Kumbrek | |
---|---|
Kewsys yn: | Alban dyghow ha kledhbarth a Bow Sows bys dhe 1,250 O.K. |
Klasyans genynnek: | Eyndo-Europek |
Rannyethow | |
Savla Sodhogel: | |
Kodennow | |
ISO 639-3 | xcb |
Rol Linguist | xcb |
Glottolog | mann |
Cumbric po Kumbrek (treweythyow Kelesonek) o varyans a’n yeth Vrythonek kowsys y’n ‘Hen Ogledh’, hemm yw, an ranndir hag yw Pow Sows North hag Alban Dyghow lemmyn y’n Kresosow A-varr. Yeth ogas dhe Gembrek Koth ha’n yethow Brythonek erel o. Dustuni dhyworth henwyn tylleryow a brof may fe kowsys Kumbrek mar bell dhe'n dyghow avel Pendle ha’n Nansow Konteth Evrek.
Cumbri o an hanow usys gans an dus a gowsas Kumbrek dh’aga gelwel aga honan, dhyworth Brythonek *kom-brogī, ow styrya "kestrevesigyon". Kembroyon ha’n dus a gowsas Kumbrek a brederas aga bos a’n keth bagas ethnik. Kowsoryon a Iwerdhonek Koth a’s gelwas Brythonyon, Bretnach, po Bretain. An Vykingas a’s gelwel Brettar. Yn Latin, an termow Cymry ha Cumbri o eylskrifys avel Cambria ha Cumbria a-gettep. Y’n yeth Lallansek, gelwys veu kowser Kumbrek avel Wallace – dhyworth an ger Albanek Wallis/Wellis po "Welsh" yn Sowsnek.
Usys veu an term Cambria rag deskrifa Kembra yn fenowgh: byttegyns, an lyver Life of St Kentigern (dyllys yn 1200 OK gans Jocelyn a Furness) a’n jevo an lavar ma:
John T. Koch a leveris bos ranndir Kumbrek desedhys yntra Dowr Mersey ha’n Dowrow Forth ha Clyde. Kenneth H. Jackson a geworras Keyn an Pennines avel or est dhe’n ranndir a gowsoryon Kumbrek.
██ ow kewsel Albanek
██ ranndir Norsek-Albanek
██ ranndir ow kewsel Sowsnek
██ ranndir Kumbrek
An brassa rann a’n dustuni a-dro dhe’n yeth a dheu dhyworth henwyn tylleryow. Ynwedh yma henwyn personel a Vretonyon Strathclyde yn pennfentonyow albanek, gwydhalek hag anglo-saxon ha nebes geryow Kumbrek a dreusvewas dhe’n Kresosow yn Alban southwest avel termow laghel. Y hyllir dadhla dell dheu an hengov bugeledh a rekna yn ugensow dhyworth Kumbrek ynwedh.
Pan veu skrifys an gan Y Gododdin, a-dro dhe 600 KK, yth esa Brythonek ow chanjya dhe vos an yethow Kumbrek, Kembrek Koth (yn Kembra) ha Brythonek Sothwest (hendas Kernewek ha Bretonek). Y Gododdin a venek pobel ha tylleryow y'n Hen Ogledh. Kenneth Jackson a brederas dell hwarvsa an brassa rann an chanjyow a dreusfurvyas Brythonek dhe Gembrek Koth ynter 450 ha 600 KK. Ytho hevelep yw dell veu skrifys Y Gododdin y’n yeth Gumbrek a der Kembrek. Studhoryon erel a lever y vos skrifys ynter an 7ves ha’n 11ves kansvledhen.
Henwyn tylleryow Kumbrek a hwer yn Alban dhe’n dyghow a Dowrow Forth ha Clyde. Henwyn Brythonek dhe’n gogledh a'n Forth ha Clyde yw Piktek. Henwyn tylleryow Kumbrek yw kemmyn ynwedh y’n kontethow istorek a Cumberland ha Northumberland west. Le kemmyn yns i yn Westmorland, Northumberland est, ha Durham, gans nebes anedha yn Lancashire ha Yorkshire north. Ogas dhe Cheshire, henwyn tylleryow Brythonek Diwedhes yw moy hevelep dhe Gembrek ages Kumbrek.
Niver a’n citys ha trevow posekka y’n ranndir ma a’s teves henwyn a dheu dhyworth Kumbrek, ow komprehendya:
Nebes geryow Kumbrek a hwer yn fenowgh yn henwyn tylleryow y’n ranndir.
