Chartaq (forscha: چارطاق), chahartaq (چهارطاق), chartaqi (چارطاقی), yoki chahartaqi (چهارطاقی)[1], toʻgʻridan-toʻgʻri „toʻrtta arkali“ degan maʼnoni anglatadi, toʻrtta toq va gumbazdan tashkil topgan meʼmoriy birlikdir.
Chartaqi Eron meʼmorchiligining koʻzga koʻringan elementi boʻlib, turli funksiyalarga ega. 1500 yil davomida ham dunyoviy, ham diniy kontekstlarda qoʻllanilgan boʻlib, birinchi namunasi sosoniylarning Gor shahrida (Firuzobod) milodiy 210-yillarda shoh Ardashir I tomonidan ishlab chiqilgan. Chahartoqning eng katta namunasi Pars Bishapurdagi Shopur I saroyida qoʻllanilgan. Islomgacha boʻlgan davrda ishlangan koʻplab chahartaqlar saqlanib qolingan, ammo ular odatda ancha katta majmuaning yagona saqlanib qolgan qismi hisoblanadi. Islom meʼmorchiligida chahartoq bilan bezatish qabul qilingan[2].
Tegishli tushuncha čahārqāpū (چهارقاپو)[2].
-
Baze Hoor olov ibodatxonasi, Arsakidlar davri
-
Zahhok qalʼasining chahartaqi, Arsaklar davri
-
Neyasar Chartaqi Neyasarda,, Kushon, Eron. Oxirgi Arsakidlar
yoki ilk sosoniylar davri. Bu kam sonli buzilmagan chartoqlardan biridir.
-
Xayrobod Chahartaqi, Sosoniylar davri
-
Sharqiy Ozarbayjon viloyatining Sarab shahridagi Chahartoq. Sosoniylar davri
-
Boku Ateshgohi. Islomgacha boʻlgan koʻplab chartoqlar otashgohning bir qismi boʻlgan.
-
Amol otashgohi
-
Bahram otashgohi
-
Karchan chartaqi
-
Konarsiya chartaqi
-
Chartaq Abyanehdagi Harpak otashgohi tepasida.
-
Chahartoq kichik maqbara shaklida, ichida qabr joylashgan, Isfaxon yaqinida, 1840-yil chizilgan Eugène Flandin
-
-
Ahmad Sanjar qabri
-
Ibn Tulun masjididagi Sabil tahorat favvorasi, Qohira, Misr
-
Ali Barid maqbarasi Ali barid Shoh, Bidar, Hindiston
-
Sulton Xon karvonsaroyidagi „kiosk-masjid“, Turkiya (Saljuqiylar davri) (qarang: Tetrapilon)
-
Avliyo Grigoriy yoritgich sobori, Yerevan, Armaniston
Tehrondagi post-modern Azadi minorasining bosh rejasiga chartaqlar qurish anʼanalarii taʼsir qilgani aytiladi[3][4].
-
Azadi minorasi
-
Mulla Husayn Kashefiy yodgorligi, Sabzevar, 1974-yilda qurilgan.
Postmodern dizaynda chahartoqi va
ayvon tushunchalarini
oʻzida mujassamlashtirgan.
-
Venadagi Olimlar pavilyoni (Olimlar Chartagi), Persepolis arxitekturasi elementlari bilan bezatilgan chahartaqi.
-
Zamonaviy islom arxitekturasi namunasi – Xalqaro anjumanlar markaziy masjidi – Isfaxon