Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El frances (français in frances) l'è una lengua Rumanza parlaa in tüt el mond da pü o meno 80 milion de gent cume maderlengua, e da squasi 200 milion de gent cume seconda o anca terza lengua. El gh'ha un nümer grand de parlant in 54 pajis. I püssee maderlengua i stan in Frància, induè che el frances l'è scumenciaa. La magiur part di alter maderlengua j'hinn in Cànada, Belgi, Svizra, Lüssembürgh, Principaa de Monaco, int l'Africa francofuna, e int i Stat Ünì.

El frances el riva zü dal latin e el s'è svilüpaa cun l'inflüenza di lenguv celtich che j'eren nativ de la Gallia e di lenguv germanich di franch che j'hinn staa invasur dop che l'Imper Ruman l'è drucaa.

Carateristigh principai

El frances l'è vöna di lenguv d'oïl (oïl l'è l'antiga manera de dì e 'l vegn del latin hoc ille), e in particular el ven föra del vulgar de la zona de Paris. Lenguv cumpagn del Frances (che gh'han cun lü una sumejanza cumpagna del Curs cun l'Italian) a hin el Valun, el Picard, el Lurenes, el Nurman e via inscì. Dunca l'è vöna di lenguv galurumanz, e cume tal la gh'ha anca di similitüdin cun l'Arpitan, cun l'Ucitan, cul Catalan, cunt i lenguv returumanz e cun quei galitaligh. A l'è vöna di lenguv che la gh'ha püssee diferenz cun l'uriginal latin (suratüt funetigh).

Difüsiun e variant

Difüsiun del Frances in del mund: in blö scür i zonn induve l'è lengua mader; in blö quei induve l'è dumà lengua ufiziala; in azzür quei indè l'è cugnussüü e duperaa; in verd, quei induve a gh'è di minuranz lenguistigh

Al dì d'incö el Frances l'è la lengua mader de quasi tücc i abitant de la Francia. L'è la quarta lengua parlada in l'Üniun Eurupea e quela de vündes in del mund. L'è la segunda lengua püssee stüdiada al mund dopu l'Ingles. Per maderlengua, a l'è anca la terza lengua rumanza püssee parlada in del mund, dopu el Spagnö e 'l Purtughes.
'Me lengua mader l'è parlada in Francia, in la Svizzera rumanda (Cantun Vales, Vaud, Neuchâtel, Fribürgh, Berna, Basilea e Ginevra), a Monegh, Belgi, Canada (Québec) e in certi zonn di Stat Ünii (Acadia). El Frances l'è anca vöna di lenguv ufiziai de l'ONU, de l'Üniun Eurupea e de una mota de alter assuciaziun internaziunai ('me l'Urganizzaziun Mundiala del Scautismu).

La Francophonie

Bandera de la Francophonie

Ultra ai paes che em giamò citaa, a gh'è un frach de Stat che gh'han el Frances cume lengua ufiziala. Tra quei chì regordum:

Inultra, grazie al passaa culunial de la Francia e del Belgi, el Frances l'è lengua ufiziala (e lengua franca per i abitant di vari etnii) de una mota de paes african: Benin, Burkina Faso, Burundi, Camerun, Repübliga Centrafricana, Ciad, Cumor, Repübliga del Congo, Costa d'Avori, Repübliga Demucratiga del Congo, Gibuti, Guinea Equaturiala, Gabon, Guinea, Madagascar, Mali, Niger, Ruanda, Senegal, Seychelles e Togo. L'è anca ben cunussüda e duperada in Tünisia, Algeria, Maroch e Mauritania.
In Asia, l'è la lengua eurupea parlada in Liban; in di alter culoni asiatigh de la Francia (Siria, Laos, Cambogia e Vietnam), l'è minga inscì duperaa: a bun cünt, gh'è un bel 5% de vietnamita che le parla anmò.
In America, l'è la lengua ufizial de Haiti, ultra che de quei isul che fan anmò part de la Francia.

I paes de l'Africa, di Caraib, el Canada, el Belgi, la Svizzera e la Francia fan part de la Francophonie, ciuè la cumünità de personn che parlen frances, inturna ai quai se svilüpen vari urganizzaziun e assuciaziun cultürai.

Variant del Frances

Per savenn pussee, varda l'articol Dialet del Frances.
Per savenn pussee, varda l'articol Creul del Frances.

Cume em vist, el Frances l'è vöna di lenguv püssee parlaa, scrit e stüdiaa al mund. Dunca l'è nurmal che se sien svilüpaa divers variant (dialet): ultra ai parlà lucai (che gh'han inflüenz di lenguv regiunai frances), trövum el frances de l'Acadia, el frances cajun (Luisiana), el frances del Belgi e quel de la Svizzera.
Inultra, del frances s'hin svilüpaa vari lenguv creul, che a völt hin vegnüü di veri e propi lenguv: l'è 'l cas de l'haitian (ayisyen) e del creul di Mauritius (morisyen). Quei chì hin lenguv ufiziai di propi Stat.

A bun cünt, cume che süced anca in Italia, i lenguv regiunai frances (lenguv d'oïl, ucitan e arpitan), vegnen cunsideraa 'me dialet del Frances, e trataa inscì. El nom gergal per ciamà quei lenguv chì a l'è patois, che 'l gh'ha propi l'istess significaa de dialetto in de la visiun curenta italiana.

Evulüziun dal Latin

El latinista italian Massimo Pei a l'ha dit che 'l gradu de variaziun del Frances rispet al Latin a l'è del 44%. Tanta diferenza (l'Italian el gh'ha dumà el 12%, tant per dìn vöna) l'è duvüda al cuntat magiur che i parlà neulatin de la Francia gh'han avüü cunt el mund germanigh.
In ogni cas, rispet al Latin, el Frances:

Tabela cumparativa

Latin vulgar Frances Lumbard
ALTERU autre olter
ALTU haut olt
BENE bien ben
CABALLU cheval caval
CANE chien can
CANTARE chanter cantà
CLAVE cléf ciav
EPISCOPU évêque vesch
FLORE fleur fiur
LIBRU livre liber
PATRE père pader
*PAUPERU pauvre pover
PAVORE peur (pagüra)
SALE sel sal
TECTU toit tecc

Gramatiga

L'alfabet

I leter duperaa in frances hin vintses.
A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z.
A 'sti leter gh'em de giuntà quei acentaa, ciuè Â, Ç, Ê, Ë, Î, Ï, Ô, Û.

L'urtugrafia

Funetiga

I ditungh
I acent
La nasalizzaziun
La liaison

L'articul

L'articul determinativ a l'è le per el maschil, la per el feminil. Denanz ai vucal e a l'H müta, l'è cuntrat in l' .

I prepusiziun

Prepusiziun sempliz

Prepusiziun articulaa

I nom

I agetiv

Qualificativ

Demustrativ

Interugativ

Nümerai

Cardinai
Urdinai

I averbi

De möd

De norma (cume anca in Lumbard) i averbi de möd se furmen cul giuntà a l'agetiv qualificativ el süfiss -ment (cumpagn de uviament, unestament e.v.i.). Ma gh'è anca di averbi uriginai:

De paragun

De quantità

Très e beaucoup poden minga vess duperaa in l'istess möd, anca se vören dì l'istessa roba:

De temp

De lögh

I prunom

Prunom persunai

I prunom persunai suget a hin:

I prunom persunai suget gh'han de vessegh semper denanz ai verb (al cuntrari del Lumbard):

I prunom persunai riflessiv inveci a hin:

I prunom persunai dativ infina a hin:

Quei chì se tröven in pusiziun toniga o dopu i prepusiziun:

Prunom pussessiv

Prunom relativ

Prunom relativ cumpost

I cungiünziun

I verb

Sura i verb frances besogna savè un para de rob:

Verb vess

El verb vess (être) l'è la füsiun di verb latin ESSE (vess) e STARE (stà).

Verb avègh

Verb

Verb andà

In Frances, el verb andà (aller) l'è la füsiun di verb latin IRE, *ALLARE e VADERE.

Verb

I cuniügaziun: verb in -er

Curespunden a la prima cuniügaziun latina, italiana e lumbarda, ciuè i verb in -ARE.

La püpart di verb de la lengua francesa la partegn a la prima cuniügaziun, anca perchè tücc i neulugismi verbai hin regular (cumpagn di alter lenguv neulatin).

II cuniügaziun: verb in -ir

La segunda cuniügaziun regular francesa la curespund a la quarta latina e lumbarda e a la terza italiana.
Cumpagn del lumbard e de l'italian, quela cuniügaziun chì la gh'ha dò maner de vess declinada, a segunda di verb.

Prima manera: verb finì
Segunda manera: verb vegnì

Verb in -oir

Quei verb chì gh'han urigin de la segunda declinaziun latina (-ĒRE). Chì de sota metarem el verb vurè.

Alter verb che fan part de 'stu grüp hin pouvoir ("pudè"), voir ("vedè"), devoir ("duvè") e savoir ("savè"), ultra che al giamò descrit avoir.

Verb in -aître

In general, i verb che fan part de 'stu grüp vegnen de la terza cuniügaziun latina (-ĔRE). Chì de sota vedum el verb connaître (cugnuss)

Alter verb de 'stu grüp hin naître (nass) e paraître (sumejà).

Alter verb in -re

Anca quei verb chì vegnen de la terza cuniügaziun latina. Chì de sota vedum el verb croire, ciuè "cred".

Alter verb impurtant de 'stu grüp hin boire (bev), suivre (andàgh a dree), produire (prudü) ultra a faire e dire, verb di quai em giamò parlaa püssee sura. Quei verb chì, vist ch'hin iregular, hin minga inscì tant.

I "galicismi"

In del frances a gh'è anca tre custrüziun verbai che hin ciamaa galicismi ("gallicismes") perchè hin propi tipigh del frances e poden minga vess tradot leteralment.

La negaziun

In Frances, la negaziun verbala l'è cumposta de dò partisel, ciuè ne e pas.
La prima la se tröva prima del verb (e dopu el prunom persunal suget), la segunda dopu.
Esempi:

I prunom persunai cumplement inveci hin dopu la partesela ne:

In alter ucasiun, el pas el pò vess sustitüii de point (un poo arcaigh; in la lengua alta a völt a l'è propi un'alternativa a pas), personne, rien, jamais, aucun/aucune o plus:

In del Frances parlaa e culuquial, despess se desmentega el ne:

La furma passiva

La furma riflessiva

La furma interugativa

La furma interugativa in Frances la pò vess fada in vari möd:

Per respund afermativament a la dumanda a gh'è dò pussibilità:

Lessigh de bas

I stagiun

I dì

I mes

Inflüenz sura alter lenguv

Per savenn pussee, varda l'articol Francesism.
La cugnuscenza del Frances in Europa

Literadüra francesa

Questa sezzion chì l'è ancamò voeuda. Juta a scrivela


El Pader Noster in frances

Notre père, qui es aux cieux,
que ton nom soit sanctifié,
que ton regne vienne,
que ta volonté soit faite, comme au ciel aussi en terre.
Donne-nous aujourd'hui notre pan de ces jours
et pardonne-nous nos offences,
comme nous pardonnons à ceux qui nous offensent.
Et ne nous mener pas à la tentation,
mais délivre-nous du mal, amen.

Vus curelaa