| Arthur Conan Doyle | ||
 skriuwer
| ||
| ||
| persoanlike bysûnderheden | ||
| echte namme | Arthur Ignatius Conan Doyle | |
| nasjonaliteit | .svg){kind=small} Britsk
| |
| berne | 22 maaie 1859 | |
| berteplak | Edinburch (Skotlân) | |
| stoarn | 7 july 1930 | |
| stjerplak | Crowborough (Ingelân) | |
| etnisiteit |  Iersk  Skotsk
| |
| wurk | ||
| taal | Ingelsk | |
| sjenre | lit. romans & koarte ferhalen, detektiveromans, fantasy, hist. romans, toaniel, poëzij, non-fiksje, autobiografy | |
| perioade | Belle Époque, 1e helte 20e iuw | |
| bekendste wurk(en) |
The Sign of the Four The Hound of the Baskervilles The Return of Sherlock Holmes The Lost World | |
| jierren aktyf | 1879 – 1930 | |
| offisjele webside | ||
| www.conandoyleestate.com | ||
Arthur Conan Doyle (folút: sir Arthur Ignatius Conan Doyle; Edinburch, 22 maaie 1859 – Crowborough, 7 july 1930) wie in Britsk medikus en skriuwer, dy't fral bekend wurden is troch syn romans en koarte ferhalen oer de detektive Sherlock Holmes en syn assistint dokter John Watson, dy't as mylpeallen en masterwurken op it mêd fan it detektivesjenre beskôge wurde. Doyle hie in breed oeuvre en is ek bekend as auteur fan boeken en ferhalen yn it sjenre fan 'e fantasy (bgl. syn roman The Lost World). Teffens skreau er histoaryske romans, toanielstikken, poëzij en non-fiksje. Njonken syn medysk wurkpaad, syn karriêre as skriuwer en syn twa houliken lei Doyle him ek ta op polityk en spiritisme, en besocht er mei súkses in pear rjochterlike dwalings te korrizjearjen.
Hoewol't de man gauris "Conan Doyle" neamd wurdt, wie eins allinnich "Doyle" syn efternamme, wylst "Conan" ien fan syn foarnammen wie. Dit blykt út it berteregister dêr't er yn opnommen is, út 'e katalogus fan 'e Britske Bibleteek en út it feit dat er riddere is ûnder de namme Doyle. De tradysje om him fan "Conan Doyle" te neamen, giet werom op syn eigen namgebrûk, mei't er sûnt er dat as syn efternamme joech sûnt fan 'e middelbere skoalle ôf kommen wie. Offisjeel hiet er sa lykwols net.
Arthur Conan Doyle waard op 12 maaie 1859 berne yn 'e Skotske haadstêd Edinburch. Syn heit, Charles Altamont Doyle, wie berne yn Ingelân, mar stamme út in Ierske famylje; syn mem, Mary Foley, wie ek fan Iersk komôf. Foar in grut part troch syn heite alkoholisme groeide Doyle op yn djippe earmoede. Fan 1864 oant 1867 waarden hy en de oare bern sels út 'e hûs pleatst, wat yn dy tiid wol wat sizze woe.
Yn 1868, doe't er njoggen jier wie, waard er, op kosten fan syn wolstelde omkes, nei de jezuïtyske kostskoalle Hodder Place, yn Stonyhurst, yn it Noardingelske greefskip Lancashire, ta stjoerd. Dêr bleau er oant 1870, wêrnei't er oant 1875 syn middelbere-skoaloplieding folge oan it Stonyhurst College. Doe brocht er in jier (1875-1876) troch oan 'e jezuïtyske skoalle Stella Matutina, yn it Eastenrykske Feldkirch. Nettsjinsteande dizze tige roomske oplieding, soed er letter yn syn libben it roomske leauwe fersmite en in agnost wurde.
Fan 1876 oant 1880 studearre Doyle medisinen oan 'e Universiteit fan Edinburch. Neitiid meunstere er yn 1880 oan as skipsdokter op 'e walfiskfarder Hope of Peterhead, op in reis nei Grienlân, en yn 1881 op 'e Mayumba op in reis nei de westkust fan Afrika. Yn 1885 behelle er syn doktoraat mei in proefskrift oer syfilityske myelopaty, in sykte dy't de senuwen yn 'e rêchbonke oantaast dy't ynformaasje út it lichem oan 'e harsens trochjouwe.
