La lingua basca (diciuta macari euskara, euskera bascu, vasco [spagnolu] oppuru basque [francisi]) è na lingua ca nun è indueurupea parrata attuarmenti nti lu nord di la Spagna (nti lu Paisi Bascu spagnolu e nti la zona a lu nord di Navarra) e nti lu stremu sud-ovest francisi (Paisi Bascu francisi) nti lu dipartimentu di li Pirenei Atlantici. Anticamenti arrivau a cummigghiari macari li zoni di Aquitania, La Rioja e li Pirenei Cintrali.
L'euskera è la sula lingua ca nun è rumanza ca è ancora viva nti sta zona e pari ca appi na granni nfruenza supra lu sistema vucalicu di lu castigghianu. Nti quasi 40 anni di pruibizzioni nti lu mentri di la dittatura franchista e la conziguenti pirsicuzzioni e criminalizzazzioni di cui lu parrava, la lingua basca fu misa 'n pirìculu di estinzioni. Sulu a la fini di l'anni cinquantini e a lu principiu di li sissantini lu bascu accuminciau a ripigghiàrisi a picca a picca.
Ccu l'arrivu di la dimucrazzìa, la Custituzzioni spagnola di lu 1978 e l'Estatuto di Gernika, la lingua basca ripigghiau la sò co-ufficialitati nti lu Paisi Bascu spagnolu e nti la zona nord di Navarra, unni a picca a picca turnau a la vita pùbbrica.
La lingua vinni annincata "euskera" (o "euskera batua") picchì spuntau la nicissità d'accucchiari li novi dialetti sutta normi linguistichi omogènii pi rènniri pussibbili l'anzignamenti di la lingua nti li scoli. Li dialetti biscagghinu e sulitinu sunnu li cchiù diversi di lu bascu unificatu ("euskera batua").
La forma "euskera" (di lu dialettu guipuzcuanu) è chidda cchiossai addupirata macari rispettu a "vascuence" ntra li parraturi baschi, picchì hà statu macari adduttata nti lu dizziunariu di la Riali Accademia Lingua Spagnola, XXII edizzioni.
La lingua basca havi urìggini pre-indueurupei e li tiurìi ca dìcinu lu cuntrariu sunnu ritinuti mancanti di nu funnamentu sòlidu. La sula eccezzioni a chisti è chidda ca metti 'n cunfrontu l'euskera ccu lu antico aquitanu parratu nti la riggiuni sùbbitu a nord di li Paesi Baschi, di chistu hannu statu attruvati sulu picca scrizzioni fùnibbri.
Attuarmenti cridi macari ca l'euskera fussi lu sulu supravvivutu di na famigghia di lingui parrati nti l'Europa uccidintali ca si astinsi quasi tutta para ccu li nvasioni indueurupei a pàrtiri di lu sèculu XIII a.C.
Sta lingua veni classificata comu lingua isulata, zoè na lingua ca nun havi nuddu liami ccu àutri lingui.
Hà statu ussirvatu ca lu Bascu ha quasi nu 10% di cuncurdanzi linguistichi ccu li dialetti bèrbiri di lu Nord-Africa e quasi nu 6% ccu li lingui caucasichi sittintriunali, ca hà jutu spummintannu parinteli ccu lingui di nu suttastrattu pre-afru-asiaticu e ccu li lingui caucasichi sittintriunali.
Nti sti tèmpura si sta affirmannu la tiurìa ca dici ca lu Bascu è la prupàggini uccidintali di la antica famigghia linguistica dene-caucasica ca pari ca fussi spargiuta nti l'Eurasia e nti lu Nord-Amèrica e forsi macari nti lu Nord-Africa (comu p'asempiu lu guanciu, parratu di l'antichi autoctuni di li Canarìi) abberi lu 8000 a.C. Stu fattu è 'n parti ammuttatu di li indàggini ginètichi.
Di la palora "euskera" addivèninu tutti li noma ca fannu canùsciri li baschi (euskaldun: cu parra bascu) e la sò terra (Euskal Herria: Paisi Bascu).
