La fondacion de Roma descriu los aspèctes istorics de la naissença de la vila de Roma pendent lo sègle VIII abC Las recercas istoricas e arqueologicas recentas tornan sus la representacion de l'origina de la vila e sul raconte tradicional que daissèron los autors ancians.

De l'Antiquitat recebèm doas explicacions tradicionalas vèrs l'origina de Roma:

• Los grècs, amb Hellanicos de Mitliena, atribuissián la siá fondacion a un descendent d'Enèu e dels Troians subrevivents de la guèrra de Tròia.
• Los ancians racontes romans evocavan tanben un cèrt Latinus, rei de la tribú autoctòna dels latins, e sògre d'Enèu, coma fondator de la vila.

Virgili escriguèt amb la primièra una epopèia titulada Eneïda, recit qu'es mai un recit poetic (dins la linhada de Omèr) que non pas istoric. (Vejatz la legenda de Enèus (Æneas)).

Segon la legenda latina, Romul fondèt la vila de Roma sul Mont Palatin sus la riba de Tibre lo 21 d'abril de 753/754 AbC.^[1]

Es a partit d'aquela data fictiva que los romans comptèron los ans. Aquela convencion demandava una justificacion legendària per n'afirmar lo caractèr sagrat; dos racontes son coneguts mejans de la literatura grecolatina sul recit d'aquela fondacion:

• Tit Livi (57 AbC.-17) escriguèt una istòria de Roma: Ab urbe condita (Auc), qu'en latin significa «dempuèi la fondacion de la vila».
• Dionís D'Alicarnàs (vèrs 50 AbC)

Segon la legenda que referís Tit Livi, Romul e Rème èran los filhs del dieu Mart e de la vestala Rea Silvia, filha de Numitor e falena del rei Proca.^[2] Lo sèu oncle Amulius prenguèt lo tròn, tua totes los descendents mascles de lo sièu fraire Numitor e faguèt vestala Rea per evitar qu'aja pas de descendents.

Malgrat aiçò, Mart s'enamorèt de la gojata que faguèt naisser los bessons: Romul e Rème. Amulius faguèt enfermar la Vestala e condemnèt los recent nascuts a èsser lançats al Tibre. Los mainats foguèron abandonats dins un redent, sus las ribas del flume, pels servicials encargats d'executar la senténcia. Los recents nascuts foguèron reculhits per una loba que los alaitèt dins la tuta del Lupercal, al pè del Palatin. Lo pastre Faustulus, foguèt lo testimòni d'aquel prodigi, e reculhiguèt los bessons e los abaliguèt, en companhiá de la seuna esposa Acca Laurentia. Aquela darrièra, seriá estat una prostituida que los pastres a l'entorn aurián escaissada lupa ("la loba"). La legenda de la loba alaitant los bessons poiriá aver per origina aquel chafre.

Venguts adults, Romul e Rème decidiguèron de fondar una vila.^[3]

Arribant pas a destriar lo qual dels dos donariá lo sieu nom a la vila nòva, se ne remetèron als augurs. Rèm Foguèt lo primièr a veire sièis voltors volar dins lo cèl. Just après, Romul ne vegèt dotze. Rème aviá doncas la primautat, alara sue Romul ne vegèt mai. Fin finala, Ròmul foguèt designat.

Mentre que Ròmul traçava lo pomœrium, rega sagrada delimitant la vila, en levant l'araire per marcar las pòrtas, son fraire Rème, per se trufar de la feblesa de la vila nòva, faguèt un passatge al dintre d'aquela muralha simbolica; Ròmul l'auciguèt en pensant a la dicha Insociabile regnum («Lo poder se repartís pas») marcant aital simbolicament, l'intransigéncia auturosa de Roma davant tota incursion malvolenta.

Aquel rite fondator  presenta divèrses eveniments qu'arriban a la populacion primièra de Roma: coma lo raubament de las sabinas e la guèrra contra lo rei sabin Tit Taci, amb l'ajuda del cap etrusc Coelius Vibenna que s'installa sus un puèg que li dona lo sieu nom (segon Varron), pacta amb los Sabins, e parteja poder amb Tit Taci.

L'anniversari del jorn de la fondacion de Roma èra celebrat lo 21 d'abril (fèsta dels Palilia). L'an de fondacion pels Romans e pels istorians modèrns es lo 753 AbC., Data prepausada per Tit Livi, mas i a, de proposicions alternativas:

• Timèu De Tauromenion (entre 350 AbC e 250 AbC), citat per Dionís d'Alicarnàs prepausa en 813 AbC, al mèsme temps que la fondacion de Cartage.
• Quint Fabi Pictor (Vèrs 254 AbC, 201 AbC), lo primièr istorian roman, se basa sus un regne de 7 generacions de 35 ans que precedís l'establiment de la Republica, en obtenent la data de fondacion entre 747 AbC o 748 AbC.
• Lo censor Caton lo Vièlh (234 AbC, 149 AbC) que redigiguèt una istòria de las Originas compta 432 ans après la guèrra de Tròia, obtenent lo 751 AbC.
• L'escrivan roman Varron (116 AbC, 27 AbC) utilisa los trabalhs de Fabi Pictor e corregís la data de fondacion de Roma entre lo 753/754, datas qu'adoptarà Tit Livi.
• Dionís D'Alicarnàs dins una demostracion argumentada sus la cronologia dels reis data la fondacion de Roma del primièr an de la setena olimpíada, es a dire lo 751 AbC.^[4]

Per resumit, se pòt establir aquela fondacion a la mitat del sègle VII AbC.

A l'epòca de Ciceron, Sègle I, los Romans presentavan ufanoses sul Palatin la Casa Romuli, una cabana amb un teulat de canavèra e los parets de tàpia, ont lo pastre Faustulus elevèt los mainats Romul e Rème, e una autra cabana sul Capitòli davant lo temple de Jupiter Optimus Maximus, atribuida al quite Romul o al sèu companh Tit Taci. Vestigis respectats e d'atribucions legendàrias, son dos indicis d'abitat fòrça ancians, mas de quina epòca?

Los quites Tit Livi e Dionís d'Alicarnàs fasián de resèrvas las lor referéncias. Atal Tit Livi rapròcha lo chafre lupa e l'istòria de la loba.

Al sègle XVIII, un rebut total s'exprimís amb la Dissertacion sus l' incertitud dels cinc primièrs sègles de l'istòria romana, de Louis de Beaufort, publicada lo 1738.

Theodor Mommsen exprimiguèt de dobtes leugièrs, amb l'ipotèsi que la tradicion anciana benlèu se bastiguèt depuèi de faches vertadièrs mas projectats sus un passat alunhat e transformat en mites. Per exemple, l'immigracion a Roma de populacion sabina (arribada dels Claudii) al començament de la Republica seriá a l'origina de l'episòdi del raubament de las sabinas e de l'associacion amb Tit Taci.^[5]

D'autras criticas soslinhan l'abituda dels autors ancians d'inventar un personatge eponim per explicar l'origina del nom d'un luòc. Romul e Roma, lo cap etrusc Coelius Vibenna e lo puèg de Cælius son d'exemples d'aquel mecanisme.

Georges Dumézil, el, explica las legendas de la fondacion de Roma coma un recit mitic estructurat pel sistèma de Foncions tripartidas indoeuropèas. A partir de tradicions indoeuropèas, los romans aurián inventat las legendas fondatrises, aquelas legendas son exprimidas de fach en esquèmas ideologics indoeuropèus. Romul e Numa Pompili se repartisson la foncion de sobeiranetat sagrada, Tulli Ostili representa la foncion guerrièra e Anc Marci representa la tresena foncion de produccion e de fertilitat.

Las analisis arqueologicas donèron d'elements nòus d'estudi. L'arqueologia mòstra que la plaça de Roma èra estada ocupada dempuèi lo sègle X AbC, a l'epòca la plaça de Roma es pas mai qu'un ensems de pòbles de pastres, repartits suls puèges a l'entorn de la depression del forum roman.

Las primièras descobèrtas datan del començament del sègle XX, e foguèron seguidas d'autras, a l'azard de diferentas òras o sondatges:

• Qualques vestigis trobats entre lo Tibre e lo Forum boarium mòstan una preséncia cap al segond millenari AbC, mas aquela sembla pas èsser un abitat de contunh, atal son pas considerats coma una contribucion a la fondacion de Roma.
• Sul Germal (suc oèst del Palatin), se descobriguèron las 1907 rèstas de cabanas que s'escavaron en 1949: de sòls cavats al tuc del puège, amb de traucs de pilars e traça de fogal; las ceramicas associadas datavan del sègle VIII AbC.
• Sul Palatual (suc èst del Palatin), se descobriguèron d'autres rèstes de cabanas.
• La preséncia d'una tomba d'incineracion entre los dos grops de cabanas del Palatin permet supausar l'existéncia d'un espaci emplegat entre aqueles dos establiments, probablament una necròpoli.
• La planura palunosa situada entre lo Capitòli e lo Palatin, que vendrà lo Forum Romanum, tanben poiriá èsser una necròpolis; en 1902-1903, se trobèron 41 tombas près del Temple d'Antoni e Faustina: amb de cròts funeraris coma tombas d'incineracion, fòssas d'enterrament amb d'objèctes variats coma de vases protocorintian del sègle VII aC. Se localizèron tanben de cabanas en lo centre del forum e suls penjals del Palatin.
• Sul Quirinal, 5 tombas d'unas d'incineracion e las autras d'enterrament.
• Sul Esquilin, 86 tombas, totas d'enterrament levat quatre d'incineracion. Aqueles tombas contenián un ric mobilièr diferents dels cementèris precedents: las armas, cascs, escuts e fins a un carri de guèrra.

Las datacions realizadas se escalonan del sègle X AbC al VII AbC, çò qu'es compatible amb la tradicion. Los primièrs abitants de Roma vivián doncas en cabanas de tàpia, segon las urnas funeràrias en forma de cabanas redondas amassadas al fòrum, e èran en mai sovent pastres e païsans.

Parallèlament a aquelas descobèrtas, los estudis suls pòbles italics indoeuropèus, que ne fan partida los latins, indicavan una predominança per las funeralhas d'incineracion, alara que los pòbles mediterranèus èran considerats exclusivament per l'inumacion. Las tombas d'incineracion se crei, doncas, son latinas. Alara que la tradicion de la fondacion de Roma descriviá una mèscla entre latins e sabins, de pòbles desparièrs, las tombas per inumacion foguèron sistematicament atribuidas a Sabins, aqueles que se consideravan coma jamai influenciats per las costumas mediterranèas.

Se dedusiguèt atal l'etnia de cada pòble segon la proximitat e lo tipe d'enterraments: Lo cementèri del forum èra atribuit als latins, coma las cabanas del Palatin e de la Velia (en confirmant la tradicion), la necròpoli de l'Esquilin als Sabins (aquel còp al contrri de la tradicion) tot coma aquela del Quirinal (malgrat lo pichon nombre e la diversitat de las tombas).

Se supausèt una primièra federacion dels dos pòbles del Palatin, aparentament los mai ancians, que s'eissamèron alavetz dins sèt pòbles per crear lo Septimontium.

A l'ora d'ara, los arqueològs son mens categorics sus las competéncias etnicas, prenent en compte que sovent sus un mèsme site coexistisson las tombas d'incineracion e d'inumacion. Evitan las interpretacions de las trobalhas al repècte de las tradicions e ensajan mai lèu plaçar las donadas arqueologicas dins un contèxte d'ensems, amb las seunas evolucions e las seunas interaccions culturalas.

A partir del 1948, se trobèron de nòus rèstes arqueologics a Roma e dins lo Laci donèron d'elements factuals sus l' origina de Roma. A partir d'un esquèma de totes los vestigis descobèrts a Roma e dins lo Laci, lo arqueològs suedés Einar Gjerstad (1897-1988) prepausèt una cronologia del periòde qu'anava del sègle X AbC dins lo sègle VI AbC en quatre fasas. Fòrça discutida per los sieus confrares, e revisada per Ora Müller-Karpe e R. Peroni En 1962, foguèt admesa coma encastre de referéncia:

• La primièra fasa dins lo sègle X AbC, a la fin de l'edat del bronze e al començament de l'edat del fèrre. Los latins practican l'incineracion, recuèlhon los rèstes en vases o urnas funeràrias en forma de cabana (urna cabana), après amassan dins un topin (dolium) l'urna, de reproduccions en miniatura de mobilièr o d'objèctes usuals de bronze o dins tèrra cuècha, de còps los rèstes de lo repai funerari. Aquel topin es alavetz enterrada dins un potz funerari. Aquel biais d'incineracion/inumacion es tanben practicat al meteis periòde en Etrúria (tomba a ziro).

