Kataluniana | |||
---|---|---|---|
Català | |||
Parolata en: | Andora, Hispania, Francia, Italia | ||
Regiono: | westal Europa | ||
Quanto di parolanti: | 8 milion (1ma linguo), 3 milion (2ma linguo) | ||
Klasifikuro: | Indo-Europana Romana lingui Westala grupo Ocitano-Latinida linguaro Kataluniana | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Andora, Katalunia, Valencia, Baleari | ||
Regulata da: | Institut d'Estudis Catalans | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | ct | ||
ISO 639-2: | cat | ||
| |||
Videz anke: Indo-Europana linguaro – Linguaro |
Kataluniana (català [kə.tə'la]) esas Latinida linguo, e la nacionala linguo di Andora. Ol anke parolesas en Hispania (an l'Autonoma regioni Katalunia, Baleari e Valencia), en Francia (en l'Orientala Pirenei) ed en Italiana urbo Alghero.
Ol povas skribesar per du normi:
Kataluniana havas multa dialekti qui dividesas en du precipua grupi: Ocidentala ed Orientala. Ta dialekti divergas gramatikale, fonetikale e lexikale de la normo Kataluniana. Dum yarcenti, la maxim multa dialekti Kataluniana influesis da Hispana o da Franca en Nord-Katalunia, videbla en nova vortaro e nova frazi, e to anke funcionas inverse.
L'ordinara strukturo di la frazi esas SVO, quankam ol povas chanjar en certa tipi di frazi, exemple questioni. La morfologio dil Kataluniana semblas olta di altra Latinida lingui, to esas, poka flexioni, du generi, nula kazo (ecepte en personala pronomi, ube ankore trovesas traci dil Latina deklino), e distingo inter singularo e pluralo. Adjektivi ordinare esas dop substantivi quin li modifikas, ed anke flexionesas segun genero e numero. Prozodio prizentas prozodial acento qua povas indikesar per tildo. La linguo havas meza vokalika varieso, kun ok diferanta vokali. Kataluniana ank esas notinda pro perifrastika perfekta preterito, verbala tempo diferanta pro formo di konstruktado.
Quale en omna Latinida lingui, l'evoluciono del Vulgara Latina a Kataluniana eventis pokope, e ne esas posibla determinar kande komencis lua historio. Segun Coromines, la maxim radikala chanji eventis inter la 7ma e 8ma yarcenti, ma esas nefacila savar juste, nam la texti skribesis nur en artificala Latina, diferanta de la linguo uzita dal populo. Ja en la 9ma yarcento e precipue dum la 10ma e 11ma yarcenti, aparis vorti ed mem kompleta frazi skribita en la Kataluniana, e kelka dokumenti, exemple la feudala juro di 1028 o la Greuges de Caboet, de 1080-1090, tote en Kataluniana.
Quale altra latinida lingui en Iberia, Kataluniana notesas pro lua uniformeso, e la dialektala varianti nek divergas multe, nek impedas reciproka kompreno. Manuel Milá y Fontanals propozis en 1861 la dialektala subdivido nun uzata: l'orientala dialektala grupo (qua inkluzas la dialekti centrala, insulala e Franca) e l'ocidentala dialektala bloko (qua inkluzas Valenciana e la nord-ocidentala). Ma mem inter ta granda grupi la diferi esas mikra, e la diferi esas fonetikala, qua ne reflektesas en la skribo, ed en mikra morfologiala e lexikala diferi.
La Kataluniana havas kelka linguistikala karakterizivi qui facas ol diferanta dil proxima Latinida lingui e qui facis propra kun lokala evoluado dil Vulgara Latina til to quo hodie no konocas kom Kataluniano. La sequanta traiti qua on mostras esas uli dil mutaci dil Latino qui produktis dum konsolidado dil Kataluniana, quankam on mostras anke kelka generala traiti.
L'alfabeto uzata esas la Katalunian alfabeto (varianto de la Latina). Malgre to, existas kelka libri e texti en la Kataluniana qui skribesis per Hebrea od Araba literi.
Skripto-sistemo anke havas kelka partikulara traiti. Kataluniana prizentas unika karakterizivo, skripturo di ela geminada ‹l·l›. Altra specala traito esas la ‹ny› [ɲ], qua nun troveas en la Hungariana ed anke en kelk Afrikana lingui. Ol anke mustar parolar pri grafio ‹-ig›, pronuncita [t͡ʃ] pos vokalo ed [it͡ʃ] pos konsonanto, reprezentata en poka vorti (exemple faig, maig, mig ([mit͡ʃ]), desig ([deˈzit͡ʃ]) puig, raig, Reig, roig, vaig, veig) o reprezentata kun ‹t› + "konsonanto" dupla konsonanti en: ‹tm›, ‹tn›, ‹tl› e ‹tll› e afrikado en: ‹ts›, ‹tz›, ‹tx›, ‹tg› e ‹tj› (setmana, cotna, Betlem, bitllet, potser, dotze, jutge, platja).
Bazala lexiko en la Katalunian aparas demonstrar plu proximeso kun la Galo-Latinida lingui kam kun l'Ibero-Latinida. Ta semblansi esas plu klara kun l'Ocitaniana (en l'exempli, on uzas la Lengadociana).
La koncepto di Kataluniana literaturo povas komprenesar di du formi:
Hike on developas la duesma kriterio, nam on kredas ke ol esas plu certa. Segun ol, Kataluniana literaturo dividesas en tri periodi: