Od lewej: Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan | |
Populacja |
2010: 10–11 mln (szac.) |
---|---|
Miejsce zamieszkania |
Armenia: 3 026 900 (2013 r.)[1] |
Język | |
Religia | |
Pokrewne |
Ormianie (orm. Հայեր, Hajér) – naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji z terenów rdzennych etnicznie oraz ludobójstwa dokonanego przez Turków u schyłku XIX (masakry hamidiańskie) i na początku XX wieku (ludobójstwo Ormian), częściowo rozproszeni, tworzą 10-milionową diasporę. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, mający prawie 2500-letnią historię[6]. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.[7]
Chociaż w języku polskim funkcjonuje określenie „Armeńczycy”, to jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – „Ormianie”, ukształtowana w czasie wielowiekowej obecności Ormian na terenach Rzeczypospolitej. Formę „Armeńczycy” należy stosować wyłącznie na określenie obywateli Republiki Armenii[8].
Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:
Mała grupa Ormian żyjąca głównie w Turcji znana jako Hemshin[9]
wyznaje Islam w jego sunnickiej wersji.Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze — Elizeusz, itd). Wcześniej uważano, że najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu, jednak późniejsze odkrycia wskazują, że datuje się ona na koniec VIII lub początek IX w.[10]
Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[11] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie ludobójstwa Ormian w 1915 r.
Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo klęsk, wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia, w którym ją przyrządzano.
Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa pachlawa[12] lub gatha), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. spas, kathnow) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.
W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (lawasz[13]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.
Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest na kalendarzu gregoriańskim. Jedynie Ormiański patriarchat Jerozolimy używa kalendarza juliańskiego[14].
Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: Wielkiej Ery Armenii.
W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.
Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas mszy podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po mszy w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą „dzrorhneq” (święcenie wody). Podczas tej ceremonii kapłan umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople „meronu” (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.
13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.
W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce bitwa pod Awarajr. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie niemal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.
Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek wielkiego postu) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). „Wardananc Ton” jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.
Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.
Siódma niedziela wielkiego postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.
Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko – wody, żółtko – ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony krwią Chrystusa.
Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się wniebowstąpienie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą „losowania dobrej przyszłości”.
Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego można wymienić takie postaci, jak: