___

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Kaersjmes (of in ander dialekte: Keersjmes, Kaesjmes, Kaeësjmes, Keësjmes, Keersemes, Kosjmes, Körsmis, Kersmes, Wainachte en Krismes) ies bie de Christene 't hoagfiès van de geboorte van Jezus op 25 december. 't Woord beteikent mès van Christus. 't Fiès ies óntsjtange rond 't jaor 330 in Roame Italië. De viering ies 'n indirecte vervanging of kerstening (verchristeliking) van de heidense miedwinterzónnewende en 'n directe kerstening van de Mithras-zonnecultus, dae 'n officieel religie in 't Romeins Riek waor. De viering versjpreit ziech in de dao-opvolgende ièwe nao 't Oaste en 't Weste.

Bie de Christene woort in de veer ièrsjte ièwe op 't fiès van de openbaring of Epifanie, 6 januari, ouch de geboorte van Jezus herdach, daoneve de kóms van de driekeuninge bie 't Christuskind en d'n duip van Jezus in de Jordaan. Saer de 4de ièw ies de keersjviering verlag nao 25 december en de driekeuningeviering blieve sjtoon op de 12de daag nao Kaersjmes.

In de orthodoxe kèrke zoa-es de Russische, Ethiopische en de Armeense (woa 't es Tsnund bekènd sjteit), ies de viering van de Epifanie (versjiening) en van de geboorte op 6 januari of op 7 januari gebleve.

Kèrkelike viering

De tied van veurbereiding op 't kaersjfiès, de adventstied, begint op de veerde zóndig veur kaersjmes, dat ies de ièrsjte zóndig van de advent. De Advent ies ouch 't begin van 't kerkelik jaor.

In Europa were de volgende religieus activiteite rónd Kaersjmes gevierd: de vigilie (nachwake) op de veuraovend of heiligen aovend; de plechtige nachmès en de daagmès op 1e kaersjdaag. Op twiède kaersjdaag weure ouch hoagmèsse opgedrage. De 2 kaersjdaag, 25 en 26 december, gelde es hoagfièsdaag bie de Katholieke. De octaafdaag, de 8e daag en 't ing van de kèrkelike vieringe, vèlt op 1 januari, 't begin van 't nuuj jaor.

Kèrkgeboewe zint mèt de Kaersjmes verseerd mèt dennegreun en väöl (brennende) keertse. 'ne Kaersjgroep, besjtaonde oet Maria, Jozef, kinneke Jezus, 'ne os en 'ne ezel in 'ne sjtal of grot, weurt opgsjtèld. Daobie kómme nog de beelde van herdersj mèt sjäöpkes, ingele en drie keuninge te sjtoon es visualisering van 't kaersjverhaol. In de Mieddelièwe en in de vreugmoderne tied woort op de twiè kaersjdaag 't kruubke mèt 't kinneke op d'n altaor geplaats. Parochiane en ander geluivige kaome, boete de deenste um, "kinneke kieke of kinneke wege" bie 't zinge van kaersjleedsjes. Familie en kènisse wunsje ziech ónderein Zalig Kaersjmes.

't Kaersjverhaol

't Verhaol geit volges 't evangelie van Lucas.
Maria waor enig kind en dochter van Anna en Joachim en de vrouw van Jozef van Nazareth. Zoa sjteit te leze in de breve van de evangeliste Matheus en Lucas. In de tied dat zie 'n relatie houw mèt Jozef woort häör door de aartsingel Gabrièl de boodsjap gebrach van God, dat zie begenadig waor um eine zoon ter waereld te bringe dae 'zoon van 't Allerhoagste' geneump zou weure. Dees aankóndiging weurt in de Katholieke kèrk gevierd es Maria-boodsjap. Op de vraog van Maria wie dat zou gebeure, kreeg ze te huère dat dat de krach van de Heiige Geis waor en van de Allerhoagste. Es teike woort häör geweze op de zjwangersjap van häör bejaarde niesje Elisabeth. Bie 't bezeuk van Maria aan Elisabeth, de visitatie, zóng Maria 'n lofleed, dat bekènd sjteit es 't magnificat. Vanwege 'n volkstèlling door Keizer Augustus mooste Maria en Jozef nao Bethlehem reize. Bie die gelegenheid woort häöre zoon Jezus gebore, neet oet de relatie mèt Jozef meh óntvange van de Heilige Geis. Herdersj oet de umgeving en de drie keuninge oet 't oaste kaome hun begroete en aanbaeje. Dees gebeurtenis weurt gevierd op 't hoag fiès van Kaersjmes op 25 december. Umdat keuning Herodes dreigde um alle pas gebore jungskes te vermaore mooste Maria en Jozef oetwieke nao Egypte. Naoderhand kaome ze truuk en ginge wir in Nazareth wone. Maria en Jozef hele ziech aan de rituele juudse reigelsj: besjniejenis en naamgeving, reiniging en opdrach in de tempel en de jaorlekse paosjreis nao de tempel in Jeruzalem.

