejtep i Vogël – shkolla fillore turke, në qëndër.
• Mihalari – gërmadhat e një fshati të vjetër, në V.
• Milarija e Eminenje – kullotë, në V.
• Moneja e Prroit Memos – mone bagëtish, në JL.
• Mulliri Damës – mulli që bluan drithërat, punon me ujë, në JP.
• Musllupi – vendi ku merrnin burrat avdes para se të shkonin në xhami për t’u falë, në qëndër.
• Paloklisha(kisha e vjetër) – kishë e vjetër, në V.
• Pandallona – vend që mban ujë, kullotë, në V.
• Perentinet – ara, në J.
• Pill i Çimate – pyll, në JL.
• Pill i Ruçit – pull, në VP.
• Pill i Xhemos – pyll me përall e ullinj, në P.
• Pllakat e Karaçonit – vend me shtresa pllakash prej guri, në V.
• Prapali Çimatë – kullotë prapa kodrash, në VP.
• Prapali Gjërë – vend gropë, në P.
• Prroi Benës – përrua mall, në V.
• Prroi Çekës – përrua i veshur nga të dy anët me ullinj, në V.
• Prroi Honisë - Përrua i thatë (që s’ban ujë), në J.
• Pus i Buzos – lerë ku u jipnin ujë kafshëve gjatë dimrit, në P.
• Pus i Granicës – pus, në J.
• Pus i Gjërë - pus i thellë që e ka grykën të gjërë, në qëndër.
• Pus i Haxhiut – pus.
• Pus i Llambros – pus.
• Pus i Mejtepit – ish pus pranë shkollës fillore turke, në qëndër.
• Pus i Takës – pus në L.
• Qaf e Kallanxhiut – qafë bregoresh, në VP.
• Qaf e Karavait – qafë, në P.
• Qaf e Pleshevicës – qafë, në VP.
• Qeparizi Memolate – sellvi shekullore, në P.
• Radhareja e Evgjite – 12 shtëpija evgjitesh të cilat ndodheshin në radhë pas njëratjetrës, në J.
• Raq i Glatë – bregore e gjatë, në V.
• Raq i Klishës – breg ku ndodhet një gërmadhë e vjetër kishë, në VP.
• Rrahëza – përpjetë e një kodrinë, në P.
• Rrap i Çerçizit – rrap i madh, në J.
• Rrap i Vanrës – rrap i madh, në VP.
• Ruzhdieja – ish shkolla e mesme në gjuhen turke, në qëndër.
• Sarai i Xhafer Demit – gërmadhë e një sarai të vjetër të demate: “Ki sarai ka klënë i Xhafer Demit që e prishnë grekët me 30 të senesë dhe me gurët e tij benë një skolic që në të psonim gluhën e ture” (Lut Berberi nga Filati)
• Skarpati – kullotë, në VP.
• Surmaqi i Foçit – pyll i vogël me druj përalli etj, në V.
• Sheshet e Kripës – sheshe ku barinjtë u jipnin kripë bagëtive, në P.
• Shesh i Demate – shesh në qëndër të qytetit. Ka qënë pronë e fisit të demate. Në vitet ’30 në këtë vend qeveria greke ngriti një gjimnaz në gjuhën greqisht.
• Shesh i Dojakate – shesh pranë shtëpive të fisit të dojakate, afër qëndrës.
• Sheshi i Hasellit – shesh ku lozin kalamanjtë, në L.
• Sheshi i Misrit – shesh në tregun ku shitej misri, në qëndër.
• Sheshi i Puseve – shesh ku ndodhen shumë pusë në të cilat mbushnin ujë gjithë lagjet e qytetit.
• Sheshi i Stambollit – shesh, në J.
• Shkallat e Pleshevicjotë – vend në Pazar ku pleshevicjotët shisnin shollë të cilat i përgatitnin vetë.
• Shkëmbi i Xhamisë – vend pranë xhamisë ku falnin të vdekurit.
• Shtëpite e Çallëkut – gërmadha, në V.
• Shtëpit e Tiranës – banesa ku jetonin fisi i tiranasve, në V.
• Shtrunga e Ninës – shtrungë e gurtë, në P.
• Trap i Dojakës – ara më një burim pranë qe i takonte fisit e dojakate.
• Thruma e Zezë – pllajë e veshur me thruma të zeza, në V.
• Ulliri i Bellos – ulli në tregun ku shiteshin gjedhët, në qëndër.
• Ullit e Babaçit – bacë me ullinj, në V.
• Ullit e Benës – ullinj në një vend gropë, në V.
• Ullit e Honit – vend gropë me ullinj, në VL.
• Ura e Filatit – urë me hark, në JL.
• Ura e Vogël – urë, në JL.
• Valanidha – faqe mali, në V.
• Vanëra – vreshta e ullinj ku greket kryen masakra kundër filoqatëve më 1944.
• Varikoi i Çimës – pllajë e gjëre, në JP.
• Vau i Filatit – va lumi në lumin e Filatit, në JL.
• Verret e Demate – varre të fisit të demate, në afërsi të qëndrës.
• Verret e Sejkate – varre të fisit të Sejkateve, afër qëndrës
• Xhamia e Pazarit – xhami e cila është ndërtuar nga Vejz Aga Pllotareja, në qëndër.
• Xhamia e Sejkate – xhami e ndërtuar nga fisi i sejkatëve, në qëndër.
• Zharë i Gjërë – va i gjërë ku kalohet lumi, në dimër.

Sipas regjistrimit të popullsisë së viti 2001, Filati kishte 2.344 banorë.^[4] Në vitin 1981, qyteza kishte 2,439 banorë, kurse në vitin 1991 Filati kishte 2,591 banorë. Banori i Filatit thirret Filaqot.

