Data i miejsce urodzenia |
16 maja 1886 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
2 października 1939 |
Narodowość | |
Dziedzina sztuki |
literatura |
Odznaczenia | |
![]() ![]() |
Jan Karnowski, (kaszub. Jón Kôrnowsczi), ps. Wôś Budzysz (ur. 16 maja 1886 w Czarnowie[1], zm. 2 października 1939 w Wyrzysku) – sędzia, poeta kaszubski, ideolog ruchu Młodokaszubskiego, przyczynił się do rozwoju tego ruchu.
Jan Karnowski urodził się w rodzinie chłopskiej o szlacheckim rodowodzie jako syn Jana i Anny z d. Wnuk-Lipińskiej. Co warto podkreślić, rodzina Karnowskich wywodzi się prawdopodobnie ze wsi Karnowo k. Nakła nad Notecią[2], natomiast przeniosła się na Kaszuby ze wsi Dąbrówka w dawnym powiecie złotowskim[3].
Edukację rozpoczął w katolickiej szkole ludowej w Czarnowie[4]. Następnie w latach 1898–1904 uczęszczał do biskupiego progimnazjum Collegium Marianum w Pelplinie, gdzie spotkał się z wybitnymi już profesorami – regionalistami, m.in. ks. Romualdem Frydrychowiczem, ks. Franciszkiem Rąbcem, ks. Pawłem Panskem, ks. Bolesławem Domańskim[5]. W Collegium Marianum zaczęła się fascynacja Karnowskiego kaszubszczyzną. Kiedy w 1902 r. jako uczeń kwarty, wraz z dwoma kolegami Stanisławem Czarnowskim i Bolesławem Piechowskim, rozczytywali się w poemacie A. Majkowskiego „Jak w Koscerznie koscelnego obrele, abo Pięc kawalerów a jedna brutka” i dziele Hieronima Derdowskiego „O Panu Czorlińszcim co do Pucka po sece jachoł”, jak pisze sam Karnowski w swoim pamiętniku, te lektury „zapaliły jego fascynację”[6].
Dalszą naukę kontynuował w gimnazjum chojnickim w latach 1904–1907. W tym czasie, od 1905 r. należał do tajnego koła filomatów Towarzystwa Tomasza Zana, a w latach 1906/7 był jego prezesem[7]. Podczas nauki w gimnazjum nie zaniedbywał również wcześniejszego zainteresowania kaszubszczyzną. Czytał m.in. tomik wierszy A. Majkowskiego „Spiewe i frantówci” (Poznań 1905 r.). Uczestniczył w wycieczce gimnazjalistów polskich do Krakowa w 1906 r.[8] Edukację gimnazjalną w Chojnicach ukończył zdobyciem świadectwa maturalnego 9 marca 1907 r.[9].
W tym samym roku rozpoczął studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Z grona profesorów seminaryjnych szczególnie cenił sobie dwóch, filozofa ks. Franciszka Sawickiego i historyka ks. Brunona Czaplę[10]. Karnowski od początku studiów działał na rzecz samokształcenia, wygłaszając wiele referatów podczas spotkań kleryków – Polaków[11]. Kontynuował samodzielnie studia nad kaszubszczyzną, przeglądając regularnie „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” w tym prace prof. Józefa Łęgowskiego oraz prof. Kazimierza Nitscha[12]. Jednakże dopiero lektura „Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego” autorstwa Stefana Ramułta, jak sam pisze wywarła na nim „oszałamiające wrażenie”[13]. Prawdopodobnie właśnie ta lektura skłoniła J. Karnowskiego do zmiany kierunku studiów, aby móc w pełni poświęcić się badaniem kaszubszczyzny[14]. W roku 1908 założył Koło Kaszubologów, skupiające początkowo 34 kleryków[15]. Tego samego roku w czasie wakacji, Karnowski spotkał się z Aleksandrem Majkowskim, wówczas literatem i działaczem społeczno-politycznym (prezes – założyciel organizacji studenckiej „Vistula”, redaktor „Gazety Gdańskiej” i „Drużby”) w Kościerzynie[16]. Spotkanie z Karnowskim zachęciło Majkowskiego do wydania pierwszego numeru „Gryfa”, który dotarłszy do Pelplina stał się codziennym tematem do dyskusji wśród Kaszubologów[17]. W trakcie tych samych wakacji Karnowski wybrał się także do Wdzydz, gdzie po raz pierwszy spotkał się z Gulgowskimi. Sama wyprawa zrobiła na nim wielkie wrażenie, któremu poświęcił relację opublikowaną w „Gryfie”[18]. Po zdaniu egzaminu rigorosum w 1910 r. oraz otrzymaniu stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Prus Zachodnich, opuścił Pelplin wyjeżdżając na dalsze studia do Fruburga wspominając, że: „Te studia kaszubskie w r. 1908 i 1909 były decydujące i nadały kierunek całemu memu późniejszemu życiu. Kilka razy w późniejszym życiu chwilowo od tego kierunku się oderwałem lub o nim zapomniałem, lecz zawsze źle na tym wychodziłem. Przekonałem się, że to jest gleba dla mnie przeznaczona, którą chcąc nie chcąc, obrabiać muszę do końca życia”[19].