Lu bascu è na lingua ergativu-assulutiva e pi chistu s'addiffirenzia di lu restu di li lingue indueurupei, tutti lingui numinativu-accusativi.
Supra la pupulazzioni di 2.975.000 abbitanti spartuti ntra li 7 pruvinci di li Paisi Baschi, 26,9% sunnu bilingui (francisi o spagnolu) e lu 15,3% ca canùscinu picca di bascu sunnu 1.255.750 pirsuni. (881.300 pirsuni sunnu li parranti bilingui attivi e 454.400 sunnu li parranti bilingui passivi). Di lu puntu di viduta di l'euskara, li abbitanti di li Paisi Baschi si spàrtinu nti 4 granni catigurìi ca sunnu:
Asisti nu granni spariggiamentu ntra lu bilinguìsimu nti li diversi pruvinci baschi. La Biscagghia havi 1.141.000 abbitanti, lu 26,5% (302.000) sunnu bilingui e lu 24,9% (284.000) sunnu bilingui passivi. Guipuzcoa ccu 686.000 abbitanti havi lu cchiù granni nùmmiru di parranti bascòfuni ca sunnu 329.000 ca currispùnninu a lu 48% di la pupulazzioni e havi lu 9,5% (65.000) ca sunnu bilingui passivi. Nti la Navarra (594.000) cci sunnu lu 10,5% (85.500) di bascòfuni cchiossai nti lu nord e nti lu nord-ovest di la pruvincia e 6,8% di bilingui passivi (40.200). Alava ccu 298.000 abbitanti havi 13,4% (40.000) di bilingui e 11,1% (33.000) di bilingui passivi. Lu Labourd ccu 208.000 abbitanti havi 37,2% di pupulazzioni bilingui (38.600) e 24.600 di bilingui passivi. La Vascia Navarra e lu Soule, sunnu li cchiù picca pupulati (30.000 e 17.000), ccu la cchiù forti pircintuali di pirsuni bilingui, ccu 60,9% di bilingui (28.600) e lu 15,1% di bilingui passivi (7.000).
1 | bat |
2 | bi |
3 | hiru |
4 | lau |
5 | bost |
6 | sei |
7 | zazpi |
8 | zortzi |
9 | bederatzi |
10 | hamar |
11 | hamaika |
12 | hamabi |
13 | hamahiru |
14 | hamalau |
15 | hamabost |
16 | hamasei |
17 | hamazazpi |
18 | hemezortzi |
19 | hemeretzi |
20 | hogei |
21 | hogeita bat |
22 | hogeita bi |
23 | hogeita hiru |
30 | hogeita hamar (20+10) |
31 | hogeita hamaika (20+11) |
40 | berrogei (2×20) |
50 | berrogeita hamar (2×20+10) |
60 | hirurogei (3×20) |
70 | hirurogeita hamar (3×20+10) |
80 | larogei |
90 | larogeita hamar |
100 | ehun |
200 | berrehun |
300 | hirurehun |
1000 | mila |
2000 | bi mila |
1,000,000 | milioi bat |
maggiuri | handiago |
minuri | txikiago |
assai | gehiago |
Palora | Traduzzioni | Prununzia standard |
---|---|---|
terra | lur | lur |
celu | zeru, ortzi | zéru, ortsi |
acqua | ur | ur |
focu | su | shu |
aria | haize | (h)aizé |
omu | gizon | ghizòn' |
fìmmina | emakume | emakumé |
manciari | jan | iàn / diàn' |
vìviri | edan | édan’ |
granni | handi | (h)àndi |
nicu | txiki | cichi |
notti | gau | gau |
jornu | egun | égun’ |
palora | hitz | hits |
cifra | zenbaki | zèn’baki |
Nu strattu di lu « Patri Nostru » 'n bascu :
Gure Aita, zeruetan zarena:
santu izan bedi zure Izena,
etor bedi zure erreinua,
egin bedi zure nahia,
zeruan bezala lurrean ere.
Emaguzu gaur
egun honetako ogia;
barkatu gure zorrak,
guk ere gure zordunei
barkatzen diegunez gero;
eta ez gu tentaldira eraman,
baina atera gaitzazu gaitzetik.