Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Castellano churro
Localización cheografica
Estau (({estau))}
País (({país))}
Rechión (({rechión))}
Parlau en Comarcas churras
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions (({atras denominacions))}
Charradors
Oficial en
Reconoixiu en (({reconoixiu))}
Regulau por
Vitalidat Alta
Literatura
Escritors principals
Rasgos dialectals Substrato aragonés, adstrato catalán
(({familia1))}
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3
SIL

O churro ye a denominación pa fer mofla d'a forma de castellano charrata en bellas comarcas de l'interior valenciano u comarcas churras que ne fan os pobladors d'altras parzanas mugantas. Ista forma local d'a luenga castellana s'establió sobre un aria a on d'antes se charraba l'aragonés, luenga d'a cual bi han quedato muitas palabras, permitindo asinas diferenciar-lo d'altras formas d'o castellano per o suyo substrato aragonés.

En l'ALEANR figuran unas cuantas localidaz churras: Aranyuel (siglas Cs 300), Beixix (Cs 302), Segorb (Cs 301), Ademuz (V 100) y Titaguas (V 101).[1]

Distribución

[editar | modificar o codigo]
As Comarcas churras

Descripción

[editar | modificar o codigo]

Fonetica

[editar | modificar o codigo]

En tota ixa zona puet sentir-se:

Cosas ya no tan chenerals son:

Eixemplos: casa, aseite, cosina, queso, ssinco, cabessa, cruss, passa, massa

Aragonesismos foneticos

[editar | modificar o codigo]
Vocals
[editar | modificar o codigo]

Bi ha bel caso de diftongación debant de YOD como ruejo ("ruello") que entre atros significatos conserva lo de "ruello de molín" en os molins d'azaite.

Bi ha casos de A tonica latina que no cambea ta e debant de YOD como en tajo, y en toponimos tipo Tajar (en Torralba del Pinar).

Bi ha bel caso de disimilación de o enta e que y troban en aragonés y que talment se remonten a lo latín vulgar y puedan considerar-se etimolochicas: escuro, escurina, escurecer, hespital.

Trobamos vocals solas en casos on en castellano bi ha diftongo. En unos casos coinciden con solucions aragonesas u que se troban en aragonés: antigo, contino, custión, agro, trunfar en atros pueden estar vulgarismos hel, Luterio, Ugenio, tétano, endivido, pus, greta.

Bi ha bel caso de desfer o iato eo cerrando a u: arreu.

Consonants
[editar | modificar o codigo]

A F- inicial latina se troba en microtoponimos de l'Alto Millars y Alto Palancia: El Fuchino, El Cerro Ferrín, Foranya, El Figaso, La Foya, Las Foyes, La Foyeta. Tamién en lexico: Fusillo, Fusca, Falaguera, ecetra...

Bi ha casos de conservación d'o grupo PL: en "plantaina" y "plegar", (En l'Alto Palancia y Alto Millars se conserva o verbo "plegar" en plegar las olivas del suelo, palabra que en o Baixo Aragón y parte de l'Alto Aragón ye castellanizau como allegar). Tamién d'o grupo FL- en flamará.

Bi ha dos casos d'evolución d'a -KT- latina ta -it-: Pitral y Petillo.

Bi ha bel caso de -j- en casos que en castellano bi ha -z-, y que bienen d'o grupo latino -SK-: rujío (en Torralba, Almedíxar y Segorb), rojío (en Alcudia, Villamalur y Ayódar).

Bi ha casos de conservación d'a sonora intervocalica latina: sabuco, pugal, pugar, puga, anchova, ajovar. No en ye cadaguno, una epentesi antihiatica.

A estructura acentual d'as palabras puede fer desapareixer vocals interiors atonas: aspro, espritu, albarcoque, -ísimo > -ismo.

