A pelota valenciana, (en valenciano, pilota valenciana), é un deporte tradicional xogado na Comunidade Valenciana, variante do xogo de pelota, que pode practicarse en varias modalidades na cal se enfrontan un o máis contrincantes formando dous equipos que compiten arrebolando unha pelota, golpeándoa coa man núa, ou con lixeiras proteccións.
O nome de pelota valenciana utilízase para distinguilo doutras variantes como a vasca, xogada normalmente contra un muro ou frontón.
Non se sabe de certo a orixe da pelota valenciana, aínda que o relacionan co jeu de paume medieval francés, do cal derivarían tamén outros xogos de pelota, como a pelota vasca ou a irlandesa, e as modalidades a raias de todas partes de Europa (kaatsen, longue paume, pallone, ...), así coma outros deportes con ferramenta, coma o tenis.
A modalidade máis antiga son as Llargues, da cal derivan variantes como a perxa ou a pilota grossa, que, á súa vez, dá lugar ás galotxetes e a galotxa, a cal é o paso previo á escala i corda, a modalidade máis prestixiosa hoxe en día. Por outra banda está o raspall, a outra modalidade profesional. Caso á parte é o do frontón e os frares, as únicas modalidades de xogo indirecto, é dicir que a pelota debe golpear contra unha parede.
Hai constancia da práctica da pelota nas rúas de Valencia xa no século XIV, e no século XVI houbo até 13 trinquets. O xogo, porén, foi abandonado polas clases altas, quedando só como deporte para as clases baixas, as cales mantivérono nas aldeas. Foi un longo abandono e que case fixo esquecelo coa chegada do fútbol e os coches ás rúas.
O pulo dos medios de comunicación, especialmente as retransmisións de Punt 2, e o carisma dun pelotari mítico, Paco Cabanes, o Genovés, facilitaron unha certa reavivación apoiada pola Federació de Pilota valenciana, a cal organiza campionatos para afeccionados e a participación da Selección valenciana nos Campionatos Internacionais de Pelota. Por outra banda, a práctica profesional da pelota dignificouse coa aparición da empresa Val Net.
A pelota valenciana pode disputarse en diferentes lugares.
Existen diversas modalidades de pelota valenciana aínda que se poden dividir en dous grandes bloques: estilo directo (estil directe) e estilo indirecto (estil indirecte):
No estil directe os equipos atópanse fronte a fronte e débese enviar a pelota dunha metade do campo á outra.
Por orde alfabética, as modalidades recoñecidas pola Federació de Pilota valenciana son:
No estil indirecte os dous equipos comparten cancha e enfróntanse lanzando a pelota contra un elemento (muro), nomeado frontó. Logo de que a pelota rebote tócalle ao equipo contrario.
Modalidades de estilo indirecto:
De todas estas modalidades a máis estendida é a de escala i corda que, xunto coa do raspall, é a única que conta con xogadores profesionais. Populares tamén son a galotxa nas provincias de Castelló e Valencia; e en toda a provincia de Alacant a modalidade a llargues. O xogo en frontón está gañando adeptos debido á gran cantidade de instalacións dispoñíbeis e aos diversos desafíos que enfrontaron nos últimos anos a pelotaris valencianos e vascos. Por último as galotxetes e o frare atópanse cada unha delas restrinxidas practicamente a unha poboación.
Os llargues son a modalidade máis antiga da pelota valenciana, xogada arredor do País Valenciano (ou substituída por outra variante en tempos recentes), non obstante, tódolos documentos que falan da pelota coinciden en que eran xogados no carrer e polo sistema das ratlles (raias), metades do campo separadas e móbiles ao longo da partida.
Dos llargues escindiuse a modalidade do raspall, a cal non emprega as ratlles mais tampouco ten separación patente da cancha de xogo.
A corda no medio do carrer ou trinquet é unha invención atribuída ao José Vicente Rise Calatayud (o Nel de Murla) nos arredores do 1910. Deste xeito evitábanse as discusións sobre a colocación exacta de cada ratlla e favorecíase un xogo máis vistoso, ao pasar a pelota sobre a corda. Aínda que modalidades coa corda no medio e con ratlles xa había, como mínimo, dende o século XVIII, como a Pilota grossa xogada no Trinquet da Abdet.
Unha variante dos llargues é a Perxa, na que o saque faise pasando a pelota sobre unha corda e caendo nun espazo limitado (o dau), para despois xogar ás ratlles, o que daría paso á galotxa, coa corda de saque e a do medio campo. E á vez, a galotxa sería o paso previo á escala i corda, da que só resta a corda no medio do trinquet.
Caso á parte é o frontó, do cal se teñen as primeiras noticias a finais do século XIX de mans de pelotaris vascos. A orixe dos frares (un xeito de frontó) de 3 paredes inda é descoñecida.
