Incunabula[1] sunt libri qui ab inventa arte typographica (circa 1450) usque ad annum 1500 exeuntem typis metallicis expressi sunt. Haec divisio non tam ad codicologiam vel historiam librorum spectat (nihil enim libri anni 1500 a libris anni 1501 differunt !), immo potius ad mercatum et collectorum studia quibus libri saeculi quinti decimi pretiosiores videntur esse.[2] Nihilominus ob hoc ipsum, iam ab octavo decimo saeculo, incunabula diligentius quam ceteri libri recenseri describique coeperunt: sunt bibliographiae et bibliothecarum catalogi incunabulis dediti.
De aspectu
Prima incunabula codices manuscriptos imitabantur, quam simillima eis ut fierent, adeo ut magnae litterae unicuique libro aut capitulo praepositae saepe post impressionem rubro vel caeruleo pigmento manu pingerentur et textum rubricabant ut incipientes sententias insignirent. Nulla pagina titulo dedicata corpori operis anteponebatur: at quia primum verbum textus Incipit esse solebat, prima paragraphus ipsa incipit dicebatur ubi argumentum operis explicatum invenires; contra nomen typographi, locus et annus quo liber excusus erat in calce operis inscribebantur, in paragrapho ultima cui nomen colophon erat. Nonnumquam etiam omnino deerant: tum investigatores historiae librorum periti typis ipsis comparandis (nam magnas varietates praebebant et saepe de novo conflabantur) vel etiam filigranis papiraceis illas editiones anonymas alicui officinae typographicae tribuere conantur.
Incunabula per regiones Europae distributa.
Typorum genera duo praecipua fuere :
litterae Romanae vel rotundae dictae quae ab humanistis adhibebantur quia genus scribendi antiquum fuisse credebant.
litterae Gothicae vel semigothicae dictae in Europa septentrionali maxime usitatae et quae scriptis medii aevi et linguis vernaculis peridonea videbantur. Vulgatissimae enim sunt in manuscriptis tertii, quarti quintique decimi saeculi.
Praeterea quo fidelius manuscripta imitarentur, primi typographi non tantum litteras metallicas separatas conflabant sed etiam litteras ligatas vel variis signis diacriticis instructas plerumque abbreviaturas adnotantibus.
Primus liber xylographiis illustratus Edelstein Germanice inscriptus ('Gemma') Bambergae ex officina typographi Alberti Pfister circa annum 1461 in lucem prodiit. Iam a quarto decimo saeculo imagines xylographice expressae divulgabantur: tum vero simul cum textu typis metallicis scripto quem illustrabant, ex eadem forma, foliis imprimi coeperunt. Quod genus librorum illustratorum brevi tempore per omnem Europam in usu fuit. Illustrissima sunt ob multitudinem egregiamque artem imaginum ligno incisarum Liber chronicarum[3] et Hypnerotomachia Poliphili,[4] item editiones illustratae fabularum Publii TerentiiLugduni a Iohanne Trechselio (1493)[5] et Argentorati a Iohanne Grueninger (1496) publicatae.
Ita paulatim incunabula ab imitatione manuscriptorum codicum discedebant et proprietates sui generis adsumebant, e quibus similiora libris saeculorum posteriorum fiebant. Quinto decimo saeculo exeunte prima pagina titulo dicata frequentior fit atque etiam imagine ligno incisa ornari solet, raro tamen adhuc locum officinae typographicae indicat. Folia (nondum paginae!) numeris Romanis a typographis numerari solebant. Postremo ultimis annis magnae litterae quae initium capitulorum denotant ligno incidi atque simul cum textu imprimi coeptae sunt: ita typographi vacuum locum pictoribus destinatum relinquere non iam cogebantur. Revera illa loca saepe usque ad memoriam nostram alba remanserunt quia pictores omnibus exemplaribus operam dare non poterant.
De disseminatione geographica
Loca ubi incunabula impressa sunt.