Bi ha casos de perda de vocal final: buenaz, pastoraz, buch, chiquín, chapín ("crosta de pin", d'o latín SAPINUS), o toponimo Paso Aguanaz, y ye común en a macrotoponimia: Gaibiel, Caudiel, Aranyuel, Vallat, Viver, Montán, Vall d'Almonacid y a microtoponimia: El Rebol, Arapiel, El Berandín, El Calcín, El Colladín, El Collau Cortín, La Penya Ladín. En muitos d'estos casos puet estar por a influencia fonetica arabe, con muitos casos de consonant final, influencia que actuó sobre os toponimos mozarabes, continada dimpués por as influencias aragonesa y catalana.

Bi ha bel caso de conservación de xorda intervocalica: rete, chillito, limaco / solimaco / alimaco, gayato. No en ye lo microtoponimo El Poyato / El Pollato, que presenta lo diminutivo -ato sobre pueyo.

Bi ha casos d'evolución -MB- > -m-: tamién, comenencia.

Bi ha casos de disimilación d'a o en e: hespital, escuro, escurina, escurecer.

Bi ha palabras como asnacho, ramucha[2] y regacho que corresponden a l'aragonés asnallo, ramulla y regallo y pueden indicar que l'aragonés d'as Comarcas Churras que lo precedió, igual que l'aragonés d'as comunidaz aragonesas, teneba evolucions ta ch en cuenta de -ll- pa os grupos latinos -C'L-, -G'L-, -T'L- y -LY-.

Lexico

[editar | modificar o codigo]

O lexico que no coincide con o castellano stándard ye d'orichen aragonés u catalán ocidental, en especial valenciano. Tamién bi ha arabismos propios que no se troban ni en valenciano ni en aragonés.

Arabismos

[editar | modificar o codigo]
Ta más detalles, veyer l'articlo arabismos en l'aragonésveyer os articlos [[(({2))}]] y [[(({3))}]]veyer os articlos [[(({4))}]], [[(({5))}]] y [[(({6))}]]veyer os articlos [[(({7))}]], [[(({8))}]], [[(({9))}]] y [[(({10))}]].
Ta más detalles, veyer l'articlo arabismos en o catalánveyer os articlos [[(({2))}]] y [[(({3))}]]veyer os articlos [[(({4))}]], [[(({5))}]] y [[(({6))}]]veyer os articlos [[(({7))}]], [[(({8))}]], [[(({9))}]] y [[(({10))}]].

Como arabismos propios tenemos caicaba ("laitón"[3][4]) y caicabero ("laitonero", palabra que tamién se fa servir, con l u con palatalización en ll "llatonero"), tabac (tapa d'una arna), zalefa (trozo de suro en l'arbol).

Bi ha arabismos-aragonesismos como ababol, alfaz, azarolla, azarollera, rafil, talega, talegales y zaica/ceica.

Bi ha arabismos-valencianismos como albacora y alifaque.

Bi ha arabismos presents en aragonés y catalán occidental: ajobar, abillota, adaza/araza, alacrán, alfadega, alfarrasar, almacera, almenara, arguel, arguellar-se, asut, badana, badina, garrofera, garrofín, hardacho, solimán, zaragüelles, tollina de zorra.

Bi ha arabismos presents en aragonés y castellano: albaitar, alcagüete, alcagüetiar, aljez, aljezón, azacán, jabalín, julepe y taria.

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. (es) Manuel Alvar: Atlas lingüístico y etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja. Institución Fernando el Católico. Departamento de Geografía Lingüística, Institución Fernando el Católico de la Excma. Diputación Provincial de Zaragoza, 1983. Tomo I, Lamina 3, Mapa nº 3.
  2. (es) Natividad Nebot Calpe: Vocabulario del Alto Mijares y del Alto Palancia (Castellón), relativo a la vid y al vino, al olivo y aceite, a la harina y al pan. Archivo de Filología Aragonesa, nº XLI, 1988. p 104.
  3. (es) Natividad Nebot Calpe. Léxico referente al mundo de las plantas en el Alto Mijares y el Alto Palancia (Castellón). p. 155.
  4. (es) Antoni Porta: Vocabolario A, en o blog Lengua churra, consultau o 27 de marzo de 2019.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos

[editar | modificar o codigo]