La lingua ladina è ina lingua romana che vegn discurrida en il nord da l’Italia.
Tenor l’opiniun d’intgins perscrutaders datti ina stretga parentella dal ladin da las Dolomitas cun il rumantsch dal Grischun e cun il furlan. La gruppaziun da quellas trais linguas sut la noziun linguas retoromanas è dentant contestada. La discussiun davart questa tematica ha num ‹Questione ladina›.[1]
Cun var 30 000 persunas da lingua materna tutga il ladin ensemen cun il fris dal Saterland, il fris dal nord, il feroais ed il rumantsch dal Grischun tar las linguas las pli pitschnas da l’Europa. Uschia sa stentan er ils Ladins da las Dolomitas da vegnir renconuschids sco minoritad linguistica tenor il dretg da linguas dal Cussegl da l'Europa. Da muntada en quest connex è surtut la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras dal 1991. Quella prevesa spezialmain la «promoziun da linguas minoritaras en scolas, en l’administraziun ed en las medias».[2]
Il territori linguistic dal ladin è repartì sur trais regiuns administrativas. Quai rinforza l’isolaziun da las valladas ina da l’autra ed augmenta il squitsch d’assimilaziun linguistica. Surtut durant il temp dal faschissem (dapi il 1927) han ins empruvà da sfurzar tras la midada al talian.
Il ladin vegn discurrì per l’ina en parts da la regiun Trentin-Tirol dal Sid, numnadamain en la Val Gherdëina (Gröden) e Val Badia (Gadertal) en la provinza da Bulsaun (=Tirol dal Sid) sco er en la Val da Fascia, Val de Non, Val de Sol e Val de Rabi en la provinza da Trento (=Trentino). Plinavant vegn il ladin discurrì en la provinza da Belluno en la regiun Veneto, numnadamain en la Val da Fodom (Buchenstein) e da var 40 % dals abitants en il lieu da skis Cortina d'Ampezzo (Anpez).
Ultra da las tschintg valladas ladinas vegn il ladin er discurrì en las valladas cunfinantas Comelico, Agordino e Cadore. L’idiom da la Val de Non en la provinza da Trento, ch’è separada dal territori linguistic ladin dad oz, vegn savens er considerà sco ladin. Pervi da la l’istorgia separada da questas valladas vegn lur ‹ladinitad› però contestada dals Ladins da las tschintg valladas surmenziunadas (numnads Ladins dal Sella, Ladins atesins u Ladins tirolais). In substrat ladin en lur dialects vegn però confermà da plirs linguists.[3]
Las stentas d’unifitgar las diversas varietads scrittas dal ladin en ina lingua da standard han manà a l’elavuraziun dal ladin standard u ladin dolomitan (cf. sutvart).
Per denominar il territori dal ladin dolomitan èn s’etablidas las suandantas noziuns (uschenumnads glottonims)[4]:
Sco ladin dal Sella vegnan designads ils dialects che vegnan discurrids en las valladas principalas dal ladin situadas enturn questa muntogna resp. pass. Igl èn quai ils tschintg idioms maréo/badiot (maréo = part inferiura da la Val Badia), gherdëina, fascian, anpezan e fodom.
Ladin dolomitan è in term in pau pli vast che cumpiglia ultra dal ladin dal Sella er dialects vischinants dal Cadore. Betg da confunder è questa naziun cun il ladin da standard, per il qual s’etablescha er pli e pli il num ladin dolomitan.
Ladin central u rumantsch central è la noziun che vegn duvrada per il territori ladin en il context da las linguas retoromanas. Graziadio Ascoli ha subsummà sut questa noziun ultra dal ladin dolomitan er anc ils dialects da la Val de Non.
Il ladin è reconuschì sco lingua administrativa e da scola regiunala en intginas vischnancas cun populaziun ladina. Tranter questas vischnancas tutgan Sëlva (Wolkenstein), Urtijëi (St. Ulrich), Santa Cristina (St. Christina), Badia (Abtei), Corvara, Maréo (Enneberg), San Martin de Tor (St. Martin in Thurn), La Val (Wengen), Cianacei (Canazei), Vich (Vigo di Fassa) e Poza (Pozza di Fassa), che sa chattan tuttas en la regiun Trentin-Tirol dal Sid.
La suandanta tabella mussa las differenzas regiunalas en l’utilisaziun quotidiana da la lingua ladina[5]:
Cun la campagna militara dal schef d’armada roman Nero Drusus è il territori dals pievels alpins vegnì dividì en pliras provinzas romanas. Sinaquai èn er burgais da l’Imperi roman ids a star en questas regiuns. Il num ‹ladin› deriva da ‹latin› ed inditgescha ch’i sa tracta tar questa lingua d’ina varianta dal latin vulgar dal territori alpin romanisà. Il ladin vegn per ordinari attribuì a las linguas retoromanas. Schebain igl ha però dà ina lingua d’origin surregiunala per l’entir territori da las linguas retoromanas è contestà tranter ils scienziads e vegn discutà sco Questione ladina.
A partir dal 6avel tschientaner han ils Baiuvars ch’èn arrivads nà dal nord stgatschà ils idioms retoromans or da vastas parts da l’anteriur territori da derasaziun. Gia en il 11avel tschientaner è il territori da l’Eisacktal fin en il Pustertal stà germanisà. Pli tard è il territori ladin sa sminuì supplementarmain nà dal sid pervi da l’avanzament dal talian. Quest process ha cuntinuà en tala moda ch’il ladin vegn oz be pli discurrì en paucas valladas. Cun la fin da l’Emprima Guerra mundiala e l’annexiun da la part meridiunala dal Tirol a l’Italia èn ils territoris da lingua ladina da l’Austria-Ungaria crudads a l’Italia.
Il moviment naziunal talian dal 19avel e 20avel tschientaner ha vis en il ladin quasi adina in dialect talian, quai che vegn renvià da la gronda part dals Ladins. En la Cunvegna Gruber-De Gasperi dal 1946 n’era previsa nagina protecziun per ils Ladins. Pir il 1972, tras il segund statut d’autonomia per il Tirol dal Sid, han ils Ladins cuntanschì en quest territori dretgs da minoritads.[6]
L’onn 1988 han ils instituts da cultura ladins Micurà de Rü e Majon di Fascegn incumbensà il professer turitgais Heinrich Schmid da stgaffir ina lingua da standard communabla (ladin standard resp. ladin dolomitan). Las directivas correspundentas èn cumparidas il 1998. Entaifer la populaziun e tar ils gremis politics è l’acceptanza da questas stentas da codificaziun stada fin qua modesta.
↑Luigi Heilmann, Guntram A. Plangg: Ladinisch: Externe Sprachgeschichte. En: Lexikon der Romanistischen Linguistik. Tom III. Tübingen, Niemeyer 1989, ISBN 3-484-50250-9, p. 720–733.
↑Areguard il stadi da ratificaziun da la Charta da linguas en l’Italia cf. qua (situaziun dal 2016).
↑Tenor Guntram A. Plangg: Ladinisch: Interne Sprachgeschichte I. Grammatik. En: Lexikon der Romanistischen Linguistik. Tom III. Niemeyer, Tübingen 1989, ISBN 3-484-50250-9, p. 646–667 e Roland Bauer: Ladin (Dolomitenladinisch, Zentralladinisch, Zentralrätoromanisch). En: Nina Janich, Albrecht Greule (ed.): Sprachkulturen in Europa. Narr, Tübingen 2002, ISBN 3-8233-5873-1, p. 144−149.
↑Tenor Dieter Kattenbusch: Rätoromanisch oder Ladinisch? Dolomitenladinisch = Sellaladinisch = Zentralladinisch = Zentralrätoromanisch? Einige Bemerkungen zu einem terminologischen Streit. En: Ladinia – Sföi culturâl dai ladins dles Dolomites. 12 (1988), p. 5–16.
Rut Bernardi: Curs de gherdëina – Trëdesc lezions per mparé la rujeneda de Gherdëina/Dreizehn Lektionen zur Erlernung der grödnerischen Sprache. Istitut Ladin Micurà de Rü, St. Martin in Thurn 1999, ISBN 88-8171-012-9.
Marco Forni: Wörterbuch Deutsch–Grödner-Ladinisch. Vocabuler tudësch–ladin de Gherdëina. Istitut Ladin Micurà de Rü, St. Martin in Thurn 2002, ISBN 88-8171-033-1.
Giovanni Mischí: Wörterbuch Deutsch-Gadertalisch. Vocabolar Todësch–Ladin (Val Badia). Istitut Ladin Micurà de Rü, St. Martin in Thurn 2000, ISBN 88-8171-022-6.
Giovanni Mischí: Der Wortschatz im heutigen Ladinischen und das Dilemma mit seinem Ausbau: Freier Lauf oder gezielte Planung? En: Ladinia, XXVI–XXVII (2002/2003), p. 357–365.
Günter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (ed.): Lexikon der Romanistischen Linguistik. 12 toms. Niemeyer, Tübingen 1988–2005; tom III: Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete von der Renaissance bis zur Gegenwart. Rumänisch, Dalmatisch / Istroromanisch, Friaulisch, Ladinisch, Bündnerromanisch. 1989, p. 646–763.
Theodor Gartner: Ladinische Wörter aus den Dolomitentälern. Niemeyer, Halle 1913 (digitalisat).
Maria Giacin Chiades (ed.): Lingua e cultura ladina. Canova, Treviso 2004, ISBN 88-8409-123-3.
Constanze Kindel: Ladinisch für Anfänger. En: Die Zeit. 4/2006, 17 da schaner 2006 (online).
Heinrich Schmid: Wegleitung für den Aufbau einer gemeinsamen Schriftsprache der Dolomitenladiner. Istitut Ladin „Micurà de Rü“, St. Martin in Thurn/Istitut Cultural Ladin Majon di Fascegn, San Giovanni 1994 (PDF; 711 kB).
Servisc de Planificazion y Elaborazion dl Lingaz Ladin (SPELL): Gramatica dl Ladin Standard. Istitut Ladin Micurà de Rü, St. Martin in Thurn e.a. 2001, ISBN 88-8171-029-3 (PDF; 457 kB).
Paul Videsott, Ennebergisches Wörterbuch, Universitätsverlag Wagner, Innsbruck 1998, ISBN 3-7030-0321-9
Paul Videsott, Ladinische Familiennamen – Cognoms Ladins, Universitätsverlag Wagner, Innsbruck 2000, ISBN 3-7030-0344-8
Paul Videsott, Rätoromanische Bibliographie, Bozen University Press, Bolzano, 2011, ISBN 978-88-604-6045-5
Rut Bernardi, Paul Videsott, Geschichte der ladinischen Literatur, Bozen University Press, Bolzano, 2013, 3 vol., ISBN 978-88-6046-060-8
Paul Videsott, Bibliografia ladina. Bibliographie des ladinischen Schrifttums. Bibliografia degli scritti in ladino. Bd. 1: Von den Anfängen bis 1945. Dalle origini al 1945, Bozen University Press, Bolzano, 2013, ISBN 978-88-6046-066-0 (con Rut Bernardi e Chiara Marcocci)
Paul Videsott, Vocabolar dl ladin leterar / Vocabolario del ladino letterario / Wörterbuch des literarischen Ladinischen, Bozen University Press, Bolzano, 2020, ISBN 978-88-6046-168-1
Paul Videsott, Manuale di linguistica ladina, De Gruyter, Berlin/Boston, 2020, ISBN 978-3-11-051962-4 (con Ruth Videsott e Jan Casalicchio)