We Fryburgu zapisał się na studia teologiczne, następnie przeniósł się na prawo. W nowym kręgu akademickim zetknął się z Ferdynandem Bieszkiem, który skupiał lokalne środowiska polskie i kaszubskie, będąc dla Karnowskiego autorytetem i wzorem[20]. Na studiach popełnił wiele referatów, jednakże najważniejszym dziełem z tego okresu była praca o „rozwoju narodowości polskiej w Prusach zachodnich w XIX stuleciu”, którą następnie opublikowano w „Gryfie” pod tytułem „Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu”[21]oraz wydanie tomiku wierszy „Nowotne spiewe” (Poznań 1910 r.). W tym okresie Karnowski poszerzył również swoje kontakty z wybitnym badaczem kaszubszczyzny tj. Friedrichem Lorentzem, z którym wraz z Majkowskim spotkali się w Kartuzach[22].
W 1911 r. przeniósł się na Uniwersytet we Wrocławiu, by kontynuować studia prawnicze. Tam założył Koło Akademików Prus Królewskich, którego prezesem był jego przyjaciel Brunon Gabrylewicz[23]. We Wrocławiu odnalazł dysertację doktorską Floriana Ceynowy, którą przesłał do „Gryfa”, gdzie została opublikowana[24]. Nawiązał również kontakt z ks. Leonem Heyką, który w tym czasie kończył pracę doktorską we Wrocławiu[25]. W trakcie studiów nie zaprzestał współpracy z „Gryfem” i Młodokaszubami – jak wówczas już ich nazywano, nie brał natomiast udziału w zjeździe Młodokaszubów podczas którego zawiązano Towarzystwo Młodokaszubów 22 sierpnia 1912 r. w Gdańsku[26].
W 1913 r. po zdaniu egzaminu referendariuszowskiego, rozpoczął służbę wojskową w Toruniu, następnie po wybuchu wojny trafił na front w Prusach Wschodnich, gdzie został ranny w bitwie pod Kruklankami (1914), a następnie pod Baranowiczami (1916)[27]. Cały 1917 rok spędził w szpitalu w Poznaniu, pisząc m.in. biografię Ceynowy opublikowaną na łamach „Gryfa”[28]. Następnie został przydzielony do poznańskiego Generalkommando, V oddziału samochodowego, gdzie służył aż do wybuchu powstania wielkopolskiego[29]. W czasie powstania przejął Komendę Obwodową w Poznaniu, w styczniu 1919 r. przeniesiono go do Departamentu Techniczno-Artyleryjskiego, a następnie do II Dywizji w Wągrowcu, kolejno do Gniezna i z powrotem do Poznania – Głównego Sądu Wojskowego, gdzie awansował na kapitana[30].
Po wojnie pracował w 1920 r. w Toruniu na stanowisku kierownika Komendy Policji Państwowej na województwo pomorskie. Tego roku został naczelnikiem Oddziału Bezpieczeństwa w Wydziale I Urzędu Województwa Pomorskiego w Toruniu[31]. Udzielał się społecznie, m.in. jako: członek Komitetu Honorowego Wystawy Artystów Pomorskich w Grudziądzu oraz Towarzystwa Artystów Pomorskich w Grudziądzu, członek zarządu – bibliotekarz, kustosz Towarzystwa Naukowego w Toruniu, współtwórca Bractwa Pomorskiego (1921 r.), organizator Zjazdu Filomatów Pomorskich (1921 r.), prezes Związku Filomatów Pomorskich (1923 r.)[32].
W 1923 r. otrzymał dekret nominacyjny na sędziego w Sądzie Okręgowym w Toruniu, jednakże już 8 października tego roku, przeniesiono go do Czerska, gdzie miał objąć funkcję prezesa Oddziału Powiatowego w Chojnicach[33] i gdzie w latach 1924–1925 był naczelnikiem sądu[34]. Dwa lata później wrócił do Torunia pracując w adwokaturze, tam zajął się redagowaniem „Mestwina” – dodatku literacko-naukowego „Słowa Pomorskiego”[35]. W 1927 r. otrzymał nominację na Sędziego Okręgowego w Chojnicach, gdzie pracował przez 10 lat[36]. W Chojnicach bardzo aktywnie włączał się w życie publiczne, m.in. w Sejmiku Powiatowym, Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, Towarzystwie Badań Historii Ruchu Niepodległościowego na Pomorzu w Toruniu, Towarzystwie Miłośników Chojnic i Okolicy[37].
W 1937 r. przeszedł na emeryturę, przeprowadzając się do Krostkowa nad Notecią do siostry Elżbiety. Z powodu złego stanu zdrowia, trafił do szpitala w Wyrzysku, gdzie zmarł 2 października 1939 r. Pochowany został w Krostkowie, a 11 grudnia 1947 r. uroczyście złożono jego prochy w Brusach[38].
Karnowski był zwolennikiem i propagatorem języka kaszubskiego. Twierdził, że: Kultura polska wtedy tylko zwycięży nad Bałtykiem, jeżeli oprze się na pierwiastkach iście kaszubskich, nawiąże do starych tradycji historycznych i nasilać się będzie kaszubskim duchem. Jako poeta debiutował w wieku 24 lat (w 1910 r.) wydając Nowotné spiéwë pod pseudonimem „Wôś Budzysz”. Debiut ten okazał się udany, gdyż przedstawiał zupełnie nowe wątki w poezji kaszubskiej. Oprócz poezji Jan Karnowski zajmował się publicystyką i dziennikarstwem, pisał do Gryfa oraz wydawanego przez siebie Mestwina, piętnował polityków i karierowiczów, wykorzystujących Kaszubów.
Rolę jaką odegrał Jan Karnowski w dziejach Kaszub i Pomorza, jak pisze prof. C. Obracht-Prondzyński, rzeczywiście „trudno przecenić”[42]. Do dziś aktualne są słowa prof. A. Bukowskiego za którym możemy powtórzyć, że „ O ile Majkowski był twórcą i przywódcą ruchu młodokaszubskiego, Karnowski był jego mózgiem; Majkowski wytyczał drogę, Karnowski ją teoretycznie i naukowo podbudowywał, uzasadniał oraz popularyzował”[43]. Karnowski był postacią, która służyła swojej małej – wielkiej ojczyźnie działając na wielu polach. Gdyż jako działacz młodokaszubski tworzył różne koła i organizacje, a także – a może przede wszystkim – pisząc zarówno prace historyczne, etnologiczne i nade wszystko piękną poezję był… i jest inspiratorem dla młodszych pokoleń kaszubsko-pomorskich.
Jako człowiekowi szczególnie zasłużonemu dla Kaszub i Pomorza, poświęcono mu, m.in. ulicę w Gdańsku, Sopocie i Szczecinie (Wosia Budzysza), węzeł drogowy w ciągu Trasy Sucharskiego, pomnik w Brusach (1986 r.), obelisk przed domem w Czarnowie oraz tablice pamiątkowe w Chojnicach (1964 r.), Krostkowie (2006 r.) i Czersku[44]. Jest też patronem Szkoły Podstawowej nr 7 w Chojnicach oraz Gminnego Ośrodka Kultury w Brusach. W nawiązaniu do nazywania Karnowskiego „Stróżem ideowym testamentu Mściwoja”. W budynku Sądu w Chojnicach jego pamięć uczczono tablicą pamiątkową.
30 października 2009 roku w ogrodzie w jego rodzinnej miejscowości został odsłonięty pomnik. Pomnik ten został zrobiony z ogromnego kamienia znalezionego na polu rodziny. Na kamieniu została umieszczona tablica z wyrytą podobizną J. Karnowskiego oraz napisem Tu urodził się Jan Karnowski(16.05.1886–2.10.1939) ideolog ruchu Młodokaszubskiego, pisarz, regionalista. W 70 rocznicę śmierci ten znak pamięci wznieśli wdzięczni i dumni z dokonań Jego życia [wyryty gryf] Zaboracy i Gochowie. Czarnowo 2 października 2009.
Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie ustanowiło rok 2010 Rokiem Jana Karnowskiego[45].