Elven Kembrek | Elven Kernewek | Henwyn tylleryow |
---|---|---|
blaen | bleyn | Blencathra, Blencogow, Blindcrake, Blencarn, Blennerhasset |
caer | ker | Carlisle, Cardew, Cardurnock, Carfrae, Cargo, Carlanrig, Carriden, Castle Carrock, Cathcart, Caerlaverock, Cardonald, Cramond, Carleith |
coed | koos | Bathgate, Dalkeith, Culgaith, Tulketh, Culcheth, Pencaitland, Penketh, Towcett, Dankeith, Cheadle, Cheetham, Cathcart, Cheetwood, Cathpair, Kincaid, Inchkeith |
cwm | komm | Cumrew, Cumwhitton, Cumwhinton, Cumdivock |
trum | drumm | Drumlanrig, Dundraw, Mindrum, Drumburgh, Drem, Drumaben |
eglwys | eglos | Ecclefechan, Ecclesmachan, Eccleston, Eccles, Terregles, Egglescliffe, Eggleshope, Ecclaw, Ecclerigg, Dalreagle, Eggleston, Eaglesfield |
llannerch | lannergh | Barlanark, Carlanrig, Drumlanrig, Lanark, Lanercost |
moel | mool | Mellor, Melrose, Mallerstang |
pen | penn | Pennygant Hill, Pen-y-ghent, Penrith, Penruddock, Pencaitland, Penicuik, Penpont, Penketh, Pendle, Penshaw, Pemberton, Penistone, Pen-bal Crag, Penwortham, Torpenhow |
pren | prenn | Traprain Law, Barnbougle, Pirn, Pirncader, Pirniehall, Pirny Braes, Primrose, Prendwick |
tref | trev | Longniddry, Niddrie, Ochiltree, Soutra, Terregles, Trabroun, Trailtrow, Tranent, Traprain Law, Traquair, Treales, Triermain, Trostrie, Troughend, Tranew; Bawtry, Trafford |
Asleys veu nebes henwyn Kumbrek yn istorek gans henwyn hevelep yn Albannek, Sowsnek Kres po Lallansek.
Rann a’n dustini dell dhelenwis Kumbrek war rannyethow Sowsnek leel yw bagas a systemow nivera rekordys yn lies tyller (dres 100 anedha) yn Pow Sows north. An brassa rann anedha o usys yn gwariow fleghes, ow kwia po yn gwersiow fleghes (yn despit dhe’n hwedhel dell esens usys dhe nivera deves).
Kumbrek, avel Kernewek ha’n yethow Brythonek erel a us system nivera yn ugensow. Yma lies varyans y’n niverow a-dreus an ranndir.
Nr. | Keswick | Westmorland | Eskdale | Millom | High Furness | Wasdale | Teesdale | Swaledale | Wensleydale | Ayrshire | Kembrek arnowydh | Kernewek arnowydh | Bretonek arnowydh |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | yan | yan | yaena | aina | yan | yan | yan | yahn | yan | yinty | un | onan, unn | unan |
2 | tyan | tyan | taena | peina | taen | taen | tean | tayhn | tean | tinty | {dau (g), dwy (b) | dew (g), diw (b) | daou (g), div (b) |
3 | tethera | tetherie | teddera | para | tedderte | tudder | tetherma | tether | tither | tetheri | tri (g), tair (b) | tri (g), teyr (b) | tri (g), ter (b) |
4 | methera | peddera | meddera | pedera | medderte | anudder | metherma | mether | mither | metheri | pedwar (g), pedair (b) | peswar (g), peder (b) | pevar (g), peder (b) |
5 | pimp | gip | pimp | pimp | pimp | nimph | pip | mimp[h] | pip | bamf | pump | pymp | pemp |
6 | sethera | teezie | hofa | ithy | haata | lezar | hith-her | teaser | leetera | chwech | hwegh | c'hwec'h | |
7 | lethera | mithy | lofa | mithy | slaata | azar | lith-her | leaser | seetera | saith | seyth | seizh | |
8 | hovera | katra | seckera | owera | lowera | catrah | anver | catra | over | wyth | eth | eizh | |
9 | dovera | hornie | leckera | lowera | dowa | horna | danver | horna | dover | naw | naw | nav | |
10 | dick | dick | dec | dig | dick | dick | dic | dick | dik | deg | deg | dek | |
15 | bumfit | bumfit | bumfit | bumfit | mimph | bumfit | mimphit | bumper | pymtheg | pymthek | pemzek | ||
20 | giggot | jiggit | ugain | ugens | ugent |
An yethow Brythonek arnowydh an jeves furvow dyffrans a’n erthyglen stroth: Kembrek yr, -'r, y, Kernewek an, ha Bretoekn an, ar, al. An re ma oll a dheu dhyworth furv diboslevys a’n Brythonek Kemmyn *sindos. An furv Kembrek Koth yw ir (po -r wosa bogalen), mes yma dustini yn Kumbrek rag erthyglen yn -n keffrys ha -r. Rag ensampel an re a sew:
Anpossybyl yw dhe ri dedhyas kewar dhe vernans Kumbrek. Yn kres an 11ves kansvledhen nebes perghennow tir a’s teva henwyn Kumbrek, rag ensampel Dunegal (Dyfnwal), arlodh Strathnith , Moryn (Morien), arlodh Cardew ha Cumdivock; hag Eilifr (Eliffer), arlodh Penrith.
