Civitates orbis terrarum – atlas miast świata wydany w Kolonii w latach 1572–1618 przez Georga Brauna i Fransa Hogenberga. W sześciu tomach zawarto 546 sztychów, przedstawiających widoki, z perspektywy lotu ptaka, miast Europy i niektórych ważnych miast Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Ukazały się wydania łacińskie, niemieckie i francuskie.
Zamierzeniem G. Brauna było uzupełnienie wydanego w roku 1570 atlasu Theatrum Orbis Terrarum Abrahama Orteliusa. W Civitates znalazły się perspektywiczne plany miast i inne ilustracje, sporządzone przez ponad 100 kartografów, topografów, malarzy i grafików. Były one przenoszone na płyty miedziane metodą grawerską. Większość rytów wykonał Frans Hogenberg[1]. Był on wcześniej współpracownikiem Abrahama Orteliusa – wykonał większość sztychów do Theatrum. Grawerowane matryce (formy) pokrywano ręcznie farbami, co umożliwiało druk odbitek barwnych[2][1][3].
Poza Georgiem Braunem i Fransem Hogenbergiem głównym współtwórcą dzieła był flamandzki malarz i grafik, Joris Hoefnagel (Georg, 1542–1600). Wymieniani są ponadto: Jakob Hoefnagel (syn Jorisa, który po śmierci ojca kontynuował jego prace), holenderski geodeta Jacob van Deventer, znany też jako Jacob Roelofszof (1505–1575) – twórca wcześniej niepublikowanych planów miast holenderskich, angielski kartograf William Smith[4], Heinrich Rantzau, znany też jako łac. Rantzovius (1526–1599) – twórca map miast Europy Północnej, głównie duńskich, grawer Simon Novellanus[2][4] i Cornelius Caymox[4]. Wykorzystano również m.in. drzeworyty Stumpfa ze Schweizer Chronik (1548), widoki Münster, opublikowane w latach 1550 i 1572 w Cosmographia, mapy Sebastiana Münstera z ok. 1550 roku[2][5][4].
Mapy uzupełniano opisem (głównie autorstwa Brauna). Obok nich zamieszczano dodatkowe ilustracje, np. herby miast lub scenki rodzajowe z postaciami w regionalnych strojach. Miało to nie tylko zwiększyć autentyczność obrazów, ale również sprawić, że nie będą one wykorzystywane w celach wojskowych przez Turków – wyznawców islamu, którym religia zabrania patrzeć na przedstawienia ludzkich postaci[2].
Od roku 1653 kolejne wydania Civitates drukował, korzystając z oryginalnych płyt miedzianych, holenderski podróżnik i kartograf, Jan Janssonius (Johannes Jansson, 1588–1664). W kolejnych latach zostały sprzedane na aukcji. Frederick de Wit, który je zakupił, dokonał przeróbek i rozpoczął wydawanie map pod własnym szyldem[5].
W sześciu tomach Civitates zawarto 546 map miast Europy i niektórych ważnych miast Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Najliczniej reprezentowane są miasta Europy Północnej, przede wszystkim niemieckie (ok. 80)[6][7]. Obok nich znajdują się mapy miejscowości z innych kontynentów (liczne z Afryki[8]), np. zamieszczone w I tomie atlasu, wydanym w roku 1572, mapy Meksyku[9], Cuzco w Peru[10], Casablanki w Maroku[11], Mombasy w Kenii[12] i Elminy w Ghanie[13] lub mapa Mahdii w Tunezji, zamieszczona w wydanym w roku 1575 tomie II[14].
Wśród planów miast Wschodniej Europy znajdują się mapy 8 miast ówczesnej Polski, wydane w latach[15]:
W atlasie znajdują się – poza mapami miast współczesnej Polski – mapy innych historycznych miast Europy Wschodniej, m.in.[15]: Budapeszt (tom I, 1572)[28], Praga (tom I, 1572)[29], Cheb (1572, tom I)[30], Grodno (tom II, 1575)[31], Wilno (tom III, 1581)[32], Bratysława (tom IV, 1588)[33], Brno (tom VI, 1617)[34], Lwów (tom VI, 1617)[35].