Existen diversos tipos de pelota segundo a modalidade:
Na pelota valenciana os xogadores non portan ningún uniforme, senón que visten de vermello ou de azul, sendo o vermello a cor do equipo teoricamente máis forte. Esta diferenciación parece feita para a xente que queira apostar.
Até non hai moitos anos na escala i corda era costume vestir de branco, é dicir, pantalóns longos e camisola branca, cunha faixa da cor correspondente. Hoxe en día, coa presenza da televisión, son as camisolas de cor vermello ou azul as que diferencian o equipo de xogadores. Así mesmo, non é estraño velas con reclamos publicitarios estampados.
No respall, os pantalóns son curtos, xa que os longos estorban nos frecuentes movementos de axeonllarse pera raspar a pelota no chan.
Utilízanse para protexer as mans á hora de golpear a pelota. Son de pel de año e no cobren os dedos. Están formadas por un triángulo de pel destinado a cubrir a palma da man contando cunha suxeición á altura dos cotobelos. Para suxeitalos átanse á man cun par de cordas enlazadas. Debido á súa lixeireza non ofrecen suficiente protección polo que normalmente engádenselle naipes, pranchas de aceiro ou esponxas debaixo delas cubríndoos posteriormente con esparadrapo. Xeralmente esta protección utilízase tamén nos dedos.
Os dedais (didalets), utilízanse para xogar ao raspall. Están fabricados con pel ou intestino de porco. Para colocalos engádese unha chisca de algodón para axustar a forma do dedal á do dedo.
O espectadores do xogo poden apostar a calquera dos dous equipos, e o trinquet e o marxador embólsanse ambos unha comisión das apostas.
As partidas de pelota, os trinquets e todo aquilo relacionado coa pelota sempre utilizou o valenciano coma lingua predominante, incluso nos anos da ditadura de Francisco Franco, polo que foi un refuxio para a lingua que serviu para manter o seu uso. Por iso algúns valencianos considérano o seu deporte nacional. A lingua valenciana incorporou diferentes expresións da pelota, destacando sen lugar a dúbidas va de bo (en galego: algo que vai xa en serio), frase que se utiliza para indicar que se dá por rematado o quecemento e comeza a partida propiamente dita.
Se ben é certo que moitas modalidades da pilota valenciana son autóctonas e únicas, tamén é certo que forma parte dun conxunto de deportes cunha orixe común. Foi recentemente, co reencontro destes xogos de pelota que xurdiu a iniciativa de enfrontar aos mellores deportistas no chamado Joc internacional, unha modalidade moi semellante aos llargues que pon en común os diferentes xogos de pelota practicados arredor de Europa e América.
Esta modalidade, inventada pola Federació de Pilota valenciana (integrada na Confederación Internacional de Xogo de Pelota), é a escusa para xogar anualmente (dende o 1993) os Campionats Internacionals de Pilota.
Antigamente, as modalidades de pelota vasca preferidas no País Vasco eran o "bote luzea", o "mahi jokoa" e o "laxoa". As dúas primeiras xa desapareceron, mentres que a última inda se practica no val de Baztan e no País Vasco francés. As descricións que se conservan eran de todo idénticas ás Llargues valencianas, mais cunha pelota de maior peso e volume.
A mediados do século XIX o pelotari "Chiquito de Eibar" popularizou o estilo indirecto, chamado "ble", é dicir, xogar á pelota contra a parede, do cal o actual frontón vasco é a súa evolución autóctona.
Unha mostra da compatibilidade entre o joc "a la larga" e os Llargues é que había xogadores profesionais que se gañaban un bo soldo coas apostas polas partidas contra os mellores afeccionados de cada vila que visitaban. É o caso do aragonés Lagasa e o valenciano Amigó, que fixeron unha morea de desafíos vitoriosos en terras navarras (setembro de 1680 en Pamplona).
En outubro de 2006, por primeira vez, un equipo xuvenil navarro xogou a Llargues contra un de Valencia no Dia de la Pilota celebrado en Valencia. Mais, actualmente, o contacto entre os dous deportes veñen limitados ao frontón, monopolístico para os vascos e minoritario para os valencianos. Ás veces organízanse partidas de exhibición, coma o Open Ciutat de Valencià, cun regulamento particular (a lonxitude da cancha, por exemplo), e unha pelota dun peso e diámetros intermedios entre os habituais para cada modalidade.
A pelota valenciana foi un dos deportes de exhibición das Olimpíadas de Barcelona en 1992.
Xogadores de pelota valenciana que marcaron época:
|
|
Escala i Corda:
Raspall:
Frontó:
Galotxa:
Llargues:
Perxa:
Raspall:
No 1992, o artista valenciano Manuel Boix expuxo uns gravados en auguaforte e esculturas con motivos da pelota valenciana baixo o título de El punt dins el moviment.
 |
Commons ten máis contidos multimedia sobre: Pelota valenciana |