| |
| Data i miejsce urodzenia |
8 sierpnia 1732 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
10 września 1806 |
| Zawód, zajęcie |
leksykograf, gramatyk, bibliotekarz |
| Narodowość |
niemiecka |
| Alma Mater |
Uniwersytet w Halle |
Johann Christoph Adelung (ur. 8 sierpnia 1732 w Spantekow koło Anklam, zm. 10 września 1806 w Dreźnie) – niemiecki leksykograf, gramatyk, germanista[1].
Był synem protestanckiego pastora. Po ukończeniu szkoły w Anklam i gimnazjum w Klosterbergen k. Magdeburga studiował od 1752 teologię ewangelicką na uniwersytecie w Halle a. S. W 1758 roku został nauczycielem poetyki, matematyki i religii w ewangelickim gimnazjum we Frankfurcie/M. W 1765 zamieszkał w Lipsku, gdzie pracował jako nauczyciel domowy, redaktor pism literackich i tłumacz. W roku 1787 został głównym bibliotekarzem biblioteki elektora w Dreźnie. Sprawował też funkcję bibliotekarza w prywatnej bibliotece elektora Fryderyka Augusta III. Był członkiem różnych towarzystw naukowych, m.in. Pruskiej Akademii Nauk[1].
Adelung jest autorem 5-tomowego słownika (1774-1786)[2]. Był to pierwszy tak obszerny słownik języka niemieckiego z bardzo nowoczesną na tamte czasy strukturą. Zawiera ok. 55 000 alfabetycznie uporządkowanych haseł, do których podane są definicje semantyczne, informacje gramatyczne, frazeologizmy, autentyczne przykłady zaczerpnięte z tekstów współczesnych autorów. W przedmowie do słownika autor pisze, że opiera się na języku wykształconych elit z regionu wysokoniemieckiego ze szczególnym uwzględnieniem języka kancelarii saksońskiej (a więc z terenu środkowo-wschodnich Niemiec). Jednak w rzeczywistości uwzględnił również wyrazy dolnoniemieckie z północnej części Niemiec, a również górnoniemieckie (południowe regiony języka wysokoniemieckiego). Nie jest to słownik normatywny (wskazujący na poprawne i niepoprawne formy) ani historyczny (choć zawiera informacje etymologiczne), ale ma charakter opisowy, rejestrując faktyczne użycie. Przeznaczony był do praktycznego używania, w odróżnieniu od późniejszego słownika Grimmów, który miał charakter filologiczny, historyczny, był opisem historii wyrazów i prezentacją wielkiej ilości przykładów tekstowych. Słownik Adelunga rejestruje również archaizmy i wyrazy fachowe, zaopatrzone w odpowiednie kwalifikatory. Tak staranny i fachowy opis stał się wzorem dla późniejszych leksykografów. Przynajmniej dziewięć słowników z XIX wieku wzorowało się na nim[3]. Słownik służył też pisarzom niemieckim przy weryfikacji użycia danych wyrazów w ich tekstach. Korzystali z niego Goethe, Schiller, Lessing, Wieland i.in. W latach 1793–1802 ukazała się czterotomowa wersja słownika. Została ona przedrukowana również w Wiedniu (1808-1811)[4][5].
Adelung jest też autorem ważnych prac z zakresu gramatyki, stylistyki i ortografii, a również językoznawstwa ogólnego (Mithridates … prezentuje opis kilkuset języków świata[6]). Na zlecenie pruskiego ministerstwa kultury napisał podręcznik Deutsche Sprachlehre zum Gebrauche der Schulen in den Königlich Preußischen Landen (1781), który zastąpił w pruskich szkołach podręcznik Gottscheda z 1748 roku. Do roku 1828 ukazało się 14 wydań tej gramatyki Adelunga. W rozdziałach 9-11 autor podaje periodyzację historii języka niemieckiego, historię pochodzenia Niemców, opisuje prymitywną kulturę przodków i ich języka[7]. Zajął się też problemem podziału części mowy, powołując się na kryterium semantyczne, np. rzeczownik nazywa „substancję’, a przymiotnik „jakość”. Wyróżnia rzeczowniki jako kategorię „samodzielną” („selbständig”), a ponadto części mowy niesamodzielne: przymiotnik, rodzajnik, liczebnik, czasownik, zaimek, przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik. Stosuje przy tym nazwy zapożyczone, a więc: Substantiv, Artikel, Pronomen, Adjektivum itd., rezygnując z utworzonych już w XVII wieku zniemczeń jak (por. Schottelius): Hauptwort, Geschlechtswort itd.[8]
Opublikowana w 1788 rozprawa o niemieckiej ortografii Vollständige Anweisung zur deutschen Orthographie … miała do roku 1835 14 wydań. Adelung jest też autorem prac z zakresu historii języka i dialektologii. Pisarz Christoph Martin Wieland zarzucił Adelungowi, że ten zbyt jednostronnie za wzór stawia język Saksonii i język Lutra, podczas gdy do wzbogacenia języka niemieckiego przyczynili się uczeni i pisarze z różnych regionów Niemiec[9]. Wprowadził obowiązującą w tradycyjnej niemieckiej ortografii zasady pisowni ß (po dyftongach i samogłoskach długich oraz na końcu wyrazu i przed spółgłoską).
