En lingüistica, lo genre gramatical es una caracterisdtica intrinsèca dels noms, qu’a d’influéncia sus la forma d’unes elements satellits. Destrian los noms en categorias, limitadas a doas o tres per las lengas indoeuropèas (mai sovent le masculin e lo femenin a vegadas lo neutre).

Segon las lengas, lo genre gramatical se destria del genre lexical, alara nomenat classa sementic, que designa un referent animat sexuat. En occitan, lo genre pels èsser umans seguís lo sèxe levat unas exepcions coma: « una sentinala ». En allemand, das Mädchen (la filha) a un genre gramatical neutre e un genre lexical feminin.

Seguent Aristòtel, Protagoras es considerat coma le primièr a aver lo genre gramatical coma categoria a aver classificat los noms en masculins (ἄρρενα), feminins (θήλεα) e objèctes inanimats (σκεύη) segon que lo referent possedís ou non un cèrt sèxe.

La Téchnē grammatikḗ, un brèu tractat didactic de gramatica grèga que la tradicion manuscrita attribuís a Denís lo Tràcia (c. 170 – c. 90 AbC.), discípol d'Aristarc de Samotràcia (c. 215 – c. 143 AbC.), conten l'expausat vengut classic:

Dins la majoritat de las lengas que coneisson las oposicions de genres, existís pas qu'un nombre redusit de classas lexicalas susceptiblas d'exprimir un genre: son mai sovent lo nom, lo pronom, l'adjectiu, lo determinant e lo participi, mai rarament lo vèrd (en arabi par exemple) e la preposicion (per exemple dins las lengas celtica, que tenon de preposicions conjugadas).

D’entre aquestas classas, una minoritat ten un genre natural, inat (mai sovent unic), coma lo nom e lo pronom : en allemand, Frau (femna) es feminin, Mann (òme) masculin e Kind (enfant) neutre.

Aquestes mots impausan lor genre a d’autres que lor son ligats, aquestes pòdon èsser Lo determinant, l'adjectifu o l participi. Aquestes mots s'acordan en genre amb lo primièrs qu’an, de biais isolat, pas de genre (quitament se en prctica un dels genre serví de genre non marcat. Lor genre es donc gramatical: un diccionari poirà donc pas donar lo genre d’un adjectif e mai sovent indicarà las diferentas formas presas segon los genres.

L'acòrdi se fa entre mots de l'enonciat fortament ligats pel sens: dins lo bèl capèl e la pichona ombrèla, l'adjectiu bèl s'acòrda en genre amb capèl, al masculin. Lo segon adjectiu, pichon, es al femenin, acordat qu'es amb ombrèla. L'acòrdi se feguèt en acòrdi amb lo sens: es plan lo capèl qu’es bèl e l'ombrèla qu’es pichona.

Cada lenga possedís sas règlas d'acòrdi: dins las lengas classicas (latin, grèc ancian) puèi dins fòrça lengas filhas (occitan, francés, espanhòl, etc.), quand un mèsme tèrme deu s'acordar en genre amb diferents mots, es lo genre indiferenciat, es a dire lo masculin, que s'aplica. Se dich « son grands » en parlant d'enfants d’entre que i a al mens un mainat.

De notar que, en Occitan, se pòt realizat l'acòrdi de proximitat. Atal, lo vèrb pren la marca en genre del substentiu mai pròche. Se pòr dire: « Lo cat e la mirga son bèlas ».

Las règlas varian fòrça segon la foncion de la lenga. Atal, en arabi:

• lo vèrb s'acòrda en genre a la 2a e a la 3a persona (alara qu'en occitan lo vèrde s'acòrda pas amb lo le genre del subjècte)
• De notar en arabi dialectal, al contrari de l'arabi classic, la 2a e la 3a persona del plural al femenin s’utiliza pas; son remplaçadas per aquestas del mascle;
• los adjectius e los vèrbs s'accordant a un nom plurial representant un « non dodat de rason » se meton a femenin singular.

Dins la lengas celticas, lo genre, dins unas estructuras sintaxicas, ten un ròtle dins las mutacions consonanticas. A l’exemple del breton:

• un nom après un article: par (mascle), ur par (un mascla), parez (femna), ur barez (una femna);
• un pronom après un article: trede (tresen), an trede (lo tresen), an drede (la tresena);
• un adjectiu après un nom: trist (triste), un istor trist (una istòria trista, istor essent masculin), un imor drist (una umor triste, imor essent femenin);
• un adjectiu après un pronom: bras (grand, granda), unan bras (un grand), unan vras (una granda).

Lo destriament dels genre es sovent arbitrari se non motivat (es donc pas una classificacion purament semantica) : mòrt (fin de la vida) es un mot femenin en latin o occitan, es masculin en allemand (der Tod) o en grèc ancian ὁ θάνατος(ho thánatos) e modèrne ο θάνατος o thánatos). Tampauc, pas res dins la realitat, justifica que taula siá femenin e tablèu masculin: lo significat d’aquestes mots es pas, cap de biais, ligat avec la masculinitat o la feminitat. Del mèsme biais libre est masculin en occitan, neutre en allemand e feminin dins totas las lengas eslavas.

Lo genre pòt gramaticalament representar lo sèxe: l’òme, lo verrat, Albert (mots que rebaton un referent mascle) ~ la femna, la truèja, Albertina (mots que fan referencia al femne). En mai dels umans, aquestas escasenças se limitan subretot als animals domestics, los autres vivents sexuats an un nom per l'espècia e es arbitràriament decidit s'es masculin o femenin. Se dich alara genre « logic ».

