| Mittelhochdütsch
|
| Verbreitig:
|
mittel- und oberdütsche Sprachruum
|
| Sprecher: |
käini me
|
Linguistischi
Klassifikation:
|
|
| Sproochchürzel
|
| ISO 639-1 |
–
|
| ISO 639-2 |
gmh (für Mittelhochdütsch vo 1050 bis 1500)[1][2]
|
| ISO 639-3 |
gmh (für Mittelhochdütsch vo 1050 bis 1500)[1]
|
Mittelhochdüütsch (mhd.) isch d Bezeichnig für e älteri Phase vo dr düütsche Schprach öppe zwüsched 1050 und 1350. Em Mittelhochdüütsche gaht s Althochdüütsche (Ahd.) (öppe 750 bis 1050) voraa. Vo öppe 1350 bis 1650 redt mer vo Früehneuhochdüütsch (Frnhd.).
Eigeheite
S Mittelhochdüütschi underscheidet sich vom Althochdüütsche bsunders dur d Nebe- bzw. Endsilbeabschwächig. Vom Neuhochdüütsche isch s Mittelhochdüütschi vor allem dur de Vokalismus vo de Schtammsilbe underschiide; andersch als s Neuhochdüütschi wiist s Mittelhochdüütschi Churzvokale in offener Tonsilbe uuf, wo zum Neuhochdüütsche hii dur d Dehnig in offene Tonsilbe besiitigt worde sind.
Überliferig
Mittelhochdüütsch isch vor allem als Schprach vo dr Literatur überliferet; dr alltäglichi Schprachgebruuch hät sich no chuum i Schriftzügnisse niidergschlage. Zu de bekanntischte mittelhochdüütsche Dichtige ghöred s Niebelungelied, dr „Parzival“ vom Wolfram vo Eschebach, dr „Tristan“ vom Gottfrid vo Strassburg, d Gedicht vom Walther vo dr Vogelweide und dr Minnesang. S Alemannisch het zahlriichi Eigearte vom Mittelhochdüütsche biibhalte (u. a. d Bewahrig vo de mittelhochdüütsche Monophthonge und öffnende Diphthonge), bi dr Monophthong bildet aber s Schwäbisch e Üsnahm.
Dialekt
Mittelhochdüütsch bezeichnet kei Standardschprach (im Gegesatz zur Umgangsschprach), sondern isch als Gegebegriff zum Mittelniderdüütsche z verschtah und umfasst demnach d Schprache vo allne mitteldüütsche (Thüringisch, Hessisch, Rhyfränkisch) und oberdüütsche Regione (Alemannisch, Bayrisch). S Mittelhochdüütschi isch kei überregional einheitlichi Sprach gsii wie s Schrift-Neuhochdüütschi, sondern isch ebeso wie s hüt gschprochene Düütsch kennzeichnet dur starchi regionali bzw. dialektali Underschiid. Fir s Alemannisch in dr mittelhochditsche Zit ka mer dr Üsdruck Mittelalemannisch verwände.
Orthographii
Au e einheitlichi Orthographii häts im Mittelalter nonig gee. Für d Textuusgaabe vo de wichtige mittelhochdüütsche Dichtige, für Wörterbüecher und Grammatike wird s „normalisierti Mittelhochdüütsch“ oder „Normalmittelhochdüütsch“ bruucht. Das isch e Idealform vom Mittelhochdüütsche, wo nur en chliine Uusschnitt vo dr damalige schprachliche Realität widergit; si gaat im wesentliche uf de Karl Lachmann zrugg.
Di folgendi Übersicht zeigt s Vokalsyschtem vom (Normal-)Mittelhochdüütsche:
- Churzvokale: a, e, i, o, u, ä, ö, ü
- Langvokale: â, ê, î, ô, û, æ, œ, iu (langs ü)
- Diphthonge: ei, ie, ou, öu, uo, üe
Es isch z beachte, dass ei als e+i (nöd ai wie im Neuhochdüütsche, sondern wie „ei“ oder „ij“ im Niederländische) z schpreche isch; ie isch näd lang-i, sondern de Diphthong i+e, wie im Alemannische.
Luutgsetz
Di wichtigschte Veränderige vom Mittelhochdüütsche zum Neuhochdüütsche betreffed de Vokalismus:
- Di mittelhochdüütsche Langvokale /î, iu, û/ werded zu de Diphthonge nhd. /ei, eu/äu, au/ ("nhd. Diphthongierig") - Biischpiil: mîn > mein, vriunt > Freund, hûs > Haus
- Die mittelhochdüütsche Diphthonge /ie, üe, uo/ werded zu de Langvokale /i, ü, u/ ("nhd. Monophthongierig") - Biischpiil: liep > lieb, müede > müde, bruoder > Bruder
- Die mittelhochdüütsche Diphthonge /ei, öu, ou/ werded göffnet zu /ei, eu/äu, au/ ("nhd. Diphthongwandel") - Biischpiil: bein > Bein, böume > Bäume, boum > Baum
- Sämtlichi mittelhochdüütsche Churzvokale /a, e, i, o, u, ä, ö, ü/ werded in offener Silbe zu de entschprechende Langvokale dehnt ("Dehnig in offener Tonsilbe")
wiitere Veränderige:
- Grossschriibig vo Subschtantive im Neuhochdüütsche (im Mittelhochdüütschen sind nur Näme gross gschriibe worde)
- Uusluutverhärtig wird im Neuhochdüütsche nur no phonologisch wiedergeeh, jedoch nöd graphisch kennzeichnet (bspw. mhd. tac = nhd. Tag [gschproche wird am Endi "k"])
- Palatalisierig = "s" vor Konsonant im Wortaafang wird zu "sch". Das isch orthographisch immer kennzeichnet (bspw. slichen =nhd. schleichen) usser bi "s" vor "t" bzw. "p".
Tegschtproob
Us „Ougenweyde“ vom Neidhart vo Reuetal (um 1200)
- Nu ist der küele winder gar zergangen,
- diu naht ist kurz, der tac beginnet langen:
- sich hebet an ein wünneclîchiu zît
- diu al der werlde vreude gîht.
- Baz gesungen nie die vogele ê noch sît.
Übersetzig:
- Nun ist der kalte Winter vergangen
- die Nacht ist kurz, der Tag wird länger:
- es beginnt eine wunderbare Zeit
- die der ganzen Welt Freude bringt.
- Noch nie sangen die Vögelein so schön.