Wylst er noch yn Edinburch studearre, begûn Doyle koarte ferhalen te skriuwen. Syn ierst bewarre bleaune ferhaal, The Haunted Grange of Goresthorpe, waard ôfwiisd doe't er it ynstjoerde by in tydskrift. The Mystery of Sasassa Valley, dat yn Súd-Afrika spilet, wie syn earste ferhaal dat publisearre waard, yn 1879. Yn 1882 sette er tegearre mei syn klasgenoat George Turnavine Budd in dokterspraktyk op yn it Súdingelske Plymouth, mar hja krigen al binnen in pear moannen spul, dat Doyle ferfear nei Portsmouth, dêr't er op eigen manneboet in praktyk begûn. Yn 't earstoan kamen dêr net in protte pasjinten op ôf, en wylst er wachte oant dat feroare, sette Doyle útein mei it skriuwen fan syn earste romans, lykas The Mystery of Cloomber, dat pas yn 1888 útjûn waard, en it ûnfoltôge Narrative of John Smith, dat yn 2011 foar it earst publisearre waard. Ek skreau er noch mear ferhalen, dêr't ferskate fan ynspirearre wiene troch syn eigen seereizen, lykas The Captain of the Pole-Star en J. Habakuk Jephson's Statement.
Doyle hie bot muoite om in útjouwer te finen. Syn earste publisearre roman, A Study in Scarlet, wêryn't Sherlock Holmes en dokter Watson harren debút makken, ferkocht er yn 1886 foar £25,– oan útjouwerij Ward Lock & Co. De kritiken wiene loovjend, en der waard opdracht jûn ta in ferfolch. Sa ferskynde yn 1890 The Sign of the Four as in fúljeton yn it tydskrift Lippincott's Magazine, ûnder in oerienkomst mei Ward Lock & Co. Doyle seach der net folle jild foar en hie sterk it gefoel dat der misbrûk fan him makke waard. Hy socht dêrnei in oare útjouwer en die nea gjin saken mear mei Ward Lock & Co. Underwilens hied er ek al in stikmannich koarte ferhalen oer Sherlock Holmes skreaun, dy't er útbrocht yn it tydskrift The Strand Magazine.
Yn 1890 studearre Doyle eachhielkunde yn Wenen, en ferhuze doe nei Londen, dêr't er in eachhielkundige praktyk begûn. Folle pasjinten kamen der net, dat hy hie nammenste mear tiid om te skriuwen. Mar hy rekke ûnderwilens wat útsjoen op Sherlock Holmes, dat yn novimber 1891 skreau er oan syn mem: "Ik tink deroer om Holmes om hals te bringen... dat ik ienris en foargoed mei him klear bin. Hy liedt myn tinzen ôf fan bettere dingen." Syn mem antwurde: "Dat dóchst net! Dat kinst net dwaan! Dat meist net dwaan!"
Mar hy die it àl. Yn desimber 1893 liet Doyle Holmes tegearre mei syn aartsfijân perfester Moriarty deafalle oer de Reichenbachwetterfal yn Switserlân, yn it ferhaal The Final Problem. De algemiene en oanhâldende ûntsteltenis fan syn lêzerspublyk, lykwols, twong him min ofte mear om syn bekendste held yn 1901 werom te heljen foar it boek The Hound of the Baskervilles, hoewol't dat eins in prequel oftewol in "neiprolooch" wie, dy't foàr Holmes syn ûnderstelde dea spile. It ferhaal The Adventure of the Empty House, út 1903, spilet lykwols àl nei it Reichenbach-ynsidint, en dêryn wurdt útlein dat Holmes syn eigen dea yn sêne set hie om syn fijannen op in dwaalspoar te bringen. Uteinlik soene Sherlock Holmes en dokter Watson de haadrol spylje yn 4 romans en 56 koarte ferhalen (4 losse koarte ferhalen, 3 toanielstikken en in nea útwurke plot net ynbegrepen). Neitiid binne dêr noch withoefolle Sherlock Holmes-imitaasjes fan bewûnderders fan Doyle by kommen, lykas, om mar ien te neamen, The Adventure of the Lady on the Embankment, in ier wurk fan de Amerikaanske skriuwster Lois McMaster Bujold, dy't letter in grutte namme wurden is yn 'e fantasy- en science fictionliteratuer.
