Marzana barwierska

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	marzanowate
Rodzaj	marzana
Gatunek	marzana barwierska
Nazwa systematyczna
Rubia tinctorum L. Sp. pl. 1:109. 1753[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Marzana barwierska, m. farbiarska (Rubia tinctorum L.) – gatunek rośliny z rodziny marzanowatych (Rubiaceae). W zależności od regionu Polski, marzana barwierska znana jest pod wieloma oryginalnymi nazwami: barwica, brocz, czerwone korzenie, czerwony gryk, knap, krap, marzanka, marzann, marzawu, marzanna, marzka, reta.

Zasięg występowania

Marzana barwierska pochodzi z południowo-wschodniej Europy (Jugosławia, europejska część Rosji, Krym) oraz Azji Zachodniej (Cypr, Irak, Iran, Jordania, Liban, Syria, Turcja, Armenia, Gruzja) i Środkowej (Tadżykistan, Turkiestan, Uzbekistan). Rozprzestrzenia się gdzieniegdzie także poza tym obszarem swojego naturalnego występowania. Jest uprawiana w wielu krajach świata^[4]. Do początków XX w. była uprawiana na dużych przestrzeniach w wielu krajach europejskich, zwłaszcza we Francji i w Niemczech, do celów farbiarskich i farmaceutycznych. W Polsce jest uprawiana obecnie na plantacjach zielarskich.

Morfologia

Pokrój

Marzana posiada ok. 1 cm grube i do 1 m długie, poziomo rosnące kłącza barwy czerwonej z licznymi węzłami i międzywęźlami.

Łodyga

O wysokości 60-100 cm, niewyraźnie czterokanciaaste, pokładające się, gdy brak oparcia. Podparte łodygi osiągają wysokość do 2 m.

Liście

Lancetowate długości 5-8 cm z odgiętymi do tyłu ostrymi, haczykowatymi włoskami na brzegu blaszki i wzdłuż nerwu głównego, zebrane w okółki, u dołu łodygi po 4, wyżej po 6 liści, z tego zawsze 2 wyraźnie większe.

Kwiaty

Promieniste, żółtozielone, zebrane w pseudobaldachy na szczytach pędów. Kielich niewyraźny, korona kwiatu żółta głęboko pocięta na 4 łatki, pręcików 4, słupek 1.

Owoc

Jagodokształtny, wielkości grochu, czerwonobrązowy.

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Zakwita od czerwca do lipca. Rośnie m.in. nad brzegami rzek, kanałów nawadniających i wśród zarośli.

Zastosowanie

• Roślina lecznicza:
  • Surowiec zielarski: kłącza (Rhizoma Rubiae tinctorum). Skład chemiczny:
  • związki dwu- i trójoksyantrachinonowe w formie glikozydowej (np. kwas ruberytrynowy, alizaryna, kwas purpurynowy, rubiadyna) i związki pokrewne w ilości do 3,8%
  • produkty rozpadu glikozydów
  • garbniki
  • glikozyd asperulozyd
  • pektyny
  • węglowodany (do 15%)
  • kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy)
  • sole mineralne
  • Działanie: wyciągi z kłączy marzany ułatwiają rozpuszczanie kamieni fosforanowo-szczawianowych w kamicy moczowej. Preparaty zapobiegają również tworzeniu się kamieni moczowych zawierających wapń; zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych i nieznacznie wzmagają perystaltykę moczowodów, ułatwiając w ten sposób przesuwanie się złogów kamienia oraz ich rozpad na mniejsze fragmenty, które ulegają częściowemu rozpuszczeniu i wydaleniu. Ponadto wyciągi z marzany działają żółciopędnie, słabo moczopędnie i zwiększają łaknienie. Objaw uboczny w marzanowej kuracji to różowe zabarwienie moczu i potu.
  • Zbiór i suszenie: zbiera się jesienią kłącza roślin 2-, 3-letnich i suszy w suszarniach ogrzewanych w możliwie niskiej temperaturze.

• Roślina barwierska. Z kłącza otrzymuje się barwnik – alizarynę wraz z pochodnymi, którym dawniej barwiono tkaniny na czerwono, brązowo i fioletowo. Barwnik ten znany był już starożytnym Egipcjanom, Fenicjanom i Żydom. Współcześnie barwnik bywa stosowany do produkcji farb graficznych, olejnych i akwarelowych^[5].

Udział w kulturze

• M.Zohary, jeden ze znawców roślin biblijnych uważa, że hebrajskie słowo oznaczające marzanę barwierska zawarte jest w niektórych imionach męskich w Biblii (Rdz 46,13, Sdz 10,1, 1 Krn 7,1)^[5].
• O roślinie tej pisał Pliniusz Starszy i Dioskurydes. W ich czasach używana była jako lek przeciwko żółtaczce^[5].