Yma gwig ogas dhe Carlisle gelwys Cumwhitton (a-gynsow Cumquinton). Hemm a gomprehend, dell hevel, an ger Kumbrek ‘cum’ (komm) ha’n hanow Norman ‘Quinton’. Nyns o Normanow y’n ranndir na kyns 1069.
Yn Batel an Standard yn 1138, kampollys veu Kumbroryon avel bagas ethnik diblans. Kyn fe aga gonisogeth pur hevelep dh’aga hentrevogyon Albanek ha Sowsnek, aga yeth o an dyffrans martesen. An kastell yn Castle Carrock (Kastell Karnek - Castell Caerog yn Kembrek) veu drehevys a-dro dhe 1160–1170. Barmulloch, (Badermonoc a-gynsow, dhyworth an Kumbrek bos menegh veu presentys dhe’n eglos gans Myghtern Malcolm IV a Alban ynter 11.53 ha 1165.
An hanow teylu Wallace a styr "Kembro" po "Kumbro" yn Lallansek. Possybyl yw dell dheuth re a’n Wallaces y’n ranndir Clyde dhyworth Kembra, mes moy gwirhaval yw dell veu usys dhe dheskrifa pobel a brederys aga bos "Welsh" drefen aga yeth Kumbrek. Ny usys veu henwyn teylu kyns 1200. William Wallace, aswonys yn Albanek avel Uilleam Breatnach;– hemm yw Wella Brython po Kembro), a dheuth dhyworth ranndir Renfrew, hanow Kumbrek y honan. Wallace a ladhas sheryff Lanark (hanow Kumbrek ynwedh) yn 1297. Ha kyn kavsa an hanow dhyworth y das, possybyl yw dell gowsas an teylu Kumbrek may fe henwys yndella.
Yn ranndiryow erel dell hepkoras yethow Keltek, an renkasow ughella veu Sowsnekheys kyns an werin. Dhyworth 1262 yma rol a henwyn tus o trigys yn ranndir Peebles. Yn aga mysk yma henwyn Kumbrek kepar ha Gospatrick: (gwas Sen Padrik), Gosmungo: (gwas Sen Mungo), Guososwald: (gwas Sen Oswald a Northumbria) ha Goscubrycht: (gwas Cuthbert). Dew sans (Oswald ha Cuthbert) a dheuth dhyworth Northumbria], ow tiskwedhes delanwes war Gumbrek na gevys yn Kembrek.
Yth hevel dell allsa Kumbrek treusvewa dhe gres an 12ves kansvledhen avel yeth an werin, ha’n 13ves kansvledhen gans an diwettha kowsoryon. Yma dhe dhew ranndir yn arbennek niver meur a henwyn Kumbrek, hemm yw Lanercost, dhe’n est a Carlisle hag a-dro dhe Torquhan, soth a Garedin. Gwirhaval yw dell verwis Kumbrek ynter 1250 ha 1300.
A-dhia 2000, y feu assay dhe astiveri an yeth Kumbrek, owth usya furvyansow an yeth dhyworth an 12ves kansvledhen. Hanow an yeth yw Cwmbraic.
Ottomma nebes lavarow yn Kernewek ha Kumbrek Dasserghys