'n Kaersjsjpel ies 'n liturgisch drama, woa bie 't kaersjverhaol of 'n gedeilte daovan weurt opgeveurd.

Kaersjfiès, traditie en folklore

• Kaersjsjtelke of kaersjkruubke. 't Idee kump van Franciscus van Assisi, dae in 1223 'ne laevende kaersjgroep organiseert in Greccio (Italië). In de 16e ièw begint 't gebruuk um in kèrke figure tentoan te sjtèlle. In de Franse revolutie were kèrke gesjlote en kriege de kaersjfigure 'n plaetske in hoes. Bie väöl katholieke ies 't 'n traditie um in de kaersjdaag 'n kaersjsjtelke in hoes op te zètte. Dat kènt ouch 'n grot zin van rotspapier. Houte, sjteine, gebakke of gipse beelde van Maria, Jozef, Jezus, os, ezel, ingele, herdersj, sjäöpkes, drie keuninge mèt knech en kameel kriege 'n plaetske in of bie dat sjtelke.

In 't geval van gekleurde beelde, gebeurde dat volges 'ne bepaalde symboliek:

• ’t Kinneke Jezus houw e wit klèdsje aan. ’t Leek gaar neet op ‘ne pasgebore baby want ’t keek hièl wies oet de ouge, de ermkes wied oetrein gesjtrek.
• Maria droog e blauw kleid, de kleur van d’n hemel en ‘ne witten dook op de kop, oetdrökking van ’t leech en de maagdelikheid.
• Jozef houw ‘ne broene jas aan op ‘n gebroke wit onderkleid. In zien hand ‘ne sjtek, sóms ’n lelie of ‘ne lanteern.
• Meistal waore de (drie) herdersj van versjillende laeftied die de geluivige luuj vertegenwoordigde. D’n oudste kneelde op de grond. Eine droog ’n lemke op de sjouwer, d’n driede kaom mèt broad of ’n muziekinstrument.
• De sjäöp sjtèlle de apostele en de christene veur, onsjöld en goodheid, ’t zjwart sjaop is natuurlik ouch welkom. D’n hónd sjteit veur loyaliteit en troew.
• D’n os en d’n aezel hele ’t kinneke werm. D’n aezel symboliseert de wiesheid, want hae zal zich noats twiè kièr aan dezelfde sjtein sjtoate. D’n os wèt wae ziene meister is. Die eigesjappe van wiesheid en onderdanigheid zeen v’r truk in Jezus.
• Hoag taege de sjtal hóng d'n ingel Gabriël, gekleid in ’t blauw, soms gebroke wit of zach greun. Hae droog ‘n wit lint, mèt de weurd: Gloria in Excelsis.

In Italië tref se in bv Napoli neve dees traditioneel beelde diverse bekènde figure oet dezen tied aan, die 'n bezeuk goon bringe aan 't pasgebore kinneke. 't Gans jaor zint hie kaersjbeeldsjes te koup. Italiaanse sjtelkes zint luxer van oetveuring. 'n Sjlaopkamer en keuke mèt alle benuèdighede, veur de drie keuninge en ander bezeukersj, weure toegevoog.
Ouch in de Provence (Frankriek) besjteit 'n traditie van väöl bónt gekleurde kaersjbeeldsjes (santouns). Zie beelde diverse beroepe oet.

• Hoesverseringe.

  

De Kaersjboum ies 'n sjpar (Picea abies), die greunblievend ies en daodoor 'n symbool van de vröchbaarheid. Ièrsj sjteit ze allein in kèrke, in de 19e ièw versjient ze ouch binnenshoes. Kaersjballe herinnere aan de vröchte van Adam en Eva in 't paradies. De piek in de boum wies de driekeuninge de weeg.
'ne Haamsjeut (Mistletoe of Maretak) ies ouch 'n greunblievend sjtruukske. Ziech puène ónder zoane tak zou vröchbaarheid bringe. De ummer greunblievende Höls (Hulst) mèt roa vröchte weurt toegepas in kaersjsjtökskes.
Kaertse en lempkes zint symbole van 't (nuuj) leech.