Familjet në qytezën Filat:(Para Luftës së Dytë Botërore)^[5]

Alizoti , Baburri (të ardhur nga fshati greke Babur), Ballashenjtë (fis i shuar), Benatë, Berberatë, Buzenjtë, (fis i shuar), Çafulatë, Çamenjtë, Çimatë, Çopenjtë (fis i shuar), Dematë, Dojakatë, Ducenjtë, Focenjtë (fis i shuar), Gaxhelatë, Grrënjacë (fis i shuar. I fundit i këtij fis ra në luftë kundër grekëve në Bezhan më 1913), Gullenjtë (vllah shqipfolës), Gumatë (fis i shuar), Gjillatë, Hallunatë, Kasimatë, Kodrenjtë (fis i shuar) Memkatë, Mullahusenjtë, Ninenjtë, Ponatë (Poni), Resulatë, Sarandarë, Sejkatë, Sterratë, Strungarenj (fis i krishterë ardhur nga Grebena), Shabanenjtë, Tarenjtë, Tavanxhinjtë, Tiranenjtë(Tirana), Xorxenjtë, Xhibatë, Zaneminenjtë, Zejnelatë, Zguratë (Zguro) etj.

Qyteti i Filatit shfaqet në defterët osmanë të vitit 991 hixhri (1583). Në këtë defter janë dhënë emrat dhe mbiemrat të kryefamiljarëve e Filatit dhe zonën përreth. Shumica e këtyre emrave dhe mbiemra janë shqiptarë si: Kond, Nika, Gjon, Gjin, Duka, Ded, Leka etj.^[6] Historiani Hajredin Isufi thekson se ka shumë emra të përzier myslimane dhe krishterë, duke treguar se procesi i islamizimit u ndodhin atëherë dhe mund të ketë filluar menjëherë pas pushtimit të rajonit në 1433.^[7] Isufi citon fshatin Kockë si një shembull ku emra të tillë si: Sinan Pjetri, Murat Kondi, Ahmet Andrea, Hasan Jorgo, Ali Dhimo, etj, ka ekzistuar në mesin e njerëzve laraman.^[7] Kurse për themelimin e Filatit, ka disa propozime nga populli lokale Çame dhe akademiket. Nga Filaqotët ato thonë që zona e Filatit ishte i njohur për të qenë një vend i prodhimit të ullirit. Qiraxhinj shpesh do vinin për të ngarkesës e ullinjve dhe vaj për të tregtuar brenda dhe jashtë rajonit të Çamërisë. Në vendin ku grumbulloheshin qiraxhinjtë për ngarkesë të ullinjve, një han u ngrit nga një banor lokal i cili ishte i njohur me emrin e Filo. Ky vend në të cilën han e tij ishte ndërtuar, u filloj të quhet Hani i Filos, dhe më vonë Filat.^[8][9] Brenda këtij linjë të mendimit eshte edhe historiani greke A. Koçi^[10]. Ai thotë se Filati mori emrin e vet nga një banor vendas me emrin Filas. Megjithatë, një tjetër historian grek, Zotos Mollosos i cili udhëtoi rreth Çamërinë në shekullin e nëntëmbëdhjetë kishte një pikëpamje të ndryshme. Ai pohoi se Filat u themelua nga dikush i quajtur Trëndafilis, emri i të cilit kur i shkurtuar u quajt Filas, nga ku emri Filat rrjedh. Sipas Zotos vendi u quajt Tria dhe më pas, Kestria Ilion - Iliate - Filiate ose Filat.^[10] Megjithatë Isufi thekson se toponimi Filat është shqiptare, sepse ajo është e karakterizuar nga prapashtesë at, në të cilën është e zakonshme në mesin e toponimeve të tjera shqiptare së tilla si: Progonat, Luarat, Morfat, Markat etj.^[10] Për shkak, në kohë të kaluara kjo zonë ishte i konfliktit midis Venedikut dhe Perandorisë Osmane, ku disa familje shqiptare ikën në Itali. Një nga pasardhësit e tyre, Don Andrea (Figlia) Filja citon Filatin në një dorëshkrim të vitit 1764, ku përmend origjinën e familjes se tij arbëreshe, quajtur Filja, duke e përshkruar si një qytet të madh dhe me kulturë në të kaluarën por të braktisur në shekullin XVII.^[11] Kjo është interesante, sepse ajy referon qytezën Filat si Figliati dhe jo në emrat hipotetike të propozuar nga Zotos. Kjo jep besim për pikëpamjet e vendasëve dhe historianë Koçi dhe Isufi në lidhje për etimologjinë e emrit.

• Abaz Dojaka (1934-1993) etnograf, studiues, dhe mjeshtër i kulturës popullore.
• Aziz Çami, - oficer i ushtrisë shqiptare dhe një komandant në Balli Kombëtar.
• Qamil Çami, - mësuesi dhe poeti i epokës së Zgjimi Kombëtar Shqiptar.
• Ali Demi, - luftëtar shqiptar i rezistencës në Luftës së Dytë Botërore.
• Musa Demi, - figurë revolucionare dhe e rëndësishme e Zgjimi Kombëtar Shqiptar.
• Niazi Demi, - ministri i tregtisë së Shqipërisë.
• Rexhep Demi, - anëtari kryesor i lëvizjes së pavarësisë shqiptare dhe nënshkrues i Deklaratës së Pavarësisë Shqiptare.
• Tahir Demi, - anëtar me rangut të lartë i Partisë së Punës të Shqipërisë dhe përfaqësues i Shqipërisë në Comecon.
• vendndodhja
• Teme Sejko - kunder admiral i Flotes Shqiptare gjate regjimit komunist
• Taho Sejko - funksioner me poste te rendesishme gjate regjimit komunist

• vendndodhja