Per indicar lo genre dels mots, las lengas dispausan de diferentas possibilitat:

- lexicalas → per una mèsma nocion donada, existís un lexèma diferent per cada genre:

• en occitan, de tèrmes avent un genre natural correspondent a un sèxe (masculin per un mascle, femenin per una femna) e foncionant en paralh pòdon aver una forma unica per genre. Par exemple òme ~ femna, fraire ~ sòrre, caval ~ èga, ase ~ sauna, verrat ~ truèja, marran ~ feda etc. ;

Lo lexic occitan de la denominacion umana es compausat de noms alternants en genre, o exteriorament per l'article, un/una artista, o per finala, director/directritz.

- morfologics → un morfèma del mot indica son genre (comme personnes, un suffixe) :

• en occitan, le masculin es plan sovent non marcat, es lo feminin que l’es : grand/granda, masc/masca, el/ela

- o sintaxics → es amb las règlas d'acòrdi que lo genre es develat:

• L'allemand fonciona sovent atal: dins schönes Kind, es l’abjectiu schön plaçat al neutre de la declinason fòrta (sufixe -es) que ten lo ròtle alara que Kind fa pas mòstre de son genre. Amb un nom masculin, Seriá estat schöner e al femenin schöne.

Selon las lengas, de categorias de mots pòdon aver un genre marcas a singular, mas non pas a plural.

En occitan, de mots son utilizats al femenin o masculin.

De mots pòdon masculins al singular e femenin al plural: un amor / las amors, un òrgue / las orgues.

Unes mots an de sens diferents segon que son maculin o femenin: una ensenha (~ una placa) / un ensenha (~ un garda), una òbra (un artefact particular) / un òbre (un ensems d’artefacts fasent un tot).

Fòrça lengas non indoeuropèas, coma lo basc, lo finés, l'estonian, o l’Ongrés, coneisson pas la categoria du genre, pasmens se pòt marcar per de pronoms. Lo chinés classic a pas de genre. Lo chinés modèrne l'introduguèt pels pronoms personals de las 2a e 3a del singular per contacte amb l’anglés. Lo genre aoaréis sonque a l’escrich.

Unas lengas construchas, coma lo lojban o le kotava marcan tampauc lo genre. En esperanto lo genre es pas marcat, mas se destriala mascle/femna pels vivents de sèxe determinat Pel prefixe vir- pel masculin e pel sufixe -in- pel femenin, per exemple ŝafo « moton », virŝafo « marran », ŝafino « feda ».

Unas lengas son de quatre genres: lo masculin ; lo femiein ; lo neutre, (genre ni masculin ni feminin) ; e lo commun, (genre pel masculin e femenin ensems)

D'autras, coma lo rus, lo grèc modèrne, l'allemand o l’eslovèn, son de tres genres: lo masculin, lo femenin e lo neutre.

Lo protoroman aviá tres genres coma lo latin, mas totas las lengas romanas levat lo romanés n’an pas pus que doas: fguèron una assimilacion de neutre amb lo masculin, tanben al plurals. En occitan i de rèstes del genre neutre per exemples din unes pronoms aiçò, aquò

En anglés, lenga de dos genres, lo genre tend a desaparéisser del lexic, masculin e Tòcan pas lo pronom personal singular de la tresena persona e los possessius.

D'ancianas lengas indoeuropèas coma lo latin o lo grèc ancian daissan comprene qu'en indoeuropèu comun, l'oposicion de genre tocava subretot una oposicion del tipe animat (çò que viu) ~ inanimat (çò que viu pas): en efièch, plan sovent, lo masculin e lo femeninnin son identics e s'opausan ensems al neutre^[1]. Mai, es la sola posocion en itita.

De lengas africanas compòrtan un nombre plan mai important de classas sementicas podent èsser consideradas coma de menas de genres. Son mai sovent indicadas pels prefixes de classe.

Aquesta dicotomia animat ~ inanimat se trapa dins de lengas modèrnas coma lo danés, l suedés, o lo norvegian. Se dich alara qu’i oposicion entre genus commune (masculin/femenin) e genus neutrum.

• [Kilarski 2013] (en) Marcin Kilarski, Nominal classification : a history of its study from the classical period to the present, Amsterdam et Philadelphie, John Benjamins publishing, coll. « Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science / III. Studies in the history of the language sciences » (no 121), décembre 2013, 1 vol., XIV-405 p., 25 cm (ISBN 90-272-4612-2, 978-90-272-4612-7, 90-272-7090-2 et 978-90-272-7090-0, OCLC 873635861, notice BnF no FRBNF45040186, DOI 10.1075/sihols.121, SUDOC 176975128, présentation en ligne, lire en ligne).
• [Schärer 2008] Franziska Schärer, Père, mère, roi et sorcière : la représentation des deux sexes et de la catégorie du genre dans les manuels scolaires de la Suisse alémanique et de la Suisse romande, Berne, Peter Lang, coll. « Publications universitaires européennes / XXI / Linguistique » (no 327), mai 2008, 1re éd., 1 vol., XI-259 p., 21 cm (ISBN 3-03911-665-7 et 978-3-03911-665-2, OCLC 470767867, notice BnF no FRBNF41310563, SUDOC 128276207, présentation en ligne, lire en ligne), p. 39 (lire en ligne).

• nombre ;
• persona ;