• Boeteverseringe: op 't ing van de 20e ièw weurt 't ummer miè gebrukelik um in naovolging van Amerika tuin en hoes te versere mèt electrische lempkes en leechsjlange. Achter de vènstere versjiene electrische keertslemkes en drieheukskes, sjtraolende sjterre e e.d. Aan boetemoere hange keersjmanne en aan de veurdeure gedecoreerde kranse .
• 't Gebruuk Kaersjmert kump oet Duutsjland. O.m. in Kölle, Aoke en Düsseldorf vinge Kaersjmerte plaats, woabie kräömkes typische werm en kou eetspecialiteite verkoupe. In Nederlands Limburg weure op de merte ouch nog kaersjverseringe, beeldsjes en dèks handgemaakde zake verkoch. Ouch in Belsj (bv in Brussel) vinge Kaersjmerte plaats. In Mestreech neume ze de kaersjmert Winterland, woa neve 'n aantal kräömkes 'n sjaatsbaan liek woa-op gesjaats kèn weure. Dao sjteit 'n kèrmesmeule en 'n reuzeraad. In Valkeberg vinge saer 1986 óndergróndse kaersjmerte plaats in de berg (grotte).
• Kaersjkaart of kaersjwunsj. In de 19e ièw sjieke luuj ziech mèt de Kaersjdaag meistal 'ne breef. Es sir Henry Cole in Ingeland dao op 'n gegeve moment geine tied miè veur haet, geuf hae opdrach aan 'ne teikenaer um kaersjkaarte te óntwerpe. Op de 1e kaart, die versjtuurd weurt, in 1843, sjteit 'n gezin. Es de drökkuns ziech wiejer óntwikkelt weure kaersjkaarte massaal geproduceerd. Ièrsj in Amerika en later in Europa. In Nederland zou de 1e kaart in 1880 zin versjuurd. Allewiel make väöl luuj zelf 'n kaart of sjieke wunsje via e-mail of internèt.
• Kaersjpakket. In 't lètste kwart van de 20e ièw óntsjteit de geweunte um es werkgever mèt de kaersjmes 'n pakkèt cadeau te geve aan werknummersj. De inhoud besjteit meistal oet luxere eteswaar.
• Kaersjman. Mèt de Kaersjmes en op heiligen aovend weure saer vreuger tieje cadeau's gegeve. Veural in Duutsjland waor en ies dat 'n traditie. Langen tied waor 't Kaersjkind de gölle gever. In naovolging van 't Sinterklaosfiès kump dao de kaersjman (in America: Santa Claus) veur in de plaats. Eigelik ies de kaersjman 'ne aafsjtammeling van Sinterklaos. In wat ze aan höbbe, ziete euvereinkómste: wiete baard, mötsj, road pak. Mèt religie haet de kaersjman èvvel nieks van doon. Dees folklore en de groate aandach die de commercie dao aan geuf, dreige 't wezenlike van 't fiès te verdringe.

Kaersjmuziek

• Religieus volksleedsjes mèt couplètte en refrein: Er is een roos ontsprongen; Stille nacht, heilige nacht (Franz Gruber), Er is een kindeke geboren op aard, Hoe leit dit kindeke, Wij komen tesamen; Maria die zoude naar Bethlehem gaan; Nu zijt wellekome; De herdertjes lagen bij nachte; In Bethlehem geboren; Ere zij God; Gloria in excelcis Deo.
• Profaan kaersjvolksleedsjes zint: Oh denneboom; Jingle bells; We wish you a merry christmas; Kling klokje klingelingeling;
• Traditioneel klassieke leder. In Frankriek ies dat de Noël vanaaf de 13e ièw zoa es Noel; Cantique de Noël; In dulci jubilo (bew. Frans Liszt) en Il est né le divin enfant. In Ingeland besjteit saer de 15e ièw de carol mèt tekste rónd 't Kaersjkind en Maria. Carols zint dèks mièsjtummig bewèrk. Beroemd zint A ceremony of Carols van Britten en leedbewèrkinge van John Rutter en David Wilcocks. Veurbeelde in 't Duutsj: Kommet ihr Hirten (Boheems); Schlafendes Jesuskind (H.Wolf);
• Componiste en muziekwerke, die 't thema Kaersjmes höbbe zint: Johann Sebastian Bach mèt Weihnachtscantaten en Weihnachtsoratorium, Hector Berlioz; George Bizet; Casali; C.W. Gluck; Kaersjkonzaer van Corelli; Messiah van George Friedrich Händel; Jo Ivens; Dietrich Kurth; Franz Lehar; Johan Stainer; Johann Friedrich Steinhardt; Adolphe Charles Adam; Heinrich Schütz.
• Kaersjkonzaer

'n Kaersjkonzaer ies 'n oetveuring van muziek en zank mèt 't thema Kaersjmes.

Kuns

Thema's rónd Kaersjmes zint in de beeldende kuns, veural in vreuger jaore, 'n geleef thema. Neve beeldhouwwerke zint 'r väöl fresco's, moersjilderinge, sjilderieje, teikeninge, miniature en films euver diet ónderwerp gemaak.