• La segonda fasa del començament del sègle IX AbC al començament sègle VIII AbC (900-770 per Müller-Karpe-Peroni). Dins de nòus tipes de vases, de fibulas mòstran de contactes amb lo Etrúria e la Campània. La practica de l'incineracion merma al benefici de l'inumacion. Se subdividís aquel periòde en IIA (practica majoritària de l'incineracion) e IIB (inhumacion majoritària).

• La tresena fasa mitat del sègle VIII AbC. (770-730 per Müller-Karpe-Peroni). Apareisson d'importacions de ceramicas grègas d'estil geometric, imitadas per la produccion locala. Los objèctes metallics se diversifican, las tombas mòstran, per la diversitat del mobilièr, una diferenciacion sociala e l'apareison de familhas ricas.

• La quatrena fasa, nomenada orientalizant, fin del sègle VIII AbC al començament sègle VI AbC (730-570 per Müller-Karpe-Peroni). Las ceramicas grègas e etruscas son presentas de partot. De tombas Ricas testimònian l'existéncia d'una aristocracia guerrièra, contemporanèa d'aquela que se desvolopa en Etrúria. D'aquel periòde ven lo document escrich mai ancian conegut, la fibula de Praeneste amb de caractèrs grècs lo nom de Numasios e datada aperaquí de 675 AbC. D'aquel periòde data los primièrs barris descobèrts al pè del Palatin lo 1987, benlèu un vestigi del pomœrium.

Aquela seria de recercas sus un perimètre mai larg completan aquelas d'abans de la Segonda Guèrra mondiala. Confirman la preséncia d'abitacions escampilhadas suls divèrses puèges de Roma dempuèi lo sègle X AbC, amb una cultura vesina de la cultura de Vilanova etrusca (urnas cineràrias dins de tomas en poses). Lo tèrme sul site de Roma entre pòbles latins, sabins, etruscs se revèla un exercici riscat, sus de grops umans de condicions modèstas e omogenas.

Aquela populacion dispersada evoluciona lentament, modificant las seunas costumas funeràrias, sens que se pòsca veire una ruptura marcada, qu'auriá rebatut un cambiament subte de populacion. A la mitat del sègle VIII aC se testimònia una acceleracion de la diferenciacion sociala, e lo començament d'una societat amb una aristocracia mai rica.

Dins lo sègle VIII AbC, lo fòrum romanum èra pas mai qu'un cementèri e comença a venir un luòc abitat. Las sepulturas se desplaçan cap  a l'Esquilin. Aquelas tombas de guerrièrs se situan dins la fasa IV de la cronologia, mas an pas lo luxe de las autres tombas latinas de la meteissa epòca. Las importacions a Roma de ceramicas etruscas començan cap a la fin del sègle VII aC, amb un retard sul rèste del Latium; aquel mèsme sègle, lo forum romanum ven un espaci public, amb l'apareisson d'un sol caladat.

Lo forum romanum aparéis coma lo testimòni de la naissença de Roma: foguèt de biais successiu palun, cementèri d'incineracion puèi d'inumacion, luòc de demorança, espaci public. L'istorian Pierre Grimal o estudièt e ne traguèt las observacions seguentas.

Pierre Grimal revèla dins son òbra Las vilas romanas los elements recurrents del ritual de fondacion practicats pels Etruscs^[6] après pels Romans e confirmats per l'establiment de las colonias que foguèron amassadas e recuperadas en partida per la descripcion de Tit Livi:

• La delimitacion de la vila per una rega primordiala, lo suclus primigenius, sanhada dobrissent lo sol e impassable, doncas que jos l'influéncia dels dieus infernals, delimitant atal l'encencha sagrada, lo pomœrium.
• L'orientacion segon los axes cardinals, materializada per quatre pòrtas fàcia als quatre ponts cardinals, en interrompent lo traçat de la rega sagrada; los latins designavan aqueles dos axes amb los noms de cardo e decumanus
• Una mesa de la vila jos la proteccion dels dieus «del naut», los consacrant un temple sus un pont elevat d'aquela, de biais que lo sèu agach cobrís la màger superfícia possibla de la futura vila
• Dins lo centre de la vila, una fòssa circular dicha mundus recebent d'ofrendas per las divinitats «del bas».

Pasmens se se tròba pas sul perimètre del Palatin lo remembre de pòrtas orientadas segon los ponts cardinals, coma las auriá mesuradas Romul, quatre pòrtas fòrça ancianas èran conegudas en l'epòca romana classica, a l'entorn del forum romanum:

• Al nòrd, la pòrta de Janus
• Al sud, la pòrta Romana
• A l'èst, la «pòrta de la sòrra», pòrta per ont Oraci assassin de la siá sòrra, auriá intrat dins la vila après que se purifiquèt
• A l'oèst, la Pòrta Pandana, de mal auguri, e penjada sui Capitoli per'mor que degun la salve.

Segon Pierre Grimal, aquelas pòrtas son los vestigis del ritu de fondacion, lo decumanus, l'orientacion tradicionala Èst Oèst venguèt la Via Sacra, alara que lo cardo Nòrd Sud se vei dins las vias que lo perlongan, l'Argiletum al nòrd e lo Vicus Tuscus al sud. Un autre pont del ritual es respectat, per la posicion qu'ocupa lo temple del Capitoli, per la triada protectritz: Jupitèr, Juno, Minèrva. Aquelas observacions confirman doncas lo respècte qu'es del rite de fondacion, mas i a contradicion sul sire: lo traçat fondator dedusís d'aquelas quatre pòrtas deuriàn èsser a l'entorn del vièlh forum e non pas del Palatin coma o indican Tit Livi e Dionís d'Alicarnàs.

Las decobèrtas efectuadas jos la direccion d'Andrea Carandini sus un penjal del Palatin, a partir del 1985, relancèron las discussions sus la fondacion de Roma e la possibla istoricitat d'una partida de las tradicions ancianas. Las investigacions an escavat una importanta estratigrafia repausant sus quatre muralhas successivas podent èsser datadas, respectivament, dels ans 550 - 530 aC, aperaquí al 600 aC, aperaquí 675 aC e aperaquí 730-720 aC.^[7] La descobèrta dels rèstes incontestables d'una delimitacion urbana dins lo sègle VIII AbC a l'entorn del Palatin renaís, per Andrea Carandini e A. Grandazzi, l'idèa de la fondacion romulèa de Roma. Segon A. Grandazzi lo mite de la fondacion de Roma remanda a un eveniment istoric e a un personatge istoric, que coneissèm coma Romul, la memòria que n'es estat conservada e mitificada, mejans Servi Tulli. Se los rèstes descobèrts per Andrea Carandini son pas remeses en causa, las interpretacions que las meton en relacion amb l'accion de Romul e la seuna eventuala istoricitat contunhan d'èsser encara fòrça discutidas.

1. ↑ Gabucci, Ada.
2. ↑ Titus Livi Història Romana, I, 4
3. ↑ Titus Livi Història Romana,I,6)
4. ↑ Antiguitats romanes, llibre I, 74-75
5. ↑ Mommsen, Theodor.
6. ↑ Dominique Briquel, La Civilització etrusca, p.133
7. ↑ A.

• Tit Livi, La fondacion de Roma, Flammarion (en 23 abril de 1999), ((la)) (ISBN 9782080720931Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.)
• Dionís D"Alicarnàs, Les Antiquités romaines, 1990 las edicions Las Belles lettres
• Pierre Grimal, La civilisation romaine, 1960, edicions Arthaud, 1981, éditions Flammarion
• Pierre Grimal, Les Villes romaines, 1990, Que sais-je (ISBN 9782130524533Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.)
• Alexandre Grandazzi, La fondation de Rome, 1991, Les Belles Lettres (réédition 1997, Pluriel) (ISBN 9782012788206Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.)
• Laura Orvieto, Contes et Légendes de la naissance de Rome Poket Junior (ISBN 9782266086318Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.)
• Marcel le Glay, Rome, Grandeur et Déclin de la République, 1990, Ed Perrin, Tome 1, (ISBN 9782262018979Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.)
• Naissance De Rome, catalòg d'exposicion al Pichon Palais, 1977, prologat d'articles sul arqueologia romana:
  • François Villard, L'archéologie et ses problèmes
  • Giovanni Colonna, Milieu, peuplement, phases naturelles