Njonken syn Sherlock Holmes-ferhalen hat Doyle ek in stikmannich histoaryske romans skreaun: de "bettere dingen", dêr't Holmes syn tinzen fan ôflate. Iroanysk genôch binne dy sûnder útsûndering by it grutte publyk yn 'e ferjitnis rekke, wylst Sherlock Holmes in namme is dy't elkenien ken. Ek skreau Doyle fantasy, dêr't benammen de Perfester Challenger-ferhalen fan neamd wurde moatte. De bekendste dêrfan is The Lost World, út 1912, wêryn't in ferlerne wrâld ûntdutsen wurdt dêr't de dinosauriërs noch fuortlibje. Fierders binne fan Doyle syn hân ek poëzij en non-fiksje ferskynd.
Yn 1885 troude Doyle mei Louisa Hawkins, byneamd "Touie", de suster fan ien fan syn pasjinten. Hja litte oan tuberkuloaze en stoar op 4 july 1906. It jiers dêrop wertroude er mei Jean Elizabeth Leckie, mei wa't er yn 1897 yn 'e kunde kommen wie. Hy wie doe daliks smoarfereale op har wurden, mar hie út respekt foar syn frou Touie in platoanyske relaasje mei har ûnderholden salang't syn earste houlik duorre. Jean oerlibbe har man tsien jier en stoar op 27 juny 1940.
Doyle hie fiif bern, wêrfan twa mei syn earste frou: Mary Louise (1889-1976) en Arthur Alleyne Kingsley, dy't Kingsley neamd waard (1892-1918). Ut syn twadde houlik hied er trije bern: Denis Percy Stewart (1909-1955), dy't de twadde man wie fan 'e Georgyske prinsesse (yn ballingskip) Nina Mdivani; Adrian Malcolm (1910-1970); en Jean Lena Annette (1912-1997).
Yn 'e Twadde Boere-oarloch (1899-1902), wêrby't it kolonialistyske Britske Ryk Transfaal en de Oranjefrijsteat (de beide ûnôfhinklike republykjes dy't yn Súd-Afrika stifte wiene troch de ôfstammelingen fan Nederlânske kolonisten) ûnder de foet rûn, tsjinne Doyle fan maart oant juny 1900 as frijwillige dokter yn in Britsk militêr fjildhospitaal yn 'e ferovere Frijsteatske haadstêd Blomfontein. Doe't it Britske optreden yn Súd-Afrika troch de hiele wrâld feroardiele waard, skreau hy yn 1902 in koart polityk pamflet mei as titel The War in South Africa: Its Cause and Conduct ("De Oarloch yn Súd-Afrika: Oarsaak en Utfiering"), wêrmei't er besocht om 'e oarloch te rjochtfeardigjen en te behimmeljen. Hysels wie fan miening dat it om dy publikaasje wie, dat er datselde jiers noch troch kening Edwert VII riddere waard (en sadwaande it predikaat "sir" foar syn namme krige). Oer de Twadde Boere-oarloch skreau er yn 1900 fierders ek it skiedkundige wurk The Great Boer War.
Yn dyselde snuorje stelde Doyle him oant twa kear ta kandidaat foar it Britske parlemint foar de Liberale Unionistyske Partij, ienris yn Edinburch en ienris yn Hawick Burghs, mar hoewol't der beide kearen in respektabel oandiel fan 'e stimmen op him útbrocht waard, slagge it him net om in parlemintssit te bemachtigjen.
Fierders wie Doyle in fûleindich oanhinger fan 'e kampanje foar herfoarming fan it bestjoer fan 'e Kongofrijsteat, it Afrikaanske priveerykje fan 'e Belgyske kening Leopold II, dêr't de lânseigen befolking op in grouwélige manear ûnderdrukt en mishannele waard. Doyle rekke befreone mei de lieders fan dy kampanje, de Ingelske sjoernalist E.D. Morel (1873-1924) en de Ierske diplomaat sir Roger Casement (1864-1916), en skreau û.o. it pamflet The Crime of the Congo, wêryn't er de flier oanfage mei Leopold II syn regear. (Uteinlik waard Leopold yn 1908, ûnder druk fan 'e publike opiny troch it Belgyske parlemint twongen om syn ryk oan 'e Belgyske steat oer te dragen, en waard it omfoarme ta de Belgyske Kongo.) Doyle syn freonskip mei Morel en Casement bekuolle lykwols, doe't Morel him ûnder de Earste Wrâldoarloch ûntpopte ta ien fan 'e lieders fan 'e Britske pasifistyske beweging. Mar likegoed gie Doyle (om 'e nocht) foar Casement yn 't pleit doe't dy fanwegen syn belutsenens by de Ierske Peaske-opstân fan 1916 ta de dea feroardiele waard foar heechferrie.
