 Testament Piotra Wydżgi spisany ok. 1470–80 włączony przez Długosza w treść Liber beneficiorum. | |
| Autor | |
|---|---|
| Tematyka |
prawo, administracja |
| Typ utworu | |
| Data powstania |
1470–1480 |
| Wydanie oryginalne | |
| Język | |
| Data wydania |
manuskrypt 1470–1480, |
| Wydawca | |
Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (pol. Księga beneficjów lub Księga uposażeń diecezji krakowskiej) – utwór z gatunku liber beneficiorum poświęcony uposażeniu biskupstwa krakowskiego spisany przez Jana Długosza w trzech częściach, z których tylko pierwsza została ukończona, w latach 1470–1480[1][2]. Stanowi jedno z najwcześniejszych i najważniejszych źródeł piśmiennych do historii Krakowa, Małopolski i Śląska[3][4]. Przyjęty dziś tytuł został dziełu nadany przez XVII-wiecznych kopistów, natomiast sam Długosz użył określenia regestrum dla każdej z części opisu[5].
Inicjatywa do sporządzenia wykazu dóbr przypisywana jest samemu Długoszowi, którego brat był wówczas prokuratorem kapituły[6][7][8], lub rzadziej inspiracji kardynała i biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego jeszcze w 1440[9][3]. Krystyna Jelonek zwraca uwagę, że biskup nie mógł zlecić rejestru beneficjów klasztornych[7]. Wbrew opinii Stanisława Kurasia Marek Kowalski uważa, że był to pierwszy opis uposażenia diecezji krakowskiej[10]. Powstał w zachowanym kształcie w ósmej dekadzie XV wieku, ale do połowy wieku XIX znany był tylko w manuskrypcie i dotąd nie doczekał się edycji krytycznej. Długosz spisywał go dwukrotnie. Według własnej relacji już w 1440 sporządził pierwotną kopię, która zaginęła[11][12]. Na pisaniu drugiej spędził od 1470 roku ostatnie 10 lat życia. Pracy nie ukończył i kontynuowali ją później co najmniej dwaj inni pisarze[13]. Językiem dzieła jest łacina, jednak pojawiają się w nim liczne polskie cytaty, a także polskie nazwy osobowe: imiona, nazwiska oraz nazwy miejscowe[3].
Opis zawiera wiele ciekawych zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego oraz szczegółowe zapisy praw, przywilejów, dochodów oraz fundacji wszystkich kościołów diecezji obejmującej wówczas całą Małopolskę[3]. Szczególnie interesujący dla badań historii języka polskiego jest tzw. testament Piotra Wydżgi, umieszczony w części czwartej i będący zabytkiem języka staropolskiego z XV wieku[14].
Rejestr znajduje się obecnie w wersji oryginalnej oraz późniejszych odpisach w Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej:
Autorski zamysł kompilacji obejmuje trzy części[12]:
Dzieło zawiera szczegółowy inwentarz wsi, dóbr i budynków, z których czerpała dochody kapituła krakowska, dzięki czemu jest dokładnym obrazem geograficznym, gospodarczym, statystycznym i historycznym obszaru ówczesnej diecezji krakowskiej[23].
Księga opracowana i wydana została drukiem w latach 1863–1864 przez polskiego mediewistę Aleksandra Przeździeckiego, który włączył ją do zbiorowego wydania wszystkich dzieł Długosza pt. Opera Omnia. Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie w tomach 7–9 jako opis beneficjów Kościoła katolickiego w Małopolsce wykazujący wartość majątków i przychodów z poszczególnych dóbr kościelnych w celu określania podatków przez biskupa krakowskiego. Edycja Przeździeckiego składa się z trzech tomów:
Edycja Przeździeckiego jest daleka od spełnienia wymogów wydania naukowego, ponieważ wbrew zapowiedzi wydawcy, Ludwika Łętowskiego, nie oparł drukowanej wersji dzieła na rękopiśmiennym oryginale, ale na XVII-wiecznych odpisach Ptaszyńskiego i Łukasza Groblickiego. Dziewiętnastowieczny edytor usiłował upozorować korzystanie z oryginalnego rękopisu, archaizując nazwy miejscowe i osobowe według własnego uznania. Ponadto wplótł w treść dodatki z XVI i XVII wieku i nie oddał oryginalnego układu graficznego rękopisu, zacierając granicę między pustym formularzem a wypełniającymi go danymi. Uniemożliwia to rzetelne wykorzystanie wydanego drukiem tekstu Długosza jako źródła historycznego[24][25][26].
Kopia edycji Przeździeckiego z ręcznym oznaczeniem ustępów pochodzących od Długosza i jego późniejszych interpretatorów, sporządzonym w 1938 na polecenie Władysława Semkowicza przez Józefa Mitkowskiego znajduje się w Bibliotece Pracowni Nauk Pomocniczych Historii i Źródłoznawstwa UJ[27][11].
Edycja Przeździeckiego została przedrukowana w 2017 przez brytyjskiego wydawcę[28][29].
Nad kompletną naukową edycją dzieła Jana Długosza pracuje obecnie (2006) wydawca źródeł średniowiecznych Marek Daniel Kowalski[11].