Si Biblia Gutenbergiana dicta, quem nisi primum saltem unum e primis libris typographicis constat fuisse, Moguntiaci ante 1455 excusa est, paucis annis ars noviter inventa e Moguntiaco in multas urbes Germanas propter Rhenum (Argentoratum, Coloniam, Basileam...) et ad meridiem versus sitas (Bambergam, Norimbergam, Augustam Vindelicorum) disseminabatur. Mox typographi Germani Alpes quoque transierunt atque artem typographicam in Italiam introduxerunt (Romam[6], Venetias, Mediolanum, ...), quae brevi tempore aemulatrix Germaniae facta est. Postea etiam in Franciam, Lutetiam (1470) et Lugdunum (1473) etc., in Belgicam et Bataviam (Lovanium, Gudam, Antverpiam...), postremo in Hispaniam (Salmanticam, Hispalem...) et Angliam (Westminster, Oxoniam). Incunabula nonnumquam etiam in parvis oppidis excusa sunt, quia multae officinae tunc temporis itinerariae erant. Tribus decenniis igitur ars typographica toti Europae nota fuit.
Numerus editionum incunabularum hodie circa 30 000 aestimatur, exemplaria per editionem inter centum et quingenta (quorum maxima pars hodie deperdita est). At si editiones nobis servatas per urbem dinumeres primum locum obtinet Venetiae (12%), secundum Lutetia Parisiorum (10%), tertium Roma (7%), quartum Colonia (5,5%), quintum Lugdunum (5%), sextum Lipsia (5%), septimum Augusta Vindelicorum (4,5%), octavum Argentoratum (4%).[7]
De linguis
Editiones incunabulae per linguam discriptae.
Quod si editiones incunabulas per linguam discribas, longe antecedere linguam Latinam invenies (70%): sequuntur linguae Germanica (11%), Italiana (8%), Francogallica (6%). Contra, libri et typi Graeci et Hebraici adhuc rari sunt.
Recensiones
Pagina xylographice illustrata ex Edelstein Ulrici Boner. (Bambergae, 1461).
Ludovicus Hain, Repertorium bibliographicum: in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratius recensentur opera Ludovici Hain, Stuttgartiae: J. G. Cottae ; Parisiorum: J. Renouard, 1826-1838 (quatuor volumina). Reeditum Berolini anno 1925
W.A. Copinger, Supplement to Hain's Repertorium Bibliographicum, or collection towards a new edition of that work: In two parts: The First containing nearly 7000 corrections of and additions to the collations of works described or mentioned by Hain. The second a list with numerous collations and bibliographical particulars of nearly 6000 volumes printed in the fifteenth century not referred to by Hain, Londini, 1895-1902 (duo volumina) [1]
Gesamtkatalog der Wiegendrucke / herausgegeben von der Deutschen Staatsbibliothek zu Berlin, Stuttgartiae : A. Hiersemann, 1925- (hucusque non ultra litteram H progressus est). Datorum thesaurus interretialis
Notae
↑Proprio sensu incunabula sunt lintea et receptaculum quo infantes reponuntur. Simili modo incunabula typographica ad infantiam librorum spectant.
↑Adeo ut antiquorum librorum bibliopolae hodie, postquam incunabula rariora facta sunt, postincunabula appellent libros tribus primis decenniis sexti decimi saeculi impressos.
Dominicus Coq, 'Les incunables: textes anciens, textes nouveaux' in Histoire de l'édition française (cur. H.I. Marin et Rutgero Chartier) I : le Livre conquérant : du Moyen âge au milieu du XVIIe siècle, Promodis, 1983 : 177-193.
Lucianus Febvre et Henricus Iohannes Martin, L'apparition du livre, Parisiis, Albin Michel, 1958. Recensio critica
Typenrepertorium der wiegendrucke, Halle, 1905-1924 (5 vol.).
Wytze et Lotte Hellinga, The fifteenth-century printing types of the Low Countries, Amstelodami : M. Hertzberger, 1966.
Labarre, Albertus. 1983. Les incunables: la présentation du livre. Histoire de l'édition française, ed. H. I. Marin et Rutgero Chartier, I: le Livre conquérant: du Moyen âge au milieu du XVIIe siècle 194-215. Promodis.