Doyle wie ek in fûleindich ferdigener en pleitbesoarger fan gerjochtichheid en ûndersocht op eigen manneboet twa sletten saken, wat late ta de ynfrijheidstelling en de suvering fan 'e namme fan twa manlju dy't ûnskuldich yn it tichthûs sieten.
De earste saak, dy't spile yn 1906, gie om in skrutene, heal-Britske, heal-Yndyske abbekaat dy't fan George Edalji hiet. Hy soe driichbrieven skreaun en ferstjoerd en bisten mishannele en skeind hawwe. De plysje liek him ta eltse priis feroardiele hawwe te wollen, ek al giene de bisteskeinings gewoan troch nei't er oppakt wie. Doyle loek him it lot fan 'e man oan en op grûn fan syn ûndersyk waard de saak weriepene en Edalji frijsprutsen. As gefolch fan dizze saak waard yn 1907 it Britske Hof fan Berop foar Strafsaken (Court of Criminal Appeal) oprjochte.
De twadde saak wie dy fan in Oscar Slater, in Joad fan Dútsk komôf dy't in gokhal runde en dy't skuldich befûn wie oan it deahuffen fan in 82-jierrige frou yn it Skotske Glasgow yn 1908. Doyle syn nijsgjirrigens waard yn dit gefal opwekke troch de tsjinstridichheden yn 'e saak fan 'e iepenbier oanklager en troch in yntuïtyf gefoel dat Slater ûnskuldich wie. Uteinlik betelle hy fierhinne de kosten fan Slater syn súksesfol berop, yn 1928.
Yn 1918 kaam Doyle syn soan Kingsley te ferstjerren oan in longûntstekking wylst er noch oan it opbetterjen wie fan slimme ferwûnings dy't er yn 1916 yn 'e Slach oan de Somme oprûn hie. Yn febrewaris 1919 stoar Doyle syn broer, brigadegeneraal Innes Doyle, ek oan longûntstekking, wylst koarte tiid nei de Earste Wrâldoarloch teffens fluch efterinoar twa sweagers en twa omkesizzers fan him it libben lieten. Fan gefolgen rekke Doyle swier depressyf. Hy fûn soelaas yn it spiritisme, it leauwe dat de minske nei syn dea as geastlik wêzen fuortbestiet en dan de oanstriid en it fermogen hat om mei de libbenen te kommunisearjen. Ut syn boek The Coming of the Fairies (1922) docht bliken dat Doyle oertsjûge wie fan 'e echtheid fan 'e fiif saneamde Cottingley Fairies-foto's (wêrop't sabeare geasten te sjen wiene), dêr't desennia letter fan bewiisd waard dat it ferfalskings wiene. Doyle syn roman The Land of Mist (1926), út 'e Perfester Challenger-rige, giet ek grutdiels oer spiritisme.
Doyle wie ek in hoart befreone mei de Amerikaanske boeiekening Harry Houdini. Hoewol't dyselde him yn 'e tweintiger jierren, nei de dea fan syn mem, ta in foaroansteand tsjinstanner fan 'e spiritistyske beweging ûntpopte en oates en toates spiritistyske media as oplichters oan 'e kaak stelde, liket dat yn 't earstoan gjin ynfloed op syn relaasje mei Doyle hân te hawwen. Krekt oarsom, Doyle rekke derfan oertsjûge dat Houdini sels boppenatuerlike krêften besiet. Houdini wie blykber net by steat en ûntpraat him dat, en úteinlik late it ta in bittere en publyklike deilisskip tusken harren.
Doyle stoar op 7 july 1930 oan in hertoanfal yn syn lânhûs Windlesham Manor, te Crowborough, yn East-Susseks. Syn lêste wurden wiene rjochte oan syn frou: "Do bist geweldich." Hy waard begroeven yn 'e roazetún fan Windlesham Manor, mar nei de dea fan syn frou Jean, yn 1940, waard er werbegroeven njonken har op it tsjerkhôf fan Minstead yn it New Forest, yn it greefskip Hampshire.
Fryske oersetting: De Hûn fan 'e Baskervilles (fert. Inne de Jong, 1960)
Dit binne losse ferhalen, dy't net opnommen binne yn 'e fiif ferhalebondels en/of dy't Doyle skreau yn gearwurking mei